امید گل عنبری؛ امیرعباس عزیزی فر
چکیده
تاریخ عهد ساسانی یکی از مهمترین ادوار تاریخیـ اجتماعی و سیاسیـ اعتقادی سرزمین ایران است. مطالعه جنبههای اعتقادی و باورداشتی مردم ایران در این برهه تاریخی، در بافت متون ادبی و عامیانه، پژوهشی ...
بیشتر
تاریخ عهد ساسانی یکی از مهمترین ادوار تاریخیـ اجتماعی و سیاسیـ اعتقادی سرزمین ایران است. مطالعه جنبههای اعتقادی و باورداشتی مردم ایران در این برهه تاریخی، در بافت متون ادبی و عامیانه، پژوهشی در خور توجه است. زروانیسم یکی از مهمترین و فلسفیترین مکاتب اندیشگانی و اعتقادی ایران در برهه تاریخی ساسانیان است که تأثیر مستقیمی بر روایات و قصههای عامیانه داشته است. زروان، چنانکه از متون پهلوی برمیآید، خدایی مستقل بوده و در رأس اهورامزدا و اهریمن، دوگانهگرایی زرتشتی را تحت تأثیر قرار داده است. این جستار در قالب پژوهشی بینارشتهای و به شیوه توصیفیـ تحلیلی در پی خوانشی تاریخیـ اعتقادی از دوره ساسانی بر پایه متون عامه است. از میان امهات متون قصههای عامیانه مکتوب ایرانی دو قصه دارابنامه طرسوسی و قصه حمزه گزینش شده است. دلیل گزینش این دو قصه همسانی یا تقریب بُنمایه، زبان و زمان آنها و نیز میزان بازتاب مؤلفههای زروانی در آنهاست. مسئله این پژوهش این است که زروانیسم چه تأثیری بر متون عامه داشته است، جلوه باورهای این آیین در این متون شامل چه مؤلفههایی است و بسامد کدام باور بیش از دیگر باورهاست؟ به نظر میرسد متون عامهای که دارای بُنمایههای حماسیـ اساطیری و مربوط به دوره تاریخی ساسانیان هستند، بیش از دیگر متون با این باورها درآمیختهاند. چنانکه میزان بازتاب این باورها در دارابنامه بیش از قصه حمزه است. مهمترین باورهای زروانیِ بازتابیافته در این دو قصه شامل این موارد است: فالگیری و اسطرلابنگری، نگاه منفی به زن، سرنوشتِ محتوم، اعتقاد به جزا و پاداش این جهانی، نکوهش آز، بازتابِ معنادار اعداد رمزی هفت و دوازده، بخت و اقبال، حضور پربسامد حکیمان و خلقتهای گوناگون و فراواقعی. اسطرلابنگری با 48 مورد، عدد رمزی هفت با 36 مورد، محتوم بودنِ سرنوشت با 30 مورد، حضور حکیمان با 29 مورد، خلقتهای گوناگون و فراواقعی با 29 مورد، عدد رمزی دوازده با 26 مورد، نگاه منفی به زنان با 25 مورد، جزا و پاداش این جهانی با 12 مورد، بخت و اقبال با 8 مورد و نکوهش آز با 7 مورد بهترتیب بیشترین بسامد را دارا هستند