مجله علمی و پژوهشی تاریخ ایران

بررسی جایگاه درآمدهای نفتی در برنامه‌های پنج‌گانه عمرانی(1356-1327 ش) دوران پهلوی

نبی امیدی

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1402، ، صفحه 79-102

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103371

چکیده

ایران اولین کشور در خاورمیانه به شمار میرود که نفت در آن تولید و صنعت نفت آن ملی شد. نفت مهمترین منبع تأمین درآمدهای ارزی و یکی از منابع اصلی در برنامههای توسعه و بودجههای سالانه در ایران بوده ... بیشتر ایران اولین کشور در خاورمیانه به شمار میرود که نفت در آن تولید و صنعت نفت آن ملی شد. نفت مهمترین منبع تأمین درآمدهای ارزی و یکی از منابع اصلی در برنامههای توسعه و بودجههای سالانه در ایران بوده است. نوسانات و تکانههای قیمتی نفت و تأثیر مستقیم آن بر درآمدهای دولت در دوران مختلف باعث تحولاتی درحوزههای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی شده است. هدف این پژوهش بررسی جایگاه، سهم و اهمیت درآمدهای نفتی در برنامههای اول تا پنجم عمرانی در زمان پهلوی است. این پژوهش کیفی و روش جمعآوری اطلاعات به صورت مطالعات اسنادی و کتابخانهای و شیوۀ تحلیل اطلاعات نیز توصیفی و تاریخی است. نتایج پژوهش نشان میدهد کاهش و حذف درآمدهای نفتی بعد از تحریم این صنعت (که ناشی از ملی شدن صنعت نفت بود) عامل اصلی توقف برنامۀ عمرانی اول و نرسیدن این برنامه به اهداف مورد نظر بود، ولی در برنامۀ دوم نفت از بخشهای اصلی رشد اقتصادی این برنامه بوده است. هرچند در این برنامه بخش خدمات نقش اصلی را داشت، از سال 1342 به بعد مجدداً بخش نفت تا پایان برنامۀ عمرانی پنجم بخش اصلی اقتصاد ایران بود. در برنامۀ سوم و چهارم، توسعۀ نفت به موفقیت چشمگیری میرسد و پشتیبان اصلی رشد این برنامهها قرار میگیرد، چنانکه از برنامۀ عمرانی سوم تا پایان دوران پهلوی میزان تولید و درآمدهای نفتی افزایش مییابد و بعد از افزایش انفجارگونۀ قیمت نفت در بازارهای جهانی در اوایل دهۀ 1350، پیشبینی افزایش شدید درآمدهای نفتی باعث بازنگری در برنامۀ عمرانی پنجم میشود.

اوضاع سیاسی کردستان ایران و عثمانی و تأثیرآن بر جنبش شیخ عبیدالله نهری در دوره قاجار

رضا عبدالهی؛ عباس قدیمی قیداری

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1402، ، صفحه 103-130

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103332

چکیده

جنبش شیخ عبیدالله نهری (شمزینی) در سال 1297ق (1880م) در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار به وقوع پیوست. برای درک بهتر زوایای وقوع این جنبش و زمینههای شکلگیری آن باید اوضاع سیاسی مناطق کردنشین ایران و عثمانی ... بیشتر

بسط مفهوم برابری در ادبیات سیاسی-اجتماعی انقلاب مشروطه ایران با تکیه بر مطالعه جراید

محمد بیطرفان

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1402، ، صفحه 131-148

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103186

چکیده

انقلاب مشروطیت زمینهساز ورود مفاهیم جدید در عرصههای سیاسی و اجتماعی شد. چون تعداد انگشتشماری از شخصیتهای مطرح دورۀ قاجار از چند و چون این مفاهیم آگاه بودند، روشنگری و توضیح دربارۀ آنها ضرورت ... بیشتر

تبیین مبادلات تجاری و مالی ایران با آمریکا در دوره قاجاریه (با تکیه بر اسناد منتشر نشده)

فرشته جهانی

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1402، ، صفحه 149-166

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103224

چکیده

ایالات متحدۀ امریکا در آستانۀ سدۀ بیستم میلادی پیشرفته ترین تجارت جهان را در اختیار داشت. این موضوع از نگاه تیزبین روشنفکران و متجددان ایرانی دورۀ قاجار دور نماند و آنها با وسواسی مثال‌زدنی چگونگی ... بیشتر ایالات متحدۀ امریکا در آستانۀ سدۀ بیستم میلادی پیشرفته ترین تجارت جهان را در اختیار داشت. این موضوع از نگاه تیزبین روشنفکران و متجددان ایرانی دورۀ قاجار دور نماند و آنها با وسواسی مثال‌زدنی چگونگی روند شکوفایی اقتصاد این کشور نویافته را دنبال کردند. پژوهش حاضر تلاش دارد در پرتو اسناد منتشرنشدۀ آرشیوی در ایران به این پرسش‌ها پاسخ دهد: روشنفکران و ترقی‌خواهان چگونه به معرفی اقتصاد و وضعیت مالیۀ امریکا پرداختند؟ این شناخت‌ها چه نتایجی برای ایران به دنبال داشت؟ و جنگ جهانی اول تا چه اندازه در افزایش یا کاهش تبادلات تجاری و مالی ایران و امریکا نقش داشت؟ یافته‌های این مطالعه که مبتنی بر روش توصیفی تحلیلی است، نشان می‌دهد روشنفکران برای نشان دادن اهمیت تجارت امریکا در گام نخست با نگاهی انتقادی به مقایسۀ بهره‌برداری از منابع زیرزمینی در امریکا و ایران پرداختند و از این طریق اهمیت و ضرورت گسترش مناسبات تجاری با این کشور را به مقامات دولت ایران گوشزد کردند. در ادامه آنها در گزارش‌های خود وضعیت مطلوب تجارت امریکا را در دوران جنگ جهانی اول و سالهای پس از جنگ در مقایسه با سایر کشورهای جهان به نمایش گذاشتند. این آگاهی‌ها سبب شد مناسبات تجاری ایران با امریکا رشد چشمگیری پیدا کند. علاوه بر این، نخبگان سیاسی ایران در واشنگتن وضعیت مالیه و بودجۀ امریکا را بررسی کردند و با ارسال گزارش‌ها و کتابچه‌های گوناگون دلایل موفقیت و ترقی ادارۀ مالیه و وضعیت مطلوب بودجۀ این کشور را بازتاب دادند. این امر منجر به تبادل اطلاعات مالی ایران با امریکا و استخدام مستشار از این کشور شد.

پرتوی بر اهواز کهن از خلال متون ساسانی و اسلامی و حدسی در باب مکان رام‌اردشیر ساسانی

روح اله مجتهدزاده

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1402، ، صفحه 167-186

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103331

چکیده

دربارة سرآغازهای شکل‌گیری شهر اهواز بسیار کم می‌دانیم. هرچند بنیان شهری در این ناحیه را تا روزگار عیلامیان تخمین می‌زنند، کهن‌ترین روایات تاریخی و شواهد باستان‌شناختی در باب این شهر از روزگار اشکانیان ... بیشتر دربارة سرآغازهای شکل‌گیری شهر اهواز بسیار کم می‌دانیم. هرچند بنیان شهری در این ناحیه را تا روزگار عیلامیان تخمین می‌زنند، کهن‌ترین روایات تاریخی و شواهد باستان‌شناختی در باب این شهر از روزگار اشکانیان و ساسانیان فراتر نمی‌رود. آنگونه که از متون دورۀ ساسانی، چون شهرستان‌های ایرانشهر، و انبوه تاریخنامه‌های دورة اسلامی برمی‌آید در این زمان شهری به نام هرمزاردشیر توسط اردشیر بابکان یا نوة او هرمزاردشیران در این ناحیه بنا شد. بنا به روایات غالب، این شهر، چون بسیاری از شهرهای ایران پیش از اسلام، ساختاری دوبخشی (مردمی و حکومتی) داشته که بخش مردمی هوجستانواجار و بخش حکومتی هرمزاردشیر نامیده میشده است. با ظهور اسلام شهر حکومتی از بین رفته و شهر مردمی با تعریب با عنوان سوق‌الاهواز ادامة حیات داده است. اما این روایات خود خالی از ابهام و آشفتگی نیست. در این مقاله سعی شده است با استفاده از روش تحقیق تاریخی نگاهی موشکافانه‌تر به روایات بنیادگذاری اهواز انداخته شود و با تحلیل و مقایسۀ این روایات تبیین روشن‌تری از چند و چون این کهن‌شهر کمتر شناختة ایرانی به دست داده شود. چنین تبیینی علاوه بر رفع ابهام و آشفتگی روایات می‌تواند پشتوانة خوبی برای جستوجوهای تاریخی و هویتی و مطالعات میدانی در باب اهواز امروز، به‌مثابة یکی از مواریث تاریخ شهرسازی ایران، باشد. نتایج این تحقیق بیانگر روایتی نو از شکل‌گیری اهواز در روزگار ساسانیان است که اندکی با آنچه تاکنون نقل شده تفاوت دارد، اما همزمان هم می‌تواند جمع مناسب‌تری میان روایات متفاوت و گاه متناقض نقل‌شده درباب این شهر به دست دهد و هم فرضیه‌ای تازه در باب مکان رام‌اردشیر یا رامش‌اردشیر، یکی از نخستین شهرهای بنیادشده از سوی اردشیر بابکان، بیافریند. براساس این تحقیق، هرمزاردشیر و هوجستانواجار در واقع نام یک مکان است که همان هستة مردمی شهر اهواز پیش از اسلام بوده و پس از اسلام با نام سوق‌الاهواز به حیات خود ادامه داده است. در مقابل هستة حکومتی و نخستین اقدام شهرسازی ساسانیان در این ناحیه رام‌اردشیر یا رامش‌اردشیر بوده که با ظهور اسلام از بین رفته و آشفتگی متون جغرافیایی و تاریخی دورة اسلامی در ذکر مکان آن احتمالاً از همین حقیقت ناشی شده است.

احمد کسروی و ادعای پیامبری؛ بازاندیشی در آرا و نظرات مخالفان و منتقدان

حسن رستمی؛ مسعود بیات

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1402، ، صفحه 187-206

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103185

چکیده

فضای سیاسی پس از شهریور ۱۳۲۰ به رشد و ‌تضاد افکار انجامید. در این برهه احزاب سیاسی سعی در پیشبرد اهداف خود داشتند. حزب باهماد آزادگان در سال ۱۳۲۰ تأسیس شد و احمد کسروی مؤسس آن به یکی از چهره‌های بحثبرانگیز ... بیشتر فضای سیاسی پس از شهریور ۱۳۲۰ به رشد و ‌تضاد افکار انجامید. در این برهه احزاب سیاسی سعی در پیشبرد اهداف خود داشتند. حزب باهماد آزادگان در سال ۱۳۲۰ تأسیس شد و احمد کسروی مؤسس آن به یکی از چهره‌های بحثبرانگیز تبدیل گردید. کسروی با نگارش کتاب آیین در سال ۱۳۱۱ و سپس تأسیس مجلۀ پیمان در سال ۱۳۱۲، در راه اصلاحات قدم گذاشت. تفسیر کسروی از دین با نام پاکدینی و انتشار کتاب ورجاوند بنیاد فصلی جدید در تحقیقات او گشود. کسروی، چه در سال‌های فعالیت و چه پس از مرگ، از سوی منتقدین و مخالفان بهعنوان پیامبری نوظهور در ایران معاصر معرفی شد. در پژوهش حاضر با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و با روش توصیفی ـ تبیینی به این سؤال می‌پردازیم که آیا کسروی ادعای پیامبری داشت؟ و چرا مخالفان او را در مقام مدعی پیامبری نشاندند؟ براساس یافته‌های پژوهش، کسروی هیچگاه مدعی پیامبری نبود، اما برداشت متفاوت او از قرآن که با تناقض‌هایی همراه بود و معرفی ورجاوند بنیاد بهعنوان کتاب راهنما، انتقادهایی را در پی داشت. در این بین شکست نواب ‌صفوی در مناظره و انتشار اعلامیهای در باب ادعای پیامبری کسروی، همگان را متوجه آرای دینی او کرد. بنابراین، با توجه به انفعال نهادهای دینی در چگونگی مواجهه با گفتمان کسروی، اتهام ادعای پیامبری بر پایۀ تحلیل و تفسیر سخنان او، مورد پذیرش بخشی از جامعه قرار گرفت. تشکیل گروه رزمنده، تندخویی و افزایش مشغلۀ نویسندگی کسروی که فرصت بازاندیشی در آرایش را به او نداد و برداشت ناقص و یکسویۀ مخالفان موجب افزایش اتهام‌ها شد و در نتیجه بخشی از منتقدان او را مدعی پیامبری دانستند.

آیا تشکیل حکومت صفویه مبداء تاریخ جدید یا معاصر ایران است؟

علیرضا ملائی توانی

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1402، ، صفحه 207-227

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103250

چکیده

صفویان با ایجاد حکومتی متمرکز قلمرو تاریخی ایران را احیا نمودند و به تشیع رسمیت دادند. برخی مدعیاند صفویان دولت ملی ایجاد کردند و به ایرانیان وحدت و هویت ملی تازهای دادند. دو دهه پس از انقلاب اسلامی ... بیشتر صفویان با ایجاد حکومتی متمرکز قلمرو تاریخی ایران را احیا نمودند و به تشیع رسمیت دادند. برخی مدعیاند صفویان دولت ملی ایجاد کردند و به ایرانیان وحدت و هویت ملی تازهای دادند. دو دهه پس از انقلاب اسلامی این ایده رواج یافت که تأسیس حکومت صفویه مبدأ تاریخ معاصر/ جدید ایران است. با توجه به اهمیت این ادعا و پیامدهای آن، مقالۀ حاضر به ارزیابی این مسئله میپردازد که آیا واقعاً برآمدن صفویان مبدأ تاریخ معاصر ایران است و آیا میتوان از دولت ملی و شکلگیری هویت واحد ملی در دورۀ صفویه سخن گفت؟ نگارنده مهمترین ایدههای مطرحشده در این باره را در قالب سه گفتمان شرقشناسانه، ایرانگرایانه و شیعهگرایانه دستهبندی و بررسی میکند. نتایج پژوهش نشان میدهد تشکیل حکومت صفویه سرآغاز یک دورۀ تاریخی تازه در چارچوب دوران میانۀ ایران و در استمرار آن است نه مبدأ تاریخ جدید یا معاصر ایران. با حکمرانی صفویان نه تمدن نوینی تأسیس شد که ایران را وارد دورۀ تجدد کند و نه ایران در تمدن جدید اروپایی سهیم شد تا از امکانات و فرصتهای آن بهرهمند شود و نه تعریف تازهای از موقعیت ایران در نسبت با مدرنیته به دست آمد. در نتیجه، صفویان دورۀ پیشامدرن ایران را تنها با تغییر مذهب و تغییر رابطۀ دین و دولت ادامه دادند.

بررسی وضعیت و سیر تحول صنعت فرش کرمان در دوره قاجار

مصطفی ملایی؛ پوران طاحونی

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1402، ، صفحه 229-251

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103184

چکیده

کرمان از مراکز اصلی تولید و تجارت فرش در دورۀ قاجار بود. تا ربع آخر قرن نوزدهم، متأثر از رونق صنعت شالبافی، صنعت فرش کرمان از اعتبار چندانی برخوردار نبود، اما با کسادی و رکود تدریجی شالبافی از اواخر ... بیشتر کرمان از مراکز اصلی تولید و تجارت فرش در دورۀ قاجار بود. تا ربع آخر قرن نوزدهم، متأثر از رونق صنعت شالبافی، صنعت فرش کرمان از اعتبار چندانی برخوردار نبود، اما با کسادی و رکود تدریجی شالبافی از اواخر این قرن، تولید و تجارت فرش رونق بسیاری گرفت. در این دوره، ظرفیتهای منطقۀ کرمان در تولید فرش و افزایش تقاضا در بازارهای جهانی سبب شد سرمایۀ داخلی و خارجی در صنعت مزبور به کار افتد و نهتنها تولید، بلکه تجارت این محصول نیز پیشرفت و گسترش قابل ملاحظهای یابد. این پژوهش در نظر دارد، با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر اسناد آرشیوی و منابع کتابخانهای، به بررسی وضعیت و سیر تحول تولید و تجارت فرش کرمان در دورۀ قاجار بپردازد. براساس یافتههای پژوهش، در نیمۀ اول قرن نوزدهم بافندگان شهری، روستایی و عشایری در کارگاههای خانگی و از طریق اعضای خانواده به صورت محدود قالیبافی میکردند و فرش بهعنوان یک کالای تجاری داخلی عمدتاً در بازارهای داخل کشور مبادله میشد. اما از دهههای پایانی این قرن، با سرمایهگذاری تجار تبریز و شرکتهای خارجی در صنعت فرش منطقه و به راه افتادن کارگاههای قالیبافی و سازماندهی نسبی تولید و تجارت، نهتنها میزان تولید فرش افزایش قابل ملاحظهای یافت، بلکه صادرات و تجارت آن بسیار رونق گرفت، تا جایی که در اواخر دورۀ قاجار فرش کرمان سهم عمدهای از بازار فرش امریکا را به خود اختصاص داده بود.

تغییرات گفتمانیِ پیرامون هویّت کُردی از پیداییِ انقلاب مشروطه تا ظهور دولت مدرن در ایران

اسعد خانی؛ اکبر زارع شاه آبادی

دوره 15، شماره 2 ، مهر 1401، ، صفحه 1-18

https://doi.org/10.52547/irhj.15.2.1

چکیده

روایتنگریهای تاریخی و توجیهات نظری دالِ مرکزی «کُردبودگی» را در جایگاه مفهومی بتواره و استعلایی قرار دادهاند، تا جایی که از پرداختن به خود این پدیده غفلت شده است. پژوهش حاضر بر آن است ... بیشتر

تقسیمات سرزمینی در پیوند با حکمرانی خاندانی در ایران اوایل دوره قاجاریه (1264ق/1210 ق)

فرشید نوروزی؛ هوشنگ خسروبیگی؛ نظام علی دهنوی

دوره 15، شماره 2 ، مهر 1401، ، صفحه 19-41

https://doi.org/10.52547/irhj.15.2.19

چکیده

قاجارها برای حفظ و ادارۀ قلمرو ممالک محروسۀ ایران در اوایل حکومتشان، در کنار استفاده از قدرت شمشیر، از تدابیر و سیاستهای دیگری نیز بهره بردند. سنت حکمرانی خاندانی یا همان بهکارگیری اعضای خاندان ... بیشتر

سنجه گونه های روابط ایران و چین در دوره صفویه

جمشید نوروزی؛ نرگس خزاعی

دوره 15، شماره 2 ، مهر 1401، ، صفحه 43-63

https://doi.org/10.52547/irhj.15.2.43

چکیده

روابط ریشهدار و طولانی ایران و چین در دوران حاکمیت مغولان و تیموریان در ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و هنری بسیار رونق گرفت. اما در اوایل سدۀ 10ق/ 16م، به دلیل اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران و چین، تغییر ... بیشتر روابط ریشهدار و طولانی ایران و چین در دوران حاکمیت مغولان و تیموریان در ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و هنری بسیار رونق گرفت. اما در اوایل سدۀ 10ق/ 16م، به دلیل اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران و چین، تغییر جغرافیای سیاسی آسیا و پیدایی قدرتهای جدید در حد فاصل دو سرزمین، تغییر توازن قوای سیاسی و اقتصادی در جهان و نفوذ روزافزون اروپاییان در اطراف ایران و چین، بسیاری از زمینهها و بایستههای تداوم ارتباطات متنوع ایران و چین از میان رفته بود. در ایام حکومت صفویه (907-1135ق) نیز روابط ایران و چین در کانون توجه زمامداران و نخبگان دو سرزمین نبود و تنها به دلایلی چون تأثیرپذیری از میراث روابط دو سرزمین و نیز برخی ضرورتهای اقتصادی، بعضی از گونههای روابط ایران و چین به صورت محدود برقرار بود. این مقاله بر آن است با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و مبتنی بر اطلاعات پراکنده و اندک منابع تاریخی، ادبی، علمی و هنری پاسخگوی این پرسش باشد که روابط ایران و چین طی دورۀ صفویه در چه عرصه‌ها و با چه کیفیتی در جریان بوده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد این روابط عمدتاً در زمینه‌های اقتصادی، علمی و هنری بوده ‌است. بهواسطۀ حفظ این گونههای روابط و نیز تداوم پرتوافکنی میراث دیرینه و غنی روابط گذشتۀ دو سرزمین، چین و دستاوردهای تمدنی و فرهنگی آن کمابیش در آیینۀ ذهن و اندیشۀ حکام و نخبگان ایران عهد صفوی حضور داشت.

گونه‌شناسی تحلیلی تفریحات سلطنتی سلجوقیان ایران (431 – 590 ق/1040 – 1194 م)

سلیمان حیدری؛ رضا دریکوندی

دوره 15، شماره 2 ، مهر 1401، ، صفحه 65-82

https://doi.org/10.52547/irhj.15.2.65

چکیده

سلجوقیان بهعنوان بنیانگذارانِ یکی از دیرپاترین و تأثیرگذارترین دودمانهای تاریخ میانۀ ایران، تا قبل از دستیابی به قدرت، در قامت جنگاوران قبیلهای، تحت سیطرۀ حکومتهای غالباً ترکتبار بودند. ... بیشتر سلجوقیان بهعنوان بنیانگذارانِ یکی از دیرپاترین و تأثیرگذارترین دودمانهای تاریخ میانۀ ایران، تا قبل از دستیابی به قدرت، در قامت جنگاوران قبیلهای، تحت سیطرۀ حکومتهای غالباً ترکتبار بودند. آنان در این دوره نهتنها با برخی از گونههای تفریحی که نزد ترکان مرسوم بود، آشنایی داشتند، بلکه متناسب با نوع این تفریحات و وضعیت خود، برخی از این سرگرمیها را نیز انجام میدادند. قدرتیابی این قوم در ایران، شرایط مناسبی را برای بهرهمندی آنان از مزیتهای قدرت همچون کامرانی و خوشگذرانی فراهم کرد. پژوهش پیش رو تلاش دارد، با استفاده از روش تاریخی، به شناسایی و تحلیل تفریحات سلطنتی این عصر بپردازد. دستاوردهای تحقیق نشان میدهد سران سلجوقی و سایر وابستگان به دربار این حکومت، با اتکا به سه مؤلفۀ قدرت، ثروت و فرهنگ غنی ایرانی ـ اسلامی، به تلفیق گونههای تفریحی سابق با تفریحات رایج در ایران پرداختند و از تمام ظرفیتهای تفریحاتی همچون شکار، طنزپردازی، سیر و سیاحت، اسبدوانی، چوگان و شطرنج بهمنظور نشاطافزایی و شادیآفرینی بهره بردند. میزان استقبال آنان از این تفریحات تحت تأثیر مؤلفههایی مانند علایق شخصی، ثبات یا ناپایداری دورۀ حکمرانی، ماهیت گونههای تفریحی و مطابقت یا مغایرت این گونهها با عرف جامعه و احکام اسلام بود.

تربیت مورخ یا تربیت معلم اعزام دانشجویان رشتة تاریخ و جغرافیا به اروپا (1312–1307خ)؛ انگیزه‌ها، سازوکارها و نتایج

عباس قدیمی؛ اصغر (سیاوش) شوهانی

دوره 15، شماره 2 ، مهر 1401، ، صفحه 83-111

https://doi.org/10.52547/irhj.15.2.83

چکیده

اعزام دانشجویان به اروپا که پس از جنگ‌های ایران و روس با هدف نوسازی و جبران عقب‌ماندگی آغاز شده بود در دورة قاجار تداوم یافت، به گونه‌ای که طبق مستندات قریب به هزار دانشجو در این عصر به اروپا گسیل شدند. ... بیشتر اعزام دانشجویان به اروپا که پس از جنگ‌های ایران و روس با هدف نوسازی و جبران عقب‌ماندگی آغاز شده بود در دورة قاجار تداوم یافت، به گونه‌ای که طبق مستندات قریب به هزار دانشجو در این عصر به اروپا گسیل شدند. بخشی از انگیزة کارگزاران برای اعزام دانشجو بازسازی و تحول نظام آموزشی بود. در دهة اول عصر پهلوی نیز با تصویب قانون اعزام دانشجو در دورة ششم مجلس شورای ملی، موج جدیدی از اعزام در سال‌های 1307-1312خ ایجاد شد. براساس شواهد در عصر قاجار در «رشتة تاریخ» هیچ دانشجویی اعزام نشد. اما در دورۀ پهلوی در میان نخستین دانشجویان اعزامی نام رشتة تاریخ نیز به چشم می‌خورد. البته موج جدید اعزام دانشجو در این رشته به پرورش مورخ یا تحول پژوهش‌های تاریخی منجر نشد. برای تبیین این پدیدار در مقالة پیش ‌رو، پس از بررسی اجمالی روند اعزام دانشجو به طور عام و اعزام دانشجویان رشتة تاریخ به طور خاص، براساس منابع و اسناد، سازوکارهای اعزام دانشجویان در این رشته، افراد اعزامی و رهاورد اعزام‌شدگان مطالعه شده است. برای فهم مسئلۀ تبدیل نشدن دانشجویان اعزامی رشتة تاریخ به مورخان حرفه‌ای به چند متغیر اصلی توجه شده است: انگیزه‌ها و اهداف طراحان و کارگزاران این سیاست، انتظارات و خواست حکومت از دانش‌آموختگان مبنی بر بهکارگیری آنها در موقعیت‌ها و سمتهای دلخواه و متناسب با فرایند نوسازی، نظام آموزشی فرانسه بهعنوان مقصد 75% دانشجویان اعزامی و شکاف آموزش و پژوهش در این کشور در دهه‌هایی که دانشجویان ایرانی به آنجا اعزام شدند.

کاربست نظریه شکاف و گریز اجتماعی در جامعه ایرانی قرن اول هجری

کورش صالحی

دوره 15، شماره 2 ، مهر 1401، ، صفحه 113-135

https://doi.org/10.52547/irhj.15.2.113

چکیده

تبیین شکاف‌های اجتماعی جامعۀ ایرانی در عصر انتقال و خلافت اموی، و به دنبال آن ظهور پدیدۀ گریز از کانون خلافت، نیازمند تحقیقی غیرروایی و کارکردگرایانه است. با سپری شدن ایام فتوح، و عدم جذب عملی ایرانیان ... بیشتر

دلایل گسترش روسپیگری در جامعه اصفهانِ عصر صفوی و سیاست شاه عباس اول در مدیریت آن

فاطمه شه کلاهی؛ رضا افهمی؛ مهدی کشاورز افشار

دوره 15، شماره 2 ، مهر 1401، ، صفحه 137-157

https://doi.org/10.52547/irhj.15.2.137

چکیده

روسپیگری در جامعۀ ایران همواره پدیده‌ای مذموم و ناهنجار بوده است. براساس اطلاعات تاریخی، در دورۀ شاه عباس اول (حکـ. 996-1038ق/ 1578-1629م) این پدیدۀ اجتماعی در اصفهان (پایتخت) رشد و گسترش می‌یابد. هدف این مقاله ... بیشتر

بررسی عملکرد شریدان آمریکایی، مستشار وزارت خواربار ایران (1322- 1321ش)

محمد بختیاری

دوره 15، شماره 2 ، مهر 1401، ، صفحه 159-178

https://doi.org/10.52547/irhj.15.2.159

چکیده

یکی از پیامدهای اولیۀ اشغال ایران توسط متفقین در جنگ جهانی دوم، کمبود و گرانی شدید ارزاق عمومی بود. دولت برای تهیه و توزیع مواد غذایی مورد نیاز مردم به قیمت مناسب، وزارتخانۀ مستقلی به نام خواربار تشکیل ... بیشتر یکی از پیامدهای اولیۀ اشغال ایران توسط متفقین در جنگ جهانی دوم، کمبود و گرانی شدید ارزاق عمومی بود. دولت برای تهیه و توزیع مواد غذایی مورد نیاز مردم به قیمت مناسب، وزارتخانۀ مستقلی به نام خواربار تشکیل داد و شریدان امریکایی را بهعنوان مستشار آن استخدام کرد. هدف پژوهش حاضر بررسی عملکرد شریدان در وزارت تازهتأسیس خواربار است و میخواهد به این سؤال پاسخ دهد که شریدان در زمان حضور خود در ایران چه سیاستها و اقداماتی را برای تهیه و توزیع خواربار انجام داد و عملکرد او در این حوزه چگونه ارزیابی میشود. یافتههای پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانهای و اسنادی انجام گرفته است، نشان میدهد شریدان عملکرد موفقی در وزارت خواربار ایران نداشت. چنانکه این وزارتخانه خیلی سریع منحل و وظایف آن به وزارت دارایی منتقل شد و شریدان مجبور گشت قبل از اتمام مدت سه سالۀ قرارداد استخدامش، بدون آنکه مشکل ارزاق عمومی را حل کرده باشد، ایران را ترک کند. البته باید توجه داشت که شرایط بحرانی سال 1321 که ناشی از قحطی و خشکسالی شدید، شعلهور بودن آتش جنگ در اغلب جبههها، دخالت و کارشکنی نیروهای متفقین و سودجویان داخلی و اختلافات سیاسی میان دولت قوام، دربار و مجلس سیزدهم بود، در عملکرد ضعیف شریدان تأثیر داشت.

تحلیل قانونگذاری توسعه در ایران با استفاد از دستور زبان نهادی

مهدی رفعتی پناه مهرآبادی

دوره 15، شماره 2 ، مهر 1401، ، صفحه 179-199

https://doi.org/10.52547/irhj.15.2.179

چکیده

قوانین برنامههای عمرانی سوم، چهارم و پنجم را میتوان مقدمه و مبنای اثرگذارترین پروژههای نوسازی در دولت پهلوی به حساب آورد. این قوانین در حقیقت سنگبنایِ راهکارهایی بودند که دولت پهلوی تحت عنوان ... بیشتر قوانین برنامههای عمرانی سوم، چهارم و پنجم را میتوان مقدمه و مبنای اثرگذارترین پروژههای نوسازی در دولت پهلوی به حساب آورد. این قوانین در حقیقت سنگبنایِ راهکارهایی بودند که دولت پهلوی تحت عنوان برنامههای عمرانی برای پیشبرد پروژۀ نوسازی تدوین کرد و به همین دلیل بررسی آنها میتواند به شناخت ماهیت برنامههای عمرانی و نوع نگاه دولت پهلوی به پروژۀ نوسازی کمک کند. این مقاله با استفاده از «دستور زبان نهادی» درصدد استخراج گزارههای نهادی و تحلیل قوانین برنامههای مزبور است تا نشان دهد ماهیت این برنامهها از حیث اجزای مختلف گزارههای نهادی چون جزء اسنادی، شدت التزام، عمل، شرط و تنبیه چگونه بوده و اصولاً عامل و کنشگر اصلی در این قوانین که بوده است. یافتههای پژوهش نشان میدهد در تدوین قوانین برنامههای عمرانی، دولت بهعنوان عامل اصلی در مرکز برنامهها قرار داد. در هیچ یک از 111 گزارۀ نهادی موجود از سازمانهای مردمنهاد یا غیردولتی بهعنوان جزء اسنادی نام نرفته است. همچنین در 108 گزاره از شدت التزام بهره گرفته شده است. نکتۀ قابل تأمل اینکه 81 مرتبه از اجبار بهعنوان جزءِ شدت التزام استفاده شده است که این امر نشان از ماهیت دستوری برنامهها دارد. به علاوه، عدم قید هر گونه شرط زمانی و مکانی در جزء شرط دلالت بر «عامبودگی» برنامههای عمرانی بدون توجه به تنوع زیستی، فرهنگی و اجتماعی دارد و آنیترین نتیجۀ چنین نگاهی درگیر کردن دولت در امور مختلف، کنار گذاشتن نیروهای بالقوۀ مردمی و طرد مشارکت عمومی است.

جنبش دهقانان ماکو در انقلاب مشروطه: علل و پیامدها

جعفر آقازاده

دوره 15، شماره 2 ، مهر 1401، ، صفحه 201-221

https://doi.org/10.52547/irhj.15.2.201

چکیده

با پیروزی انقلاب مشروطه و تأسیس انجمنهای ایالتی و ولایتی، مشروطه‌خواهان تبلیغات وسیعی با محوریت مبارزه با استبداد و پایان دادن به مناسبات ارباب ـ رعیتی در میان دهقانان ماکو انجام دادند. این اقدامات ... بیشتر با پیروزی انقلاب مشروطه و تأسیس انجمنهای ایالتی و ولایتی، مشروطه‌خواهان تبلیغات وسیعی با محوریت مبارزه با استبداد و پایان دادن به مناسبات ارباب ـ رعیتی در میان دهقانان ماکو انجام دادند. این اقدامات مؤثر واقع شد و جنبش بزرگی علیه مالکان و خوانین در روستاهای ماکو شکل گرفت. مقالۀ پیش رو بر محور این دو سؤال تدوین گردیده است که علل و زمینه‌های شکل‌گیری این جنبش چه بود؟ و چه تبعات و پیامدهایی داشت؟ با استفاده از داده‌های نشریات، اسناد و مدارک آرشیوی و کتب تاریخی، با تکیه بر روش توصیفی ـ تحلیلی، به این پرسش‌ها پاسخ داده خواهد شد. دستاورد این پژوهش نشان می‌دهد که مناسبات ناعادلانۀ ارباب ـ رعیتی در ماکو و تسلط خوانین بیات بر زندگی دهقانان، در کنار تبلیغات گستردۀ مشروطه‌خواهان در میان روستاییان، از عوامل مهم شکل‌گیری این جنبش بود. مصادرۀ املاک خوانین، تأسیس انجمن‌های روستایی و اخراج اقبال‌السلطنه از ماکو از مهمترین پیامدهای این حرکت بود. همچنین اگرچه مشروطه‌خواهان ایالت آذربایجان محرک این جنبش بودند، در ادامۀ کار هیچ حمایتی از دهقانان ماکو نکردند و اقبال‌السلطنه با حمایت گستردۀ مستبدین جنبش دهقانان ماکو را بهشدت سرکوب و نظام ارباب ـ رعیتی را با شدت بیشتر در روستاها برقرار کرد.

سیاست کشاورزی ایران در دوره اشغال ایران در جنگ جهانی دوم

میکائیل وحیدی راد

دوره 15، شماره 2 ، مهر 1401، ، صفحه 223-244

https://doi.org/10.52547/irhj.15.2.223

چکیده

ایران در طی دو جنگ جهانی، بهرغم اعلام پیشدستانۀ بیطرفی، آسیبهای فراوانی را متحمل شد. در جنگ جهانی دوم، اشغال ایران از سوی دول انگلیس، شوروی و امریکا در شهریور 1320 (سپتامبر 1941) و استعفای رضا شاه ... بیشتر

بازخوانی مواضع روحانیت در انتقال قدرت از قاجاریه به پهلوی

محمدساجد سلطانی ابری؛ فیاض زاهد؛ سیدمحمد ثقفی‌نژاد

دوره 15، شماره 1 ، فروردین 1401، ، صفحه 1-24

https://doi.org/10.52547/irhj.15.1.1

چکیده

این بررسی می‌خواهد مواضع روحانیت را در فرآیند انتقال قدرت از قاجاریه به پهلوی بازشناسد. هدف تحقیق کندوکاوی ژرف در باب موجبات درگیری این قشر دیرپا در پهنة سیاست ایران از پیدایش سردار سپه تا برآمدن پادشاهی ... بیشتر

جماعت های پاگان و تعامل آنان با مسیحیان در بین‌النهرین در آستانۀ فتوح اسلامی

آزاده آزادی نژاد؛ روزبه زرین کوب؛ سینا فروزش

دوره 15، شماره 1 ، فروردین 1401، ، صفحه 25-48

https://doi.org/10.52547/irhj.15.1.25

چکیده

بینالنهرین از دیرباز محل تلاقی تمدنها و بستر مناسبی برای زایش اندیشههای مختلف بوده است. این سرزمین، به دلیل موقعیت جغرافیایی آن، در تاریخ ایران نیز اهمیت زیادی دارد. در پایان دورۀ ساسانی، جماعت‌های ... بیشتر بینالنهرین از دیرباز محل تلاقی تمدنها و بستر مناسبی برای زایش اندیشههای مختلف بوده است. این سرزمین، به دلیل موقعیت جغرافیایی آن، در تاریخ ایران نیز اهمیت زیادی دارد. در پایان دورۀ ساسانی، جماعت‌های مذهبی مختلفی در بینالنهرین سکونت داشتند که گروهی از آنها پاگان بودند. در این پژوهش، منظور از پاگانها افرادی هستند که خدایانی غیر از خدای واحد را میپرستیدند و طبیعت کانون توجه آنها بود. چون فتوحات اسلامی صبغۀ مذهبی داشت و بینالنهرین یکی از سرزمینهایی بود که مورد توجه فاتحان مسلمان قرار گرفت، آشنایی با پیروان ادیانِ حاضر در بینالنهرین در این بازۀ زمانی ضروری است. به علاوه، چون در آن زمان مسیحیان حضور پررنگی در بینالنهرین داشتند، نحوۀ تعامل جماعت پاگان با مسیحیان در آستانۀ فتوح اسلامی به شناخت وقایع کمک میکند. هدف از این پژوهش، شناخت جماعت پاگان و نحوۀ تعامل آنها با مسیحیان است. این پژوهش با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و با بهرهگیری از منابع تاریخی و همچنین شواهد باستانشناختی به این پرسش پاسخ میدهد که ممیزات پاگانهای ساکن در بینالنهرین در آستانۀ فتوح اسلامی چه بود و آنها چه تأثیری بر مسیحیانِ همجوار خود گذاشتند؟ یافتهها حاکی از آن است که حران، ادسا و حیره مراکز آیینی پاگانها در بینالنهرین بود. همچنین جادوگری، سرنوشتباوری بر پایۀ ستارهشناسی و قربانی کردن از شاخصههای پاگانیسم در این سرزمین بود. پاگانها بر مسیحیت تأثیرگذار بودند. در مقابل، راهبان مسیحی نیز میکوشیدند پاگانها را به مسیحیت متمایل کنند.

تحلیل کتاب‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (1345-1357ش)

حسن شمس آبادی؛ حمید بصیرت منش؛ سید محمود سادات بیدگلی

دوره 15، شماره 1 ، فروردین 1401، ، صفحه 49-72

https://doi.org/10.52547/irhj.15.1.49

چکیده

سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در اسفندماه 1345 تاسیس شد. این سازمان توانست با گرد آوردن بهترین نویسندگان، مترجمان، مصوّران ادبیات کودک را به لحاظ کمی و کیفی تا حد زیادی غنا بخشد. سؤال ... بیشتر

سیطرة رمانس‌گونگی بر تاریخ‌نگاری؛ گزارش یک پژوهش تجربی در باب فرم زبان

سید رضا وسمه‌گر؛ محمدعلی اکبری

دوره 15، شماره 1 ، فروردین 1401، ، صفحه 73-102

https://doi.org/10.52547/irhj.15.1.73

چکیده

نوشتار حاضر گزارشی است از مسئله، روش مطالعه، مفاهیم بنیادین و نتایج قابل ‌استخراج از پژوهشی در باب فرم زبانیِ مسلط بر متون تاریخ‌نگاری. این مطالعة فرمالیستی تنوع انکارناپذیر متون تاریخ‌نگارانه ... بیشتر

رفع محرومیت عنصر اساسی در نظام حقوقی و قضایی مغولان: چنگیزخان، روح قانون (قرن هفتم و هشتم هجری)

بهمن شهریاری؛ عبدالرسول خیراندیش

دوره 15، شماره 1 ، فروردین 1401، ، صفحه 103-122

https://doi.org/10.52547/irhj.15.1.103

چکیده

حکومتی که چنگیزخان در آغاز قرن هفتم هجری، برابر با قرن سیزدهم میلادی، در مغولستان تأسیس کرد، از حیث قضایی و حقوقی با دورۀ پیش از آن، یعنی دورۀ ستیز و تفرقۀ قبایل مغول، قابل قیاس نبود. وی در حکومت خود تنها ... بیشتر

«دولت مقتدر» و مسئلۀ «وحدت ملی» در مجلۀ آینده

کیانوش افشاری؛ حامد عامری گلستانی؛ شیوا جلال پور

دوره 15، شماره 1 ، فروردین 1401، ، صفحه 123-144

https://doi.org/10.52547/irhj.15.1.123

چکیده

از دل زمانۀ پرآشوب مشروطیت دو ایدۀ مهم برآمد که بر مبنای یک «زمینۀ» مهم گسترش یافت: «دولت مقتدر» و «وحدت ملی». این دو مفهوم پس از مشروطیت بهعنوان «انگیزه» و «نیت» بسیاری از ... بیشتر

دوره 16 (1402)

دوره 15 (1401)

دوره 14 (1400)

دوره 13 (1399)

دوره 12 (1398)

دوره 11 (1397)

دوره 10 (1396)

دوره 9 (1395)

دوره 8 (1394)

دوره 7 (1393)

دوره 6 (1392)

دوره 5 (1391)

دوره 4 (1390)

دوره 3 (1389)

دوره 2 (1388)

دوره 1 (1387)

موضوعات = تاریخ

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده