نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ انقلاب اسلامی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران.

2 دانشیار پژوهکشده علوم تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

چکیده

شــیخ فضل‌الله نوری در تاریخنگاری گفتمان مشــروطه خواه به عنوان شخصیتی منفی بازنمایی شــد که در آغاز به طرفداری از مشروطه
پرداخت، اما در نهایت اختلافاتش با دو رهبر روحانی دیگر مشروطه خواه، سید محمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی، موجب شد به صف مخالفان مشروطه و طرفداران استبداد بپیوندد و با محمدعلی شاه همکاری کند، امری که از یک سو باعث دلگرمی شاه در کشتار و سرکوب مشروطه خواهان و از دیگر سو باعث محاکمه و اعدام شیخ شد. اما در دوره جمهوری اسلامی در تقابل با این بازنمایی، بازنمایی های دیگری ارائه گردید. مسئله این پژوهش این است که در دوره جمهوری اسلامی چه بازنمایی هایی از شخصیت شیخ فضل الله نوری جایگزین بازنمایی یادشده در تاریخنگاری گفتمان مشروطه خواه شد؟ و چرا؟ برای بررسی این مسئله از روش تحلیل گفتمان انتقادی، به ویژه رویکرد گفتمانی تاریخی وداک استفاده شد. یافته های این پژوهش نشان میدهد در دوره جمهوری اسلامی متأثر از بافت سیاسی اجتماعی که ویژگی ضدشاهنشاهی، ضد غرب و غربزدگی، ضد امپریالیسم و ضد روشنفکری داشت، شیخ فضل الله نوری به عنوان شخصیتی بزرگ و مثبت بازنماییً گردید که مستقل و طرفدار ولایت فقیه و حکومت اسلامی و طبیعتا مخالفت سلطنت و غربزدگی بود، همانند همه روحانیون به مبارزه بی امان با استعمار و استبداد پرداخت و به اشاره استعمار در این راه به شهادت رسید.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Representation of Sheikh Fazlollah Noori's Personality in the Historiography of Islamist Discourse in Islamic Republic Era

نویسندگان [English]

  • Amin Arian Rad 1
  • ََAlireza Mollaiy Tavani 2

1 Ph.D. Candidate in History of Islamic Revolution, The Research Institute of Imam Khomeini and Islamic Revolution, Tehran, Iran.

2 Associate Professor, institute for Humanities and Cultural Studies, Tehran, Iran.

چکیده [English]

Sheikh Fazlollah Noori was represented as a negative figure in constitutionalism discourse’s historiography that defended the constitution revolution at the beginning but finally his disagreement with two other constitutionalist clergy leaders, Seyyed Mohammad Tabatabaei and Seyyed Abdollah Behbahani lead him to join anti-constitutionalists and advocates of despotism, and accompany Mohammad Ali Shah; the shift that at the one hand encouraged the Shah to murder and suppress constitutionalists, and at the other hand caused Sheikh to be on trial and execute. But during Islamic Republic reign, another representation had been presented against the representation. The research problem is that in the era of Islamic Republic which and why representations of Sheikh Fazlollah Noori personality did replace the noted representation in historiography of constitutionalism discourse? For this problem, Critical Discourse Analysis Method, specially Wodak’s Discourse Historical Approach, is applied. Findings show that in the period of Islamic Republic, influenced by social-political context which characterized as anti-monarchy, anti-West and Gharbzadegi (Westernized), anti-imperialism and anti-intellectual, Sheikh Fazlollah Noori was represented as a great and positive character who was independent, advocate of Velayat-e Faqih (Guardianship of the Islamic Jurist) and Islamic government, and obviously opposite of monarchy and West-struck-ness, like all clergymen resisted ceaselessly against colonization and despotism, and died a martyr in this way.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Representation
  • Historiography
  • Sheikh Fazlollah Noori
  • Constitution
  • Pahlavi
  • Islamic Republic
ابوالحسنی (منذِر)، علی، تحلیلی از نقش سه گانه شهید شیخ فضل الله نوری در نهضت تحریم تنباکو، تهران: پیام آزادی، ۱۳۶۰.
ــــــــــــــــــــ، تحلیلی از نقش سه گانه شیخ شهید نوری در نهضت تحریم تنباکو، تهران: پیام آزادی، 1360.
ــــــــــــــــــــ، پایداری تا پای دار: سیری در حیات پربار علمی، معنوی، اجتماعی و سیاسی شهید حاج شیخ فضل الله نوری، تهران: مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی نور، ۱۳۶۸.
ــــــــــــــــــــ، اندیشه سبز، زندگی سرخ: زمان و زندگی شیخ فضل­الله نوری، تهران: عبرت، 1380.
ــــــــــــــــــــ، آخرین آواز قو! (بازکاوی شخصیت و عملکرد شیخ فضل­الله نوری بر اساس آخرین برگ زندگی او و فرجام مشروطه)، تهران: عبرت، 1380.
ــــــــــــــــــــ، کالبدشکافی چند شایعه درباره شیخ فضل­الله نوری، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1391.
ابوالحسنی، محمدصادق، «نگاهی به اولین کار مطبوعاتی استاد علی ابوالحسنی (منذر): سالگردی دیگر برای شیخ فضل­الله»، زمانه، ش 114 (مهر و آبان 1391)، صص 16-19.
اصغری، محمد، مظلومی بر بالای دار (مجموعه مقالات)، تهران: امیرکبیر، 1362.
انصاری، مهدی، شیخ فضل­الله نوری و مشروطیت (رویارویی دو اندیشه)، چ2، تهران: امیرکبیر، 1376.
آجودانی، ماشاءالله، مشروطه ایرانی، چ 9، تهران: اختران، 1387.
آدمیت، فریدون، «عقاید و آراء شیخ فضل­الله نوری»، کتاب جمعه، ش 31 (فروردین 1359)، صص 52-61.
ــــــــــــــ، «آشفتگی در فکر تاریخی»، ضمیمه جهان اندیشه (خرداد 1360)، صص 1-22.
ــــــــــــــ، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران: مجلس اول و بحران آزادی، تهران: روشنگران و مطالعات زنان، 1387.
آشنا، فریدون، «شهید توطئه­های لیبرالیسم»، صبح آزادگان، ش 952، 27 اردیبهشت 1362، ص 9.
آشوری، داریوش، ما و مدرنیت، چ 5، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط، 1392.
آل احمد، جلال، غرب زدگی، تهران: رواق، 1343.
ــــــــــــــ، «اعدام شیخ فضل­الله نوری علامت استیلای غربزدگی بود»، شاهد، س 3، ش 22، شهریور 1361، صص 16-17، 38-39.
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرون 12 و 13 و 14 هجری، تهران: زوار، بی­تا.
براون، ادوارد، انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه مهری قزوینی، چ 2، تهران: کویر، 1380.
بروجردی، مصطفی، نخستین فریادگر مشروعه در بیداد مشروطه، بی­جا: بی­نا، [تاریخ مقدمه 1360].
بروجردی، مهرزاد، «غربزدگی، گفتمان روشنفکری حاکم بر ایران قبل و بعد از انقلاب»، فرهنگ سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، گردآورندگان سمیح فارسون و مهرداد مشایخی، ترجمه مصمومه خالقی، تهران: باز، 1379، صص 51-80.
بشیریه، حسین، زمینه­های اجتماعی انقلاب ایران، ترجمه علی اردستانی، تهران: نگاه معاصر، 1393.
بهمنی، جواد، فاجعه قرن یا کشتن شیخ فضل­الله نوری والاترین روحانی و مجتهد تهران در ملاء عام، تهران: چاپ خرمی، 1359.
پلیس انقلاب، «شیخ فضل­الله نوری شهید ولایت فقیه»، س 1، ش 6 (مرداد 1361)، صص 36-39، 61.
پیام انقلاب، «حکومت ولی فقیه، فریادی از حلقوم شهید تاریخ فضل­الله نوری»، س 3، ش 57 (11 اردیبهشت 1361)، صص 30-33، 51.
پیام انقلاب، «رایت مشروعه بر چوبه دار»، س 5، ش 116 (13 مرداد 1363)، صص 49-51.
تقوی مقدم، مصطفی، فراز و فرود مشروطه، چ 2، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1391.
جوانان امروز، «دار و دژخیم رفت و دین و داد، ماند»، س 28، ش 956 (مرداد 1364)، صص 14-15.
جهاد، «شیخ فضل­الله نوری، شهیدی که به عشق اسلام مظلومانه بر دار آویخته شد»، س 2، ش 33 (5 خرداد 1361)، صص 26-27، 71.
خمینی، روح ­الله، صحیفه نور، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1369.
دولت ­آبادی، یحیی، حیات یحیی، چ 5، تهران: عطار، 1371.
دهخدا، علی ­اکبر، لغت­نامه، زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1377.
رسائل، اعلامیه ها، مکتوبات،... و روزنامة شیخ شهید فضل الله نوری، گردآورنده محمد ترکمان، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1362.
روزنامه اطلاعات، «شیخ فضل­ الله بر دار غربزدگی»، ش 17366، 14 مرداد 1363، ص 7.
روزنامه جمهوری اسلامی، «ریشه­ های مشروطه در غرب و غرب­زدگی»، ش 1208، 11 مرداد 1362، ویژه­نامه 4-5.
روزنامه جمهوری اسلامی، «شیخ فضل­ الله نوری، شهید راه ولایت فقیه»، ش 1208، 11 مرداد 1362، 1 و 16.
روزنامه خراسان، «سپیده بر فراز دار (ذکر شهادت شیخ فضل­ الله نوری)»، ش 10723، 12 مرداد 1365، صص 1-2.
روزنامه صبح آزادگان، «شهید بر بالای دار»، ش 722، 10 مرداد 1361، ص 5.
شاهد، «رفت منصوروار بر سر دار»، س4 ، ش 41 (1 مرداد 1362)، صص 8-11.
صالحی نجف آبادی، نعمت­ الله، ولایت فقیه: حکومت صالحان، تهران: رسا، 1363.
ظریفی ­نیا، حمیدرضا، کالبدشکافی جناح­های سیاسی ایران 1358 تا 1378، تهران: آزادی اندیشه، 1378.
فارسون، سمیح و مهرداد مشایخی، «فرهنگ سیاسی ایران»، فرهنگ سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، گردآورندگان سمیح فارسون و مهرداد مشایخی، ترجمه مصمومه خالقی، تهران: باز، 1379، صص 19-47.
کدی، نیکی، نتایج انقلاب ایران، ترجمه مهدی حقیقت­خواه، تهران: ققنوس، 1383.
کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران‏، چ 20، تهران: امیرکبیر، 1383.
ـــــــــــ، تاریخ هیجده ساله آذربایجان: بازمانده تاریخ مشروطه ایران‏، چ 13، تهران: امیرکبیر، 1384.
کیا، تندر، سِرِّ دار: گزارشی تحلیلی از بر دار رفتن آیت­الله شیخ فضل­الله نوری در نهضت مشروطه، چ 2، تهران: کتاب صبح، 1381.
ـــــــــ، شهید هرگز نمی­میرد، زیر نظر عبدالمنتظر مقدسیان، تهران: چاپ میهن، 1358.
ـــــــــ، نهیب جنبش ادبی: شاهین، [تهران]: انتشارات روزنامه سیاسی فرمان، 1335.
 لوایح آقا شیخ فضل ­الله نوری، به کوشش هما رضوانی، تهران: نشر تاریخ ایران، 1362.
متینی، جلال، (1362)، «بحثی درباره سابقه تاریخی القاب و عناوین علما در مذهب شیعه»، ایران­ نامه، س 1، ش 4 (تابستان 1362)، صص 560-608.
مخملباف، محسن، شیخ شهید، نمایشی از نهضت مشروطه، تهران: حوزه اندیشه و هنر اسلامی، 1360.
ـــــــــــــــ، فیلمنامه مشروطه مشروعه، تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1363.
مشایخی، مهرداد، «سیاست ملی­‌گرایی و فرهنگ سیاسی ایران معاصر»، فرهنگ سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، صص 113-151.
مطهری، مرتضی، بررسی اجمالی نهضت­های اسلامی در صد ساله اخیر، تهران: صدرا، 1382.
ملک­زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، چ 3، تهران: علمی، 1371.
ناظم ­الاسلام کرمانی، محمد بن علی. تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ علی­اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: نوین-آگاه، 1362.
واحد، سینا، «حکم اعدام شیخ فضل­الله نوری را وزارت خارجه انگلیس صادر کرد»،  اطلاعات، ش 16785، 12 مرداد 1361، ص 10.
هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، چ 6، تهران: زوار، 1385.
Abrahamian, Ervand, "History Used and Abused", Khomeinism: Essays on the Islamic Republic, 88-110. Berkeley: University of California, 1993.
Reisigl, Martin and Ruth Wodak, Methods of Critical Discourse Analysis, London: Sage, 2009.
Wodak, Ruth and Michael Meyer, Methods of Critical Discourse Analysis, London: Sage, 2001.