ORIGINAL_ARTICLE
نهاد تظلمات در ایران عصر صفوی؛ از «دیوان عدل» تا «دیوان عدالتبنیان»
رسیدگی به تظلم خواهیها به منظور برقراری عدالت در جامعه همواره یکی از مهمترین وظایف حکومتها در بسیاری از نقاط جهان و از جمله ایران بوده و هست. حکومت صفوی که سعی داشت برای قدرتمند شدن خود از همۀ ابزارهای ممکن استفاده کند، تصدی رسیدگی به تظلم خواهیها را نیز بر عهده گرفت. این تحقیق قصد دارد با رویکردی توصیفیـ تحلیلی، مبتنی بر روش تاریخی و با بهرهگیری از منابع کتابخانهای و اسنادی، به این پرسش پاسخ دهد که روند رسیدگی به تظلم خواهیها در ایران عصر صفوی چگونه بود و نهاد عدل در طول حیات این حکومت چه تحولاتی را از سر گذراند؟ پاسخ به این پرسش ارتباط مستقیمی با استقرار و تثبیت تدریجی این حکومت دارد. به نظر میرسد رسیدگی به تظلم خواهیها در ابتدای عصر صفوی به دلیل بیثباتی ساختار حکومت اندک، پراکنده و کمتر ساختمند بود. در دورۀ شاه عباس یکم این نهاد راه تثبیت را در پیش گرفت و در دورۀ جانشینان او به نوعی تثبیت گردید و در قالب «دیوان عدالت بنیان» متبلور شد.
https://irhj.sbu.ac.ir/article_101557_316c1fe8ca7aaaf42933e2eea8cf8188.pdf
2021-08-23
1
23
10.52547/irhj.14.1.1
صفویه
نهاد تظلمات
تظلمخواهی
دیوان عدل
دیوان عدالتبنیان
حسین
قاسمی
ho_ghasemi@sbu.ac.ir
1
دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه شهیدبهشتی، تهران، ایران.
AUTHOR
عطاءالله
حسنی
a_hassani5@yahoo.com
2
عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه شهیدبهشتی، تهران، ایران.
LEAD_AUTHOR
آخوندی، محمود. آیین دادرسی کیفری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.
1
ابن بلخی. فارسنامه، به کوشش، تحشیه و تصحیح گای لسترنج و رینولد الن نیکلسون، تهران: انتشارات اساطیر، 1385.
2
الئاریوس، آدام. سفرنامة آدام الئاریوس، ترجمه از متن آلمانی و حواشی: احمد بهپور، تهران: ابتکار نو، 1380.
3
اعرابی هاشمی، شکوه السادات. ارامنۀ جلفای نو در عصر صفوی، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1394.
4
افوشته ای نطنزی، محمد بن هدایت الله، نقاوهالآثار فی ذکرالأخیار، به اهتمام احسان اشراقی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1373.
5
بابایی، سوسن. اصفهان و کاخهایش: کشورداری، تشیّع و معماری بزم در آغاز دوران ایران مدرن، ترجمة مصطفی امیری، تهران: فرهنگ جاوید، 1398.
6
باربارو، جوزافا و دیگران. سفرنامه های ونیزیان در ایران (شش سفرنامه)، ترجمة منوچهر امیری، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، ۱۳۸۱.
7
بسطامی، محمدطاهر. فتوحات فریدونیه (شرح جنگهای فریدونخان چرکس، امیرالامرای شاه عباس اول)، مقدمه و تصحیح سیدسعید میرمحمدصادق و محمدنادر نصیری مقدم، تهران: نشر نقطه،۱۳۸۰.
8
بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد. تاریخ بلعمی (تکمله و ترجمۀ تاریخ طبری)، تألیف ابوجعفر محمد بن جریر طبری، به تصحیح محمدتقی بهار، به کوشش محمد پروین گنابادی، ج 1، تهران: کتابفروشی زوار، 1353.
9
بوسه، هریبرت. پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی بر مبنای اسناد دوران آققویونلو و قراقوینلو و صفوی، ترجمۀ غلامرضا ورهرام، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1367.
10
تاورنیه، ژان باتیست. سفرنامة تاورنیه، ترجمة حمید اربابشیرانی، تهران: نیلوفر، 1383.
11
ترکمان، اسکندربیگ منشی و محمدیوسف واله اصفهانی. ذیل عالمآرای عباسی، به تصحیح سهیلی خوانساری، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1317.
12
ترکمان، اسکندربیگ منشی. تاریخ عالمآرای عباسی، به اهتمام و تنظیم ایرج افشار، 4 ج (در دو مجلد)، تهران: امیرکبیر، 1378.
13
تفرشی، ابوالمفاخر سوانح نگار و محمدالحسین الحسینی التفرشی. تاریخ شاه صفی (تاریخ تحولات ایران در سالهای 1038- 1052 هـ ق)، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محسن بهرامنژاد، تهران: میراث مکتوب، 1389.
14
جملی کارری، جووانی فرانچسکو. سفرنامة کارری، ترجمة عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تهران: شرکت علمی و فرهنگی، 1383.
15
جهانگشای خاقان. مقدمه و پیوستها و فهارس: اللهدتا مضطر، اسلامآباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۶۴.
16
خواندمیر، غیاث الدین همامالدین الحسینی. تاریخ حبیبالسیر فی التاریخ افراد بشر، مقدمه جلالالدین همایی، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، ج 4، تهران: خیام، 1380.
17
دلاواله، پیترو. سفرنامۀ دلاواله، ترجمۀ شعاعالدین شفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348.
18
رشتیانی، گودرز. گزیدة احکام و فرامین شاهان ایران به حکام قفقاز از شاه تهماسب تا شاه سلیمان صفوی، ج 1، تهران: ادارة نشر وزارت امور خارجه، 1394.
19
رهربرن، کلاوس میشائیل. نظام ایالات در دورة صفویه، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349.
20
زرنگ، محمد. تحول نظام قضایی ایران از مشروطه تا سقوط رضاشاه، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382.
21
ساکت، محمدحسین، نهاد دادرسی در اسلام، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1365.
22
سانسون، پییر. سفرنامة سانسون، وضع کشور شاهنشاهی ایران در زمان شاه سلیمان صفوی، ترجمة تقی تفضلی، تهران: ابنسینا، ۱۳۴۶.
23
شاردن، ژان. سیاحتنامة شاردن، ترجمة محمد عباسی، ج 7 و 8، تهران: امیرکبیر، ۱۳۴۵.
24
شاملو، ولیقلی. قصصالخاقانی، تصحیح و پاورقی سیدحسن سادات ناصری، ج ۱، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371.
25
شرلی، آنتونی. سفرنامة برادران شرلی، ترجمة آوانس، به کوشش علی دهباشی، تهران: کتابهای جیبی، فرانکلین، ۱۳۶۲.
26
عالم آرای شاه تهماسب (زندگی داستانی دومین پادشاه صفوی). به کوشش ایرج افشار، تهران: دنیای کتاب، 1370.
27
طاهری، ابوالقاسم. تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از تیمور تا مرگ شاه عباس، تهران: کتابهای جیبی، فرانکلین، ۱۳۵۴.
28
فلسفی، نصرالله. زندگانی شاه عباس اول، ج 2، تهران: دانشگاه تهران، 1347.
29
فلور، ویلم. دیوان و قشون در عصر صفوی، ترجمة کاظم فیروزمند، تهران: آگه، 1388.
30
ـــــــــ. نظام قضایی عصر صفوی، ترجمة حسن زندیه، قم: پژوهشکدة حوزه و دانشگاه، 1381.
31
فومنی گیلانی، ملاعبدالفتاح. تاریخ گیلان در وقایع سالهای 923-1038 هجری قمری، به تصحیح و تحشیة منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1349.
32
فیدالگو، گریگوریو پرئیرا. گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه سلطان حسین صفوی، ترجمه از زبان پرتغالی و حواشی از ژان اوبن، ترجمة پروین حکمت، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۵۷.
33
فیگوئرا، دن گارسیا د سیلوا. سفرنامة فیگوئرا، سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، ترجمة غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو، ۱۳۶۴.
34
قزوینی، محمدعلی. رفیق توفیق: در رسوم وزارت و آداب سلطنت با تأکید بر دورة صفوی (تألیف در 1104 هجری)، مقدمه و تصحیح رسول جعفریان، قم: نشر مورخ، 1396.
35
کرمانی، ملامحمدمؤمن. صحیفهالارشاد (تاریخ افشار کرمانـ پایان کار صفویه)، تصحیح و تحشیه و مقدمة محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: نشر علم، 1384.
36
کمپفر، انگلبرت. سفرنامة کمپفر به ایران، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، 1363.
37
ماوردی، ابوالحسن علیبن محمد بن حبیب. آیین حکمرانی، ترجمه و تحقیق از حسین صابری، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1383.
38
متی، رودلف. ایران در بحران، زوال صفویه و سقوط اصفهان، ترجمة حسن افشار، تهران: نشر مرکز، 1393.
39
مستوفی بافقی، محمدمفید. جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، ج 3، تهران: اساطیر، 1385.
40
مستوفی، حمدالله. تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، 1339.
41
مشیزی (بردسیری)، میرمحمدسعید. تذکره صفویه کرمان، مقدمه و تصحیح و تحشیة محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: نشر علم، ۱۳۶۹.
42
منجم، ملاجلال الدین. تاریخ عباسی یا روزنامة ملاجلال (شامل وقایع دربار شاه عباس صفوی)، به کوشش سیفالله وحیدنیا، تهران: وحید، ۱۳۶۶.
43
منشی قمی، احمد بن حسین. خلاصه التواریخ، به تصحیح احسان اشراقی، ج 1، تهران: مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1383.
44
موسوی فندرسکی، ابوطالب بن میرزابیک. تحفهالعالم در اوصاف و اخبار شاه سلطان حسین صفوی، به کوشش رسول جعفریان، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1388.
45
میچل، کالین. سیاستورزی در ایران عصر صفوی: قدرت، دیانت، بلاغت، ترجمة حسن افشار، تهران: فرهنگ جاوید، ۱۳۹۷.
46
میرزا رفیعا، محمد رفیع بن حسن. دستورالملوک میرزا رفیعا، به کوشش و تصحیح محمداسماعیل مارچینکوفسکی، ترجمة علی کردآبادی، با مقدمة منصور صفتگل، به سفارش مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1385.
47
میرزا سمیعا، محمدسمیع. تذکرهالملوک (تشکیلات اداری و سازمان حکومتی و درباری و طبقات و مشاغل و مناصب عهد صفویه)، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی طهوری، ۱۳۳۲.
48
مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ. سازمان اداری حکومت صفوی یا تحقیقات و حواشی و تعلیقات مینورسکی بر تذکرهالملوک، ترجمة مسعود رجبنیا با حواشی و فهارس و مقدمه و امعان نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: انجمن کتابـ زوار، 1334.
49
نصیری اردوبادی، میرزا علینقی. القاب و مواجب دورة سلاطین صفویه، تصحیح یوسف رحیملو، مشهد: دانشگاه مشهد، ۱۳۷۱.
50
نصیری، محمدابراهیمبن زینالعابدین. دستور شهریاران (سالهای 1105-1110 هـ ق پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی)، به کوشش محمدنادر نصیری مقدم، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373.
51
طوسی، ابوعلی حسنبن علی نظامالملک. سیاستنامه (سیرالملوک)، به کوشش جعفر شعار، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی، 1348.
52
واله اصفهانی، محمدیوسف. خلد برین (حدیقه ششم و هفتم از روضه هشتم)، تصحیح و تعلیق و توضیح و اضافات محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1380.
53
وحید قزوینی، محمدطاهر. عباسنامه، به تصحیح ابراهیم دهگان، اراک: کتابفروشی داوودی اراک، فردوسی سابق، ۱۳۲۹.
54
یزدی، کمال بن جلال منجّم. زبدهالتواریخ، تصحیح و تحقیق: غلامرضا مهدوی راونجی، با مقدمة شعله، آ. کوئین، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1397.
55
Khuzani isfahani, Fazli beg. A chronicle of the Reign of shah Abbas, Edited by Kioumars Ghereghlou, With an introduction by Kioumars Ghereghlou and Charles Melville, vol. 1, Cambridge: Gibb Memorial Trust, 2015.
56
ORIGINAL_ARTICLE
کارکرد ازدواجهای سیاسی در تنظیم روابط حکومتهای متقارن از قرن 7-4ق (با تکیه بر تواریخ عمومی)
ازدواج سیاسی پیوندی مصلحتی میان خاندانهای حکومتگر بود و راهکاری مؤثر برای دستیابی به اهداف مهم حکومتی محسوب میشد. این نوع ازدواج از قرن چهارم به بعد، همزمان با شکلگیری و توسعة حکومتهای نیمهمستقل در ایران، رواج بیشتری یافت. حاکمان که نیازمند برقراری روابط مسالمتآمیز و بهرهبرداری از موقعیتهای پیشرو بودند، در حل معادلات پیچیدة سیاسی از آن استفاده میکردند. تاکنون دربارة کارکرد ازدواجهای سیاسی در تنظیم روابط حکومتها از قرن چهارم تا هفتم قمری پژوهشی منسجم و موضوعی، بهویژه مبتنی بر تواریخ عمومی، انجام نشده است. یافتهها نشان میدهد برخی از خلفای عباسی، حکومت های نیمهمستقل آل بویه، غزنویان، سلجوقیان، قراخانیان و برخی از حکومتهای محلی بیشترین بهرهبرداری را از آن داشتهاند. حکومتها معمولاً برای حفظ موقعیت خود، مقابله با دشمن، تعمیق دوستی، صلح و امنیت، گسترش قلمرو و به ندرت برای تهدید و تحقیر پیوند زناشویی برقرار می نمودند. کارکرد عمدة این ازدواجها تسهیل، تضمین و تکمیل توافقات بود و گاه تنها راهحل محسوب میشد. مقالة حاضر با روش توصیفی و تحلیلی به تبیین مصادیق ازدواج سیاسی در تنظیم روابط حکومتها خواهد پرداخت.
https://irhj.sbu.ac.ir/article_101554_c94919707df113c37f1e755e06098025.pdf
2021-08-23
25
44
10.52547/irhj.14.1.25
ازدواج سیاسی
خلفای عباسی
بویهیان
سلجوقیان
غزنویان
قراخانیان
پریسا
قربان نژاد
ghorbannejad@alzahra.ac.ir
1
گروه تاریخ و فرهنگ تمدن ملل اسلام، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
LEAD_AUTHOR
فریبا
پات
f.pat@alzahra.ac.ir
2
گروه تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلام، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
AUTHOR
آل داود، سیدعلی. «آلمأمون»، دانشنامة بزرگ اسلامی، ج 2، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1376، ص 463.
1
ابن اثیر، علی بن محمد. الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر، 1386ق.
2
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی. المنتظم فی التاریخ الامم و الملوک، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1412ق.
3
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد. العبر، مترجم عبدالحمید آیتی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.
4
ابن خلکان، احمد بن محمد. وفیات الاعیان و أنباء أبناء الزمان، محقق احسان عباس، قم: الشریف رضی، 1364.
5
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. البدایه و النهایه، اعداد خلیل شحاد، بیروت: دارالفکر، 1398.
6
ابوالفداء، اسماعیل بن علی. تاریخ ابی الفداء، محقق محمود دیوب، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1417م.
7
اذکائی، پرویز. «آل حسنویه»، دانشنامة جهان اسلام، ج 1، تهران: مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، 1375، ص 407.
8
باسورث، کلیفورد ادموند. تاریخ غزنویان، ترجمة حسن انوشه، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1378.
9
ـــــــــــــــــــــ. سلسله های اسلامی جدید: راهنمای گاهشماری و تبارشناسی، ترجمة فریدون بدرهای، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1381.
10
بنداری اصفهانی، فتح بن علی. تاریخ سلسلة سلجوقی، مترجم محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ،1356.
11
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین. تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض، تعلیقات منوچهر دانشپژوه، تهران: انتشارات هیرمند، 1376.
12
تتوی، قاضی احمد. تاریخ الفی، مترجم غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1382.
13
ترکمنی آذر، پروین. «آلبویه، عباسیان و تشیع»، فصلنامة تاریخ اسلام، س 7، ش 25، 1385، ص 83-100.
14
جودکی، محمدعلی. «ازدواجهای سیاسی عصر سلجوقی»، فصلنامة تاریخ پژوهی، ش 28-29، پاییز و زمستان 1385، ص 1-18.
15
خواندمیر، غیاثالدین بن همامالدین. تاریخ حبیب السیر، تهران: انتشارات خیام، 1380.
16
داعی الاسلام، سید محمدعلی. فرهنگ نظام، ج 2، تهران: شرکت دانش، 1363.
17
ذهبی، محمد بن احمد. تاریخ اسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، محقق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: ناشر دارالکتب العربی، 1409ق.
18
رحیمپور ازغدی، طاهره. «مشارکت سیاسی خواتین سلجوقی در ایران»، فصلنامة تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، س 8، ش 26، 1396، ص 109-130.
19
رشیدالدین فضلالله. جامع التواریخ (تاریخ سامانیان و بویهیان وغزنویان)، مصحح محمد روشن، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب، 1386.
20
رودراوری، محمد. ذیل تجارب الامم، به کوشش آمد رز، قاهره، 1334ق.
21
زرینکوب، عبدالحسین. تاریخ مردم ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1367.
22
سجادی، صادق. «آل بویه»، دانشنامة جهان اسلام، ج 1، تهران: بنیاد دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، ص642.
23
سجاسی، اسحاق بن ابراهیم. فرائد السلوک، مصحح غلامرضا افراسیابی، تهران: انتشارات پاژنگ، 1368.
24
شبانکارهای، محمد بن علی. مجمع الانساب، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1363.
25
طبری، محمد بن جریر. تاریخ طبری: تاریخ الامم و الملوک، محقق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: بیتا.
26
طهماسبی، ساسان. «شاهینیان بطایح»، تاریخ اسلام، س 6 ، ش 21، 1384، ص 143-160.
27
عتبی، محمد بن عبدالجبار. تاریخ یمینی، مترجم ناصح بن ظفر جرفادقانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1374.
28
عنصرالمعالی کیکاوس. قابوسنامه، به اهتمام و تصحیح امین عبدالمجید بدوی، تهران: انتشارات سینا، 1335.
29
فروزانی، ابوالقاسم. «روابط سلجوقی با قراخانیان»، فرهنگ، ش 43، 1381، ص 107-116.
30
فروغی، اصغر. «ازدواجهای سیاسی تاریخ بیهقی»، پیام زن خرداد، س 13، ش 147، 1383، ص 34-39.
31
کلوزنر، کارلا. دیوانسالاری در عهد سلجوقیان، ترجمة یعقوب آژند، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1363.
32
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک. زین الاخبار، به تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب ، 1363.
33
مجمل التواریخ و القصص، مصحح سیفالدین نجمآبادی، آلمان: دمونده نیکارهون، 1378.
34
مستوفی، حمدالله. تاریخ گزیده، مترجم عبدالحسین نوایی، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1339.
35
مسکویه، ابوعلی. تجارب الامم، ترجمة علی منزوی، ج 6، تهران: انتشارات سروش، 1376.
36
منهاج السراج جوزجانی، عثمان بن محمد. طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: ناشر دنیای کتاب، 1363.
37
مهرآبادی، میترا. تاریخ سلسلة زیاریان، مشهد: دنیای کتاب، 1374.
38
میرخواند، محمد بن خاوند شاه بن محمود. تاریخ روضه الصفا، مصحح جمشید کیانفر، چاپ اول، تهران: اساطیر، 1380ش.
39
نخجوانی، هندوشاه بن سنجر. تجارب السلف، مصحح عباس اقبال آشتیانی، تهران: طهوری، 1357.
40
نویری، احمد بن عبدالوهاب. نهایه الأرب فی فنون الأدب، قاهره: ناشر دارالکتب و والوثائق القومیه، بیتا.
41
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله. معجم البلدان، بیروت: دار صادر، بیتا.
42
یعقوبی، احمد بن یعقوب. تاریخ یعقوبی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1371.
43
ORIGINAL_ARTICLE
بررسی و تحلیل رویکرد تاریخنگاری دورة صفویه در قبال حملات شاه طهماسب به گرجستان
گرجستان به عنوان سرزمینی مسیحینشین در دوران صفویه بسیار مورد توجه شاهان این سلسله بود. شاهان صفوی، بهویژه شاه طهماسب، با هدف جهاد در راه خدا و کسب غنایم به این سرزمین حمله میکردند. نوع و چگونگی بازتاب حملات شاه طهماسب در تاریخنگاری صفوی موضوعی است که این پژوهش درصدد پرداختن بدان است. پیشفرض پژوهش این است که به سبب ماهیت مذهبی حکومت صفویان و به طور کلی جهانبینی مذهبی حاکم بر این دوره، تاریخنگاری نیز تابع این شرایط بوده و حملات شاه طهماسب به گرجستان بهگونهای مذهبی روایت شده است. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر گردآوری اطلاعات از منابع تاریخی صورت گرفته است. یافتههای پژوهش نشان میدهد مورخان صفوی در روایت حملات شاه طهماسب به گرجستان دو شیوه را دنبال کردهاند: اول، بزرگ جلوه دادن موفقیتهای شاه طهماسب که استفاده از تعابیر حماسی در روایتها پیرو همین رویکرد بوده است. دوم، توجیه قتل و غارتهای رویداده در این حملات، با بهرهگیری از استدلالهایی چون مشرک و کافر معرفی نمودن گرجیان که طبیعتاً در چنین حالتی کشتار و غارت آنان نیز مشروع میشد، دفاع شاهِ صفوی از مرزهای اسلام و ترویج اسلام که وظیفة هر حاکم مسلمانی بود، و تقدیرگرایی به این معنا که چنین سرنوشتی برای گرجیان از ازل رقم خورده است و راه گریزی از آن نیست.
https://irhj.sbu.ac.ir/article_101553_db64a82839eaacf4cb412d93fc3b5367.pdf
2021-08-23
45
64
10.52547/irhj.14.1.45
شاه طهماسب
گرجستان
تاریخنگاری
صفویه
روایت
محمود
مهمان نواز
mehmannavaz86@gmail.com
1
گروه تاریخ- دانشکده علوم انسانی- دانشگاه یاسوج
LEAD_AUTHOR
پناهی، عباس. «پیامدهای لشکرکشیهای شاه طهماسب به قفقاز و گرجستان»، پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام، ش 17، پاییز و زمستان 1394.
1
ترکمان، اسکندربیگ. تاریخ عالمآراى عباسى، مصحح ایرج افشار، ج 1، تهران: امیرکبیر، 1382.
2
حسینی خاتونآبادی، عبدالحسین. وقایع السنین و الاعوام، تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1352.
3
حسینى، صدرالدین ابوالحسن على بن ناصر بن على. زبده التواریخ، اخبار الامراء و الملوک السلجوقیه، ترجمة رمضانعلى روح الهى، مصحح محمد نورالدین، تهران: انتشارات ایل شاهسون بغدادى، 1380.
4
حسینی استرآبادی، سید حسین بن مرتضی. از شیخ صفی تا شاه صفی، به کوشش احسان اشراقی، تهران: علمی، 1366.
5
حسینیقمی، قاضی احمد بن حسین. خلاصه التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، ج 1، تهران: دانشگاه تهران، 1383.
6
خوزانیاصفهانی، فضلی. افضل التواریخ، به کوشش احسان اشراقی و قدرتالله پیشنماززاده، ج 3، تهران: میراث مکتوب، 1398.
7
روملو، حسن بیگ. احسن التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: بابک، 1357.
8
سرخیل، فاطمه. «درآمدی بر روش و بینش تاریخی اسکندربیگ منشی ترکمان در عالمآرای عباسی»، تاریخ اسلام، س 12، ش 46-45، بهار و تابستان 1390.
9
سعیدی، مدرس و مصطفی جرفی. «یأجوج و مأجوج: تحولات شناختی مسلمانان دربارة زیستگاه آنان تا دورة مغول»، تاریخ و تمدن اسلامی، ش 25، س 13، بهار و تابستان 1396.
10
شاردن، ژان. سفرنامة شاردن، ترجمة اقبال یغمائی، ج 2، تهران: توس، 1372.
11
شاه طهماسب. تذکرة شاه طهماسب، به اهتمام عبدالشکور، برلن: چاپخانة کاویانی و آفتاب، 1343ق.
12
شیرازی، عبدیبیگ. تکمله الاخبار، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی، 1369.
13
عالم آرای شاه طهماسب. به کوشش ایرج افشار، تهران: دنیای کتاب، 1370.
14
غفاریفرد، عباسقلی. «مناسبات سیاسی شاهان صفوی با گرجیها»، پژوهشنامة تاریخ، س 8، ش 29، زمستان 1391.
15
قباد الحسینی، خورشاه. تاریخ ایلچی نظام شاه، تصحیح محمدرضا نصیری و کوئیچی هانهدا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1379.
16
قزوینى اصفهانى، محمد یوسف واله. خلد برین، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1372.
17
مستوفی بافقی، محمدمفید بن محمود. مختصر مفید (جغرافیای ایران زمین در عصر صفوی)، به کوشش ایرج افشار و محمدرضا ابوئی مهریزی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1390.
18
مستوفى، محمدمحسن. زبده التواریخ، تصحیح بهروز گودرزى، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1375.
19
منشی قزوینی، بوداق. جواهر الاخبار، تصحیح محسن بهرامنژاد، تهران: میراث مکتوب، 1378.
20
یزدى، شرفالدین على. ظفرنامه، مصحح سید سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایى، ج 1، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى، 1387.
21
ORIGINAL_ARTICLE
ریشههای ایرانی ـ گنوسی باورهای فرجامشناسانة کیش مانوی
واکاوی ریشه های باورهای کیش مانوی همواره از مهمترین مباحث مورد علاقة محققان این کیش کهن و پرابهام باستانی بوده است. بخش عمدهای از این ابهام ناشی از کمبود دسترسی به منابع دست اول این کیش است و بخش دیگری از آن به پیچیدگی خود باورهای مانوی مربوط میشود که ریشه در ماهیت تلفیقی این باورها دارد. چنانکه دربارة ریشه های اساطیری این کیش در مورد سرانجام جهان پژوهشهای بسیاری صورت گرفته، اما هنوز بخشی از ابعاد آن ناشناخته مانده است. بر این مبنا، مسئلة اصلی این تحقیق بررسی ریشههای باورهای آخرت شناسانة کیش مانوی است. این تحقیق با رویکردی تحلیلی و توصیفی، و بر پایة متون دست اول کتابخانهای، نشان میدهد باورهای آخرتشناسانة کیش مانوی تحت تأثیر اندیشههای ایرانی و گنوسی پیش از مانوی تدوین یافته است. در حقیقت، بن مایه های اندیشة آخرت شناسانة مانوی در برساخت باورهای فرجام جهان ملهم از فضای فکری ایرانی ـ گنوسی بین النهرین بوده است. در این باورها، اساطیر سرانجام جهان با بهره گیری از عناصر و بُن مایه های زرتشتی و گنوسی، همچون داوری نهایی، نزول بلایای سرانجام جهان و آتشسوزی کیهانی، به تصویر درآمده است.
https://irhj.sbu.ac.ir/article_101555_67742def634c372e12047b9db3477a58.pdf
2021-08-23
65
80
10.52547/irhj.14.1.65
کیش مانوی
باورهای گنوسی
باورهای ایرانی
فرجامشناسی کیهانی
بلایای فرجام جهان
سید توفیق
حسینی
sderwert@gmail.com
1
عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه الزهرا (س)، تهران، ایران.
LEAD_AUTHOR
آلبری، سی. آر. سی. زبور مانوی، ترجمة ابوالقاسم اسماعیلپور، تهران: فکر روز، 1375.
1
حسینی، احترامالسادات. «بررسی متون مانوی دربارة مدت آتشسوزی در پایان جهان»، زبان شناخت، س اول، ش 1، بهار و تابستان 1389، ص 37-42.
2
مصطفوی کاشانی، حسین و ابوالقاسم اسماعیلپور مطلق. «رستاخیز مانوی در کفالایای قبطی1 و تطبیق آن با متون پارسی میانه و پارتی تورفانی، براساس تاریخ ادبیات مانوی»، تاریخ ادبیات، ش 79، پاییز و زمستان 1395، ص 137-153.
3
وامقی، ایرج. نوشتههای مانی و مانویان، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، 1378.
4
بندهشن. مهرداد بهار، تهران: توس، 1362.
5
Baur, F. Ch. Das manichäische Religionssystem, Göttingen: C. F. Ostander, 1831.
6
De Beausobre, I. Histoire critique de Manichée et du Manichéisme, I-II, Amsterdam: J. F. Bernard, 1734-1739.
7
Bauckham, Richard. the Fate of the Dead. Studies on the Jewish and Christian Apocalypses, Supplements to Novum Testamentum 93, Leiden: E. J. Brill, 1998.
8
Bultmann, Rudolf. The Gospel of John, a Commentary, USA; Basil Blackwell, 1971.
9
ـــــــــــــــــــــ. Geschichte und Eschatologie, 2, Mohr: Siebeck, 1964.
10
Charlesworth, James H. The Old Testament Pseudepigrapha, vol. 1, London: Doubleday & Company, 1983.
11
Eberhard Nestle, Kurt Aland. Novum Testamentum Graecae, Cologne: Greek New Testament-German Bible Society, 1981.
12
Flügel, G. Mani, seine Lehre und seine Schriften, Leipzig: F. A. Brockhaus, 1862.
13
Haardt, R. Vom Messias zum Christus. Die Fülle der Zeit in religionsgeschichtlicher und theologischer Sicht, Wein: Herder, 1964.
14
Henning, W. B. “The Book of the Giants”, BSOAS 11, 1943, pp. 71-72.
15
Jonas, Hans. Gnosis und spätantiker Geist, Teil 1, Die mythologische Gnosis, Berlin: Vandenhoeck & Ruprecht, 1988.
16
ــــــــــــــــــــــــ. The Gnostic Religion, New York: Beacon Press, 2001.
17
Kessler, K. Mani, Forschungen über die manichäische Religion, Ein Beitrag zur vergleichenden Religionsgeschichte des Orients, Berlin, 1889.
18
Koenen, L. “Manichaean Apocalypticism at the Crossroads of Iranian, Egyptian, Jewish and Christian Thought”, in L. Cirillo, Codex Manichaicus Coloniensis, Cosenza: Atti del simposio internazionale, 1986, pp. 285-332.
19
Müller, F. W. K. Handschriften-Reste in Estrangelo-Schrift aus Turfan, Chinesisch-Turkistan, Berlin, 1904
20
Peuch, H. C. En quête de la gnose, Tome 2, Paris: Gallimard, 1978.
21
Polotsky, H. J. Manichäische Homilien. Stuttgart: W. Kohlhammer, 1934.
22
Quispel, G. Jewish and Gnostic Man. Eranos Lectures 3, Dallas: Spring Publications, 1987.
23
Robinson, James. Nag Hammadi Library in English. The Definitive Translation of the Gnostic Scriptures, Complete in One Volume, USA: Harper One, 2000.
24
Salemann, C. Manichäische Studien 1, vol. 8, nr. 10, St. Petersburg: Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg, 1908.
25
Shaked. Shaul. “Eschatology I. In Zoroastrianism and Zoroastrian Influence”, in Encyclopedia of Iranica, vol. VIII, London: Routledge & Kegan Paul, 1998, pp. 565-569.
26
Sundermann, W. “Cosmogony and Cosmology”, in Encyclopedia of Iranica, vol. VI. London: Routledge & Kegan Paul, 1998, pp. 310-315.
27
ORIGINAL_ARTICLE
بررسی میراث فرهنگی ـ تاریخی برجامانده از راهآهن شمال ایران
راهآهن سراسری ایران در دوران سلطنت رضاشاه پهلوی ساخته شد. راهاندازی این پروژة عظیم پیامدهایی داشت. بخشی از این پیامدها به حضور چندسالة مهندسان، نجاران و بناهای خارجی مربوط میشد و بخشی دیگر حاصل شکلگیری و راهاندازی تشکیلات راهآهن بود. در خلال سالهای 1306-1315ش/ 1927-1936م که راهآهن شمال ایران ساخته شد، صدها مهندس، بنا، نجار و... از اروپا به ایران آمدند و چندین سال در ایران زندگی کردند. کلیسا، آرامگاه کارگران، تلفنخانه و ساختمان محل اقامت مهندسان از میراث برجامانده از ساخت راهآهن است که ردپای اروپاییان را میتوان در آنها دید. از سوی دیگر تغییراتی که ساخت راهآهن در بافت جمعیتی و مراکز سکونت شمال ایران ایجاد کرد و باعث شکلگیری شهرها و آبادیها شد، در کنار کشف معدن زغالسنگ، تأسیس کارخانة تأمین برق و تأسیسات انتقال زغالسنگ از معدن به ایستگاه راهآهن زیرآب از میراث تاریخی برجامانده از راهآهن به حساب میآید. ضمن آنکه بخشی از سازة راهآهن مانند پل ورسک، سه خط طلا و تونل گدوک به حدی منحصربه فرد هستند که امروزه میتوان از آنها به عنوان آثار تاریخی یاد کرد. این مقاله با استفاده از منابع مستند، اسناد تاریخی، روزنامههای دورة رضاشاه، دادههای گردآوری شده از طریق مصاحبة تاریخ شفاهی و بررسیهای میدانی میکوشد وضعیت این آثار فرهنگی و تاریخی را از زمان احداث تا کنون بررسی کند.
https://irhj.sbu.ac.ir/article_101552_6aea5ba16a538a9b7510c89ceed53931.pdf
2021-08-23
81
100
10.52547/irhj.14.1.81
میراث تاریخی مازندران
سوادکوه
راهآهن
کامپساکس
اروپاییان
مصطفی
نوری
m_n_savadkouhi@yahoo.com
1
دانشجوی دکتری ایرانشناسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
LEAD_AUTHOR
کریم
سلیمانی
soleimanyk@yahoo.com
2
عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
AUTHOR
آرشیو فرمانداری گنبد کاووس، اسناد سال 1358، سند شمارة 6/13886.
1
ادارة میراث فرهنگی مازندران، پروندة ثبتی کلیسای سرخآباد.
2
اطلاعات (روزنامه). 23/5/1312، ص 1؛ 23/5/1312، ص 1.
3
امیرخیزی، اسماعیل. گردش در مازندران و گیلان (نسخة دستنویس)، کتابخانة مجلس شورای اسلامی، ش 12309-01.
4
باوند، احمد. سوادکوه سرزمین خورشید، ساری: شلفین، 1388.
5
ترسکینسکی، آناتول. تاریخچة مختصر راهآهن در ایران، تهران: چاپخانة بنگاه راهآهن، 1326.
6
خادمیان، هدایت (مصاحبة مؤلف). زیرآب: 9/5/1399.
7
راهآهن دولتی ایران، بندرشاه ـ طهران (گزارش وزارت طرق)، تهران: شرکت سهامی چاپ، 1315.
8
راهآهن سراسر ایران، نشریة وزارت طرق به مناسبت پایان ساختمان راهآهن سراسری ایران، شهریور 1317.
9
سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران، 5851/240؛ 72062-310؛ 2771-290؛ 39539؛ 28446-297؛ 48434-240؛ 14627-240؛ 62639-240؛ 96-248؛ 47091-240؛ 8944-220.
10
سلیمانی، سعید (مصاحبة مؤلف). ساری: پاییز 1399.
11
سوادکوهی، فتحالله (مصاحبة مؤلف). تهران: 1388.
12
شیرزاد، برجعلی (مصاحبة مؤلف). شوراب: مرداد 1399.
13
عسکری، علیبابا. بهشهر اشرفالبلاد، تهران: شرکت سهامی ایران چاپ، 1350.
14
کوشش (روزنامه)، 10/ 12/1309، صص 1-2؛ 29 اسفند 1309، ص 2-3؛ 2/8/1309، ص 3؛ 15/1/1310، ص 2؛ 12 آبان 1306، ص 3؛ 8 آبان 1306، ص 2؛ 4/5/1308، ص 2؛ 21/7/1309، ص2؛ 8/8/1313، ص 1؛ 17/1/1312، ص 2-3؛ 18/5/1310، ص 1-2؛ 18/5/1310، ص 1-2؛ 5/2/1317، ص 2؛ 13/8/1317، ص 1؛ 14/7/1312، ص 4؛ 6/2/1315، ص 2.
15
گلزیاری، علی (مصاحبة مؤلف). تهران: 22/9/1388.
16
متیندفتری، احمد. «خاطراتی از احداث راهآهن»، ایرانشناسی، ش 55، پاییز 1381، ص 650-656.
17
محبوبی اردکانی، حسین. تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ج 2، تهران: دانشگاه تهران، 1376.
18
مرادنژاد، آنا و رحیم بردی. نگرشی جغرافیایی به بندر ترکمن، گرگان: مختومقلی فراغی، 1387.
19
مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 00328012 و 00328008
20
میلسپاو، آرتور. پنجمین راپرت سه ماهة رئیس کل مالیة ایران، تهران: مطبعة مجلس، 1302 .
21
نعمان، اسحق (کارگردان). پل پیروزی (فیلم)، بیتا.
22
ودادی گرگری، مرتضی (مصاحبة مؤلف). ساری: تابستان 1395.
23
وفایی، شهربانوی. سیمای میراث فرهنگی مازندران، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1381.
24
یزدان پناه لموکی، طیار. قائمشهر قطب صنعت مازندران، تهران: نشر چشمه، 1394.
25
Saxild, Jørgen. En dansk Ingeniørs Erindringer, København: Lindhardt og Ringhof, 1971.
26
ORIGINAL_ARTICLE
آگاهی ایرانیان از اقتصاد کشاورزی امریکا و الگوبرداری از آن؛ از دورة ناصری تا پایان قاجاریه (با تکیه بر مطبوعات و اسناد منتشرنشده)
از نیمة دوم سده نوزدهم آگاهی ایرانیان از امریکا و تحولات این کشور در حوزههای مختلف گسترش یافت. این آگاهی حاصل اخبار و اطلاعاتی بود که بیشتر در مطبوعات داخل و خارج کشور منتشر میشد. یکی از حوزههایی که توجه مطبوعات قاجاریه را به خود معطوف داشت، اقتصاد کشاورزی امریکا و الگوبرداری از آن با هدف جبران عقب ماندگی ایران در این حوزه بود. مقالة حاضر با روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر مطبوعات و اسناد منتشرنشده درصدد تبیین دلایل توجه مطبوعات قاجاریه به اقتصاد کشاورزی امریکا و پاسخ به این سؤال است که واکنش دولتمردان ایرانی به تحولات کشاورزی امریکا چه بود و این تحولات چه تأثیری بر اقتصاد ایران گذاشت؟ یافتههای پژوهش حاکی از آن است که پیشرفت سریع کشاورزی امریکا اساس توجه ترقیخواهان ایرانی به این حوزة مهم بود. دولتمردان قاجاریه درصدد الگوبرداری از دگرگونیهای صورتگرفته در ساختار کشاورزی امریکا برآمدند و ضمن انعقاد قراردادهایی با این کشور، به اعزام دانشجو به امریکا برای تحصیل در رشتة کشاورزی و فلاحت، استخدام متخصصین و مستشاران، وارد کردن ابزار و ماشینآلات کشاورزی و بذر گیاهان مختلف از این کشور پرداختند.
https://irhj.sbu.ac.ir/article_101551_9c446ec94493a1fe69e17002541d5e44.pdf
2021-08-23
101
123
10.52547/irhj.14.1.101
واژگان کلیدی: اقتصاد کشاورزی
آمریکا
ایران
مستشاران آمریکا
مطبوعات قاجاریه
فرشته
جهانی
fereshtejahani65@gmail.com
1
دانشجو دکترا تاریخ دانشگاه پیام نور تهران ، تهران، ایران.
LEAD_AUTHOR
علیرضا
ملائی توانی
mollaiynet@yahoo.com
2
دانشیار گروه تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی، تهران، ایران.
AUTHOR
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. المآثار و الآثار (چهل سال تاریخ ایران)، به کوشش ایرج افشار، ج 1، تهران: اساطیر، 1363.
1
آدمیت، طالبوف. امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی، 1384.
2
جکسن، ابراهم و. ویلیامز. سفرنامة جکسن (ایران در گذشته و حال)، ترجمة منوچهر امیری، فریدون بدرهای، تهران: خوارزمی، 1357.
3
رحمانیان، داریوش و فرشته جهانی. «بازتاب نظام آموزشی امریکا در اندیشة ایرانیان دورة قاجاریه و نتایج آن»، جستارهای تاریخی، دورة 11، ش 1، ش پیاپی 1، 1399.
4
رامتین، حسین. امریکاییها در ایران، تهران: بینا، 1341.
5
روزنامة اختر، سالهای 1306ق، 1307ق، 1308ق.
6
روزنامة تربیت، سالهای 1316ق، 1319ق.
7
روزنامة ثریا، سال 1318ق.
8
روزنامة چهرهنما، سال 1332ق.
9
روزنامة حبل المتین، سالهای 1320ق، 1329ق.
10
روزنامة مجلس، سالهای 1326ق، 1329ق.
11
روزنامة مرد آزاد، سال 1341ق.
12
روزنامة وقایع اتفاقیه، سالهای 1267ق، 1268ق، 1270ق، 1274ق.
13
سازمان اسناد و کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران، سند شماره 5423/293.
14
ساعتچیان، علیرضا (گردآوری و ترجمه). ایرانیان از نگاه امریکاییان (ایران عهد قاجار در روزنامههای امریکا)، تهران: پارسه، 1397.
15
طالبوف، عبدالرحیم. کتاب احمد، با مقدمه و حواشی باقر مؤمنی، تهران: شبگیر، 1356 (2536).
16
عبدالغفار، ابن المرحوم الفاضل النحریر علیمحمد. اصول علم جغرافیای طبیعی و سیاسی، طهران: بینا، 1298ق.
17
فلور، ویلم. کشاورزی ایران در دورة قاجار، ترجمة شهرام غلامی، انتشارات علمی فرهنگی: تهران، 1399.
18
فندیک، کرنیلیوس. کشف القناع عن احوال الاقالیم و البقاع فی الترجمه مراه الوضیه فی الکره الارضیه، ترجمۀ فخرالدین بن ابیالقاسم الگلپایگانی، بمبئی: بینا، چاپ سنگی، 1231ق.
19
مجلة بهار، سال 1329ق.
20
مجلة نامه فرنگستان، سال 1303ش.
21
مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجة ایران. سال 1300ش، کارتن 23، پوشه 2، سند 5؛ کارتن 22، پوشه 1، سند 4.
22
_______________. سال 1301ش، کارتن 10، پوشه 12، سند 1؛ کارتن 23، پوشه 5، سند 19؛ کارتن 23، پوشه 1، سند 94، 75؛ کارتن 23، پوشه 1، سند 119، 120.
23
_______________. سال 1304ق، کارتن 19، پوشه 19، سند 6-2.
24
_______________. سال 1319ق، کارتن 19، پوشه 2، سند 4؛ کارتن 20، پوشه 12، سند 30 ، 1/30.
25
_______________. سال 1320ق، کارتن 10، پوشه 3، سند 80.
26
_______________. سال 1321ق، کارتن 21، پوشه 5، سند 22، 24، 44؛ کارتن 21، پوشه 3، سند 126؛ کارتن 21، پوشه 5، سند 49، 22.
27
_______________. سال 1326ق، کارتن 25، پوشه 18، سند 84.
28
_______________. سال 1329ق، کارتن 20، پوشه 1، سند 273، 275، 277، 278، 358؛ کارتن 29، پوشه 1، سند 359 ،361؛ کارتن 36، پوشه 14، سند 19؛ کارتن 59، پوشه 28، سند 12؛ کارتن 59، پوشه 21، سند 4 ،5.
29
_______________. سال 1330ق، کارتن 21، پوشه 2، سند 167؛ کارتن 59، پوشه 16، سند 6، 1/6؛ کارتن 59، پوشه 59، سند 3؛ سال 1330ق، کارتن 59، پوشه 3، سند 10.
30
_______________. سال 1332ق، کارتن 27، پوشه 11، سند 8.
31
_______________. سال 1333ق، کارتن 58، پوشه 3، سند 196.
32
_______________. سال 1335ق، کارتن 51، پوشه 7، سند 1-3؛ کارتن 59، پوشه 6، سند 10، 14؛ کارتن 59، پوشه 4، سند 3، 9.
33
_______________. سال 1338ق، کارتن 30، پوشه 19، سند 5؛ کارتن 69، پوشه 1، سند 9.
34
_______________. سال 1339ق، کارتن 10، پوشه 9، سند 1، 2؛ کارتن 10، پوشه 1، سند 11؛ کارتن 20، پوشه 10، سند 8-1؛ کارتن 22، پوشه 1، سند 105، 96؛ کارتن 30، پوشه 10، سند 3، 9، 13؛ کارتن 37، پوشه 2، سند 1؛ کارتن 41، پوشه 22، سند 31.
35
معینالسلطنه، حاج میرزا محمدعلی. سفرنامة شیکاگو، به کوشش همایون شهیدی، تهران: علمی، 1363.
36
منصوربخت، قباد. «کشاورزی تجاری در دورة قاجاریه»، تاریخ ایران، ش 5، 1388، ص 133-135.
37
مهندس میرپنجه، میرزا آقاخان محاسبالدوله. اصول علم جغرافیا، تهران: بینا، 1318ق.
38
نایبالایاله، رضاقلی میرزا. سفرنامة رضاقلیمیرزا، به کوشش اصغر فرمانفرمایی قاجار، تهران: اساطیر، 1343.
39
ویشارد، جان. بیست سال در ایران، ترجمۀ علی پیرنیا، تهران: نوین، 1363.
40
هدایت (مخبرالسلطنه)، حاج مهدیقلی. خاطرات و خطرات، تهران: زوار، 1385.
41
ORIGINAL_ARTICLE
پیشکار در ساختار اداری آذربایجان عصر قاجار
منصب پیشکاری یا پیشکار با ریشهای دیرینه در نظام دیوانسالاری ایران در دورة قاجار احیا شد و در ساختار اداری ایرانِ عصر قاجار، دستکم در دورههایی خاص، جایگاه مهم و تأثیرگذاری یافت. میدانیم که قاجارها دستگاه دیوانسالاری گستردهای شکل دادند و در کنار احیای مناصب و مشاغل اداری کهن، گاه بنا به ضرورت مناصب جدیدی نیز ایجاد کردند. به تبع ساختار دستگاه دیوانی مرکزی در تهران، در ایالتها و ولایات مختلف هم دستگاههای اداری و دیوانی بزرگ و کوچک شکل گرفت. مهمترین و گستردهترین تشکیلات اداری و دیوانی، بعد از تهران، در دارالسلطنة تبریز به ظهور رسید. یکی از مناصب درجة اول که گاه وظایف و اختیارات او با حوزة مسئولیتهای ولیعهد و مناصب دیگر در دستگاه دیوانی تبریزِ عصر قاجار تلاقی میکرد، منصب پیشکاری بود. دارندگان این مقام و منصب از چهره ها و شخصیتهای سیاسی و نظامی درجة اول قاجاری به شمار میرفتند. این مقاله، با تأکید بر منابع دست اول و با روش توصیفی ـ تبیینی، ضمن تبارشناسی و ردیابی تاریخی منصب پیشکار به موقعیت و دگرگونی این منصب مهم و قلمروی وظایف اداری آن در ساختار دیوانی آذربایجان دورة قاجار پرداخته است.
https://irhj.sbu.ac.ir/article_101556_0f436c8e8c0cab9a6e36673f217d4aa6.pdf
2021-08-23
125
142
10.52547/irhj.14.1.125
قاجاریه
نظام دیوانی
آذربایجان
پیشکار
دارالسلطنه تبریز
عباس
قدیمی قیداری
ghadimi.history@gmail.com
1
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
AUTHOR
محدثه
هاشمیلر
mohaddesehhashemilar@gmail.com
2
دانشجوی دوره کارشناسی ارشد تاریخ، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
LEAD_AUTHOR
آملی، مولانا اولی االله. تاریخ رویان، به تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1348.
1
امین الدوله، میرزا علیخان. خاطرات سیاسی، به کوشش حافظ فرمانفرمائیان، تهران: کتابهای ایران، 1344.
2
ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، به تصحیح عباس اقبال، ج 2، تهران: کلالة خاور، 1320.
3
ابن بلخی، فارسنامه، به سعی و اهتمام گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون، تهران: دنیای کتاب، 1363.
4
اقبال آشتیانی، عباس. میرزا تقیخان امیرکبیر، به کوشش ایرج افشار، تهران: دانشگاه تهران، 1392.
5
اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا. اکسیر التواریخ: تاریخ قاجار از آغاز تا 1259ه. ق، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران: ویسمن، 1370.
6
اعتمادالسلطنه، محمدحسنخان. صدر التواریخ یا تاریخ صدور: شرح حال یازده نفر از صدراعظمهای پادشاهان قاجار، تصحیح و تحشیه و توضیح و فهرستها از محمد مشیری، تهران: روزبهان، 1357.
7
________. المآثر و الآثار: چهل سال تاریخ ایران در دورة پادشاهی ناصرالدین شاه، به کوشش ایرج افشار، تهران: اساطیر، 1363.
8
________. تاریخ منتظم ناصری، به تصحیح محمداسماعیل رضوانی، ج 3، تهران: دنیای کتاب، 1363.
9
________. روزنامة خاطرات اعتمادالسلطنه، مقدمه و فهارس از ایرج افشار، تهران: امیرکبیر، 1389.
10
بامداد، مهدی. شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، ج 1-3، تهران: زوار، 1371.
11
براون، ادوارد. انقلاب مشروطیت ایران، برگردان مهری قزوینی، تهران: کویر، 1376.
12
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین. تاریخ بیهقی، مقدمه، توضیحات، تعلیقات و فهارس از منوچهر دانشپژوه، 2 ج، تهران: هیرمند، 1376.
13
تاجالسلطنه. خاطرات، به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی)، سیروس سعدوندیان، تهران: نشر تاریخ ایران، 1361.
14
تیموری، ابراهیم. «گوشهای از تاریخ ایران»، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، س پانزدهم، ش اول و دوم (مسلسل 158- 157)، 1379، ص 136-151.
15
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد. شاهنامة ثعالبی: در شرح احوال سلاطین ایران، برگردان محمود هدایت، تهران: اساطیر، 1385.
16
جمشیدنژاد اول، غلامرضا. «پیشکار»، دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، ج 14، تهران: مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، 1385، ص 146-147.
17
جونز، سرهار فورد. روزنامة سفر خاطرات هیئت اعزامی انگلستان به ایران، برگردان مانی صالحی علامه، تهران: ثالث، 1386.
18
جوینی، عطاملک بن محمد. تاریخ جهانگشای جوینی، به تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، ج 1، تهران: هرمس، 1387.
19
حافظ ابرو، شهابالدین عبدالله بن لطف الله. زبده التواریخ، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: سیّد کمال حاج سیّدجوادی، ج 3، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.
20
خاوری شیرازی، میرزا فضل الله. تاریخ ذوالقرنین: نامة خاقان، تصحیح ناصر افشارفر، 2 ج، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1380.
21
خورموجی، محمدجعفر. تاریخ قاجار: حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: کتابفروشی زوار، 1344.
22
دنبلی، عبدالرزاق. مآثر سلطانیه، تصحیح غلامحسین زرگرینژاد، تهران: مؤسسة انتشارات روزنامة ایران، 1383.
23
دوکوتز بوئه، موریس. مسافرت به ایران: دوران فتحعلی شاه قاجار، برگردان محمود هدایت، تهران: جاویدان، 1365.
24
دهخدا، علیاکبر. لغتنامة دهخدا، زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران، بیتا.
25
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود. اخبار الطوال، برگردان محمود مهدوی دامغانی، تهران: نی، 1371.
26
راوندی، محمد بن علی. راحه الصدور و آیه السرور: در تاریخ آل سلجوق، به سعی و اهتمام محمد اقبال، با مقدمة استاد بدیعالزمان فروزانفر و استاد مجتبی مینوی، تهران: اساطیر، 1385.
27
سپهر، محمدتقیخان. ناسخ التواریخ: تاریخ قاجاریه، به اهتمام جمشید کیانفر، 3 ج، تهران: اساطیر، 1377.
28
سرسی، لوران دو. ایران در 1840-1839، برگردان احسان اشراقی، تهران: ستاد انقلاب فرهنگی، مرکز نشر دانشگاهی،1362.
29
شاردن، ژان. سفرنامة شاردن، برگردان اقبال یغمایی، ج 2-4، تهران: توس، 1374.
30
صفائی، ابراهیم. اسناد نویافته، بیجا: بینا، 1349.
31
ــــــــ، رهبران مشروطه، دورة دوم، تهران: جاویدان، 1363.
32
غفاری، محمدعلی. خاطرات و اسناد محمدعلی غفاری: نایب اول پیشخدمتباشی (تاریخ غفاری)، به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، تهران: نشر تاریخ ایران، 1361.
33
ــــــــــــ. خاطرات و اسناد محمدعلی غفاری: تاریخ غفاری، همراه با اسناد دیوان عدالت عظمی و کتابچة تعدیات حشمتالدوله، به کوشش عباس زارعی مهرورز، ج 3، تهران: نشر تاریخ ایران. 1380.
34
فراهانی منفرد، مهدی. «پیشکار»، دانشنامة جهان اسلام، ج 5، تهران: مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، 1379، ص 955-957.
35
فلاندن، اوژن. سفرنامة اوژن فلاندن به ایران در سالهای 1841-1840، برگردان حسین نورصادقی، بیجا: بینا، 1324.
36
قاجار، سلطان حمیدمیرزا. واپسین وارث تاج و تخت قاجار، به کوشش حبیب لاجوردی، برگردان امیر سعیدالهی، تهران: ثالث، 1387.
37
قدیمی قیداری، عباس و محدثه هاشمیلر. «نگاهی به منصب امیر نظام در دورة قاجار»، تاریخ اسلام و ایران، دورة 29، ش 44، 1398، ص 95-116.
38
کسروی، احمد. تاریخ مشروطه ایران، تبریز: اختر، 1385.
39
مجمل التواریخ و القصص، به تصحیح ملکالشعراء بهار، تهران: کلالة خاور، 1318.
40
محبوبی اردکانی، حسین. چهل سال تاریخ ایران در دورۀ پادشاهی ناصرالدین شاه، ج 2، تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران: اساطیر، 1380.
41
معین، محمد. فرهنگ فارسی معین، به اهتمام عزیزالله علیزاده و محمود نامنی. تهران: نامن، 1385
42
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد. احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، برگردان علینقی منزوی، تهران: کومش، 1361.
43
منشی کرمانی، ناصرالدین. سمط العلی للحضره العلیا: در تاریخ قراختائیان کرمان که در فاصلۀ 715-720 قمری نوشته شده، به تصحیح و اهتمام عباس اقبال، تهران: بیجا، 1328.
44
نادرمیرزا. تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریز، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز: آیدین ـ یانار، 1393.
45
نظامالسلطنه مافی، حسینقلیخان. خاطرات و اسناد حسینقلیخان نظامالسلطنه مافی، به کوشش معصومه مافی، منصوره اتحادیه (نظام مافی)، سیروس سعدوندیان، حمید رامپیشه، باب اول و باب سوم، تهران: نشر تاریخ ایران، 1362.
46
نیشابوری، ظهیرالدین. سلجوقنامه (با ذیل سلجوقنامه)، ابو حامد محمد ابراهیم، تهران: کلالة خاور، 1332.
47
هدایت، رضاقلیخان. تاریخ روضه الصفای ناصری، تصحیح و تحشیه جمشید کیانفر، ج نهم، بخش دوم (14) و ج دهم (15)، تهران: اساطیر، 1385.
48
ــــــــــــ . فهرس التّواریخ، به تصحیح و تحشیه عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373.
49
هدایت (مخبرالسلطنه)، مهدیقلی. خاطرات و خطرات: توشهای از تاریخ شش پادشاه و گوشهای از دورة زندگی من، تهران: زوّار، 1389.
50
__________ . گزارش ایران: قاجاریه و مشروطیت، به اهتمام محمدعلی صوتی، تهران: نقره، 1363.
51
همدانی، خواجه رشیدالدین فضلالله. جامع التواریخ: تاریخ آل سلجوق، تصحیح و تحشیه محمد روشن، تهران: میراث مکتوب، 1386.
52
Amanat, Abbas, “AMIR NEZAM”, Encyclopaedia Iranica, vol. I, Fasc 9, 2011, pp. 965-966.
53
ORIGINAL_ARTICLE
جایگاه باورهای تنجیمی در کیهانشناسیِ عجایبنامهنویسان (قرون چهارم تا هشتم هجری)
عجایبنگاریهای قرون چهارم تا هشتم هجری با هدف کیهاننگاری و نشان دادن عظمت و قدرت خداوند در خلقت موجودات عالم به نگارش درآمدهاند. تلاش برای درک طبیعت و نحوة تعامل با آن در قالب دو گونه کیهانشناسی فلسفی و اسطورهای در عجایب نامهها قابل بازشناسی است. اساس کیهانشناسی اسطورهای بر اعتقاد به وجود نیروهای اسرارآمیز در تدبیر احوال عالم است. شناخت تنجیمی در پیوند تنگاتنگ با اینگونه کیهانشناسی قائل به وجود نیروهای ماورایی در اجرام سماوی است. با عنایت به شواهد متعدد تنجیمی در عجایبنامهها پرسش اصلی این مقاله این است که باورهای تنجیمی در عجایبنامههای این دوران چه تأثیری بر نگرش کیهانشناسی اسطورهای داشتهاند؟ در این تحقیق برای توصیف و تحلیل دادهها از روش تاریخی استفاده شده است. یافتههای تحقیق نشان میدهد میتوان در عجایبنامههای این دوران تأثیر کواکب و سیارات را در شکلدهی به رخدادهای زندگی آدمیان در ذیل ارادة خداوندی و به عنوان نشانهای از قدرت الهی پذیرفت.
https://irhj.sbu.ac.ir/article_101550_571a59dcaebcd1ba100c8434db8ab1ef.pdf
2021-08-23
143
163
10.52547/irhj.14.1.143
کیهان
اسمان
باور
تنجیم
ستاره
اسطوره
زمین
فاطمه
زرگری
f_zargari@sbu.ac.ir
1
دانشجوی دکتری گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
LEAD_AUTHOR
ابوالفداء، اسماعیل بن علی. تقویم البلدان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1349.
1
ابن محدث تبریزی. عجایب الدنیا، تصحیح لیدیا پاولوونا اسمیرنووا، ترجمه محسن شجاعی، روسیه: نائوکا، 1993.
2
ارومیهای افشاری، حبیب بن شیخ موسی الرضا. مجموعه الرسائل تشتمل علی ست رسائل، بیجا: ارومیه، 1402.
3
اسماعیلپور، ابوالقاسم. اسطوره بیان نمادین، تهران: سروش، 1377.
4
اشکواری، محمدجواد و جمال موسوی و مسعود صادقی. «عجایبنگاری در تمدن اسلامی: خاستگاه و دورهبندی»، مطالعات تاریخ اسلام، دورة 9، ش33، تابستان 96، ص 29-50.
5
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم. مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب،1340.
6
انصاری دمشقی، شمسالدین محمد بن ابی طالب، نخبه الدهر فی عجائب البر و البحر، ترجمة حمید طبیبیان، تهران: اساطیر، 1382.
7
آرمسترانگ، کارن. تاریخ مختصر اسطوره، ترجمة عباس مخبر، تهران: مرکز، 1390.
8
بالازاده، امیر کاووس. اسطوره و ذهن اسطورهپرداز (بررسی نظریههای رایج دربارة اسطوره)، کرمان: مانیا هنر، 1396.
9
بارتولد، واسیلی ولادیمیر. تاریخ ترکهای آسیای میانه، ترجمة غفار حسینی، تهران: توس، 1376.
10
براتی، پرویز. کتاب عجایب ایرانی: روایت، شکل و ساختار فانتزی عجایبنامهها به همراه متن عجایبنامهای قرن هفتمی، تهران: افکار، 1387.
11
بوعمران، مسئلة اختیار در تفکر اسلامی و پاسخ معتزله به آن، ترجمة اسماعیل سعادت، تهران: هرمس، 1382 .
12
بیرونی، ابوریحان. آثار الباقیه عن قرون الخالیه، ترجمة اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر، 1366.
13
ـــــــــــ. التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، تصحیح جلالالدین همایی، تهران: بابک، 1362.
14
بیهقی، ابوالفضل. تاریخ بیهقی، تصحیح علیاکبر فیاض، چ 3، بیجا: دنیای کتاب، 1371.
15
پاکتچی، احمد. «اشاعره»، دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، ج 7، تهران: مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، 1377.
16
تقیزاده، حسن. «تاریخ علوم در اسلام»، مقالات و بررسیها، ش 2، تابستان 1349، ص 145-184.
17
مستوفی، حمدالله. نزهه القلوب، تصحیح لسترنج، تهران: دنیای کتاب، 1362.
18
جمالی یزدی، مطهر بن محمد. فرخنامه (دایرهالمعارف علوم و فنون و عقایر)، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر، 1386.
19
خاقانی شروانی، بدیل بن علی. دیوان قصاید خاقانی شروانی، تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار، 1338.
20
خوارزمی بخاری، علیشاه بن محمد. اشجار و اثمار، 491187، نسخة خطی کتابخانة مجلس.
21
دلاوری، دیانا. نگارگری موجودات بحری در عجایب المخلوقات زکریای قزوینی، تهران: پویان، 1395.
22
دنیسری، شهابالدین محمد. نوادر التبادر لتحفه البهادر، به کوشش محمدتقی دانشپژوه و ایرج افشار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1350.
23
رازی، شهمردان بن ابی الخیر، روضه المنجمین، تصحیح جلیل اخوان زنجانی، تهران: میراث مکتوب، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1382.
24
ـــــــــــــ. نزهتنامه علائی، تصحیح فرهنگ جهانپور، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362.
25
ربانی گلپایگانی، علی. «اشعریه»، فرق تسنن، به کوشش مهدی فرمانیان، قم: نشر ادیان، 1382.
26
رسایل اخوان الصفا و خلان الوفا. قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1405.
27
روزنتال، فرانتس. تاریخ تاریخنگاری در اسلام، ترجمة اسدالله آزاد، چ 2، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1366.
28
زرینکوب، عبدالحسین. در قلمرو وجدان، تهران: سروش، 1375.
29
شبلی نعمان، محمد. تاریخ علم کلام، ترجمة محمدتقی داعی گیلانی، تهران: رنگین، 1328.
30
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. توضیح الملل (الملل و النحل)، ترجمة خالقداد عباسی، تصحیح محمدرضا جلالی نائینی، ج 2، چ 4، تهران: اقبال، 1373.
31
شهیدی، جعفر. شرح لغات و مشکلات دیوان انوری ابیوردی، چ 2، تهران: آثار و مفاخر فرهنگی، 1367.
32
طوسی، محمد بن محمود بن احمد. عجایب المخلوقات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345.
33
طوسی، نصیرالدین. شرح ثمره بطلمیوس، تصحیح جلیل اخوان زنجانی، تهران: میراث مکتوب، 1378.
34
عتبی، محمد بن عبدالجبار. تاریخ یمینی، ترجمة ناصر بن ظفر جرفادقانی، تصحیح جعفر شعار، تهران: علمی و فرهنگی، 1345.
35
فرشاد، مهدی. تاریخ علم در ایران، ج 1، تهران: امیرکبیر، 1365.
36
قزوینی، زکریا بن محمد. آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمة جهانگیر میرزا، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر، 1373.
37
ـــــــــــــــ. عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات، 314527، نسخة خطی کتابخانة مجلس.
38
کاسیرر، ارنست. فلسفة صورتهای سمبلیک، ترجمة یدالله موقن، تهران: هرمس، 1396.
39
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ، تاریخ نوشتههای جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی، 1379.
40
گیاهی یزدی، حمیدرضا. تاریخ نجوم در ایران، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1388.
41
مادلونگ، ویلفرد. مکتبها و فرقههای اسلامی در سدههای میانه، ترجمة جواد قاسمی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1387.
42
مستوفی، حمدالله. تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوایی، چ 5، تهران: امیرکبیر، 1387.
43
مسعودی، علی بن حسین. التنبیه و الاشراف، ترجمة ابوالقاسم پاینده، چ 2، تهران: علمی و فرهنگی، 1365.
44
ــــــــــــ. مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمة ابوالقاسم پاینده، ج 1، تهران: علمی و فرهنگی، 1365.
45
مرزبان بن رستم. مرزباننامه، ترجمة سعدالدین وراوینی، به کوشش خلیل خطیب رهبر، چ 10، تهران: صفیعلیشاه، 1384.
46
مقدسی، ابوعبدالله محمدبن احمد. أحسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمة علینقی منزوی، تهران: مؤلفان و مترجمان ایران، 1361.
47
ناصرخسرو قبادیانی، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: دانشگاه تهران. 1354.
48
نبئی، ابوالفضل. هدایت طلاب به دانش اسطرلاب «آشنایی با اسطرلاب و روش کار آن»، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1371.
49
نظامی، جمالالدین. هفت پیکر، تصحیح برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران، 1380.
50
نلینو، کرلو الفونسو. تاریخ نجوم اسلامی، ترجمۀ احمد آرام، تهران: امیرکبیر، 1349.
51
هال، هلزی و لوییس ویلیام. تاریخ و فلسفة علم، ترجمة عبدالحسین آذرنگ، تهران: سروش، 1363.
52
همدانی، رشیدالدین فضلالله. جامع التواریخ، تصحیح بهمن کریمی، ج 1، تهران: اقبال، 1362.
53
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله. معجم البلدان، ترجمة علینقی منزوی، ج 1، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1380.
54
King, David A. “Islamic astronomy”, In Astronomy before the Telescope, London: The British Museum, 1996, pp. 143-174.
55
Campion, Nicholas. Astrology and Cosmology in the World's Religions, New York: NYU Press, 2012.
56
Hees, Syrinx von. “Al-Qazwīnī’s ʿAjāʾib al-Makhlūqāt: An Encyclopædia of Natural History?”, Organizing Knowledge. Encyclopædic Activities in the Pre-Eighteenth Century Islamic World, 2006, p. 171-186.
57
Zadeh, Travis. “The Wiles of Creation: Philosophy, Fiction, and the ‘Aja’ib Tradition”, Middle Eastern Literatures, vol. 13, no. 1, 2010, pp. 48-121.
58
ORIGINAL_ARTICLE
تأملی بر مشروطهخواهی وثوقالدوله: گذر از حکومت انفعالی به حکومت فعال در ایران دورة مشروطه
وثوق الدوله در شمار مشروطهخواهان و از جمله چهره هایی بود که در گیرودار عدم تحقق مشروطه، برقراری حکومتی فعال و مقتدر را در سامان بخشیدن به وضعیت پرآشوب ایران آن روزگار مؤثر میدانست. به زعم بسیاری تمایل وی به روس و انگلیس و نقش او در انعقاد قرارداد 1919م از جمله نقاط سیاهی است که چهرة مشروطه خواه او را زایل میکند و از او چهرهای خیانتکار برمیسازد. او با نگاهی آسیب شناسانه به نقد حکومت انفعالی و تأثیر آن بر ناکامی اجرای مشروطیت میپردازد و پیشنهادهای اصلاحی خود را دربارة روش و عملکرد مشروطه خواهان برای برقراری دولتی مقتدر و قوی، یا به تعبیر خودش حکومت فعال، بیان میکند. در این مقاله با روش تحلیل تاریخی و مطالعة سندی سعی میشود با توجه به بنیادهای فکری و اصلاحگرانة وثوقالدوله، بر چگونگی عملکرد او در جهت تحقق مشروطه و برقراری حکومتی فعال تأمل شود. براساس یافته های تحقیق، وثوق الدوله با نظر به پیامدهای پرآشوب دوران ابتدایی مشروطه، بر رفع دخالت نیروهای مختلف مردمی و حزبی در کار مشروطه خواهان و گسترش دایرة اختیارات حکومت مشروطه تأکید میکند. او فارغ از الگوهای پیشرفت اروپا به نوع بومی این تحول در ایران توجه دارد و البته در جهت اعادة قدرت حکومت مرکزی و حل مسائل داخلی، تکیه ایران به یکی از قدرتهای پیشرفتة خارجی را مجاز قلمداد میکند.
https://irhj.sbu.ac.ir/article_101549_e25f48dde4556eed751f0e6fad358da3.pdf
2021-08-23
165
183
10.52547/irhj.14.1.165
وثوقالدوله
مشروطهخواهی
حکومت انفعالی
حکومت فعال یا مقتدر
دکتر آمنه
ابراهیمی
amenehebrahimi94@gmail.com
1
عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه علامه طباطبائی ، تهران، ایران.
LEAD_AUTHOR
اتحادیه، منصوره. پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت دورههای یکم و دوم مجلس شورای ملی، تهران: نشر سیامک،1381.
1
افشار، ایرج. اوراق تازهیاب مشروطیت، تهران: جاویدان، 1359.
2
آدمیت، فریدون. فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، تهران: پیام، 1363.
3
آذری، علی. قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، تهران: صفیعلیشاه، 1370.
4
بهار، محمدتقی. تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 2، تهران: امیرکبیر، 1380.
5
بهار، ملک الشعرا. «شرح حال مرحوم وثوقالدوله»، یغما، ش 11، شهریور 1336، ص 256.
6
تقی زاده، حسن. زندگی طوفانی، به کوشش ایرج افشار، تهران: علمی، 1372.
7
تکمیل همایون، ناصر. «قرارداد وثوقالدوله و موضعگیری دکتر مصدق»، بخارا، ش 99، فروردین و اردیبهشت 1393، ص 330-357.
8
جلالی نایینی، سیدمحمدرضا. «خدمات سیدضیاء و وثوقالدوله و نقش آنان در انعقاد قرارداد 1919 در حفظ تمامیت ارضی»، حافظ، ش 6، س 1383، ص 19-21.
9
ـــــــــــــــــ. «نقض عهد وثوق الدوله در مورد قرارداد 1919»، حافظ، ش 20، آبان 1384، ص 94-95.
10
دورة ششم مجلس، 29 شهریور 1305، جلسة یازدهم.
11
دولت آبادی، محمدعلی. خاطرات سیدعلی محمد دولتآبادی، تهران: انتشارات ایران و اسلام و فردوسی، 1362.
12
دولت آبادی، یحیی. حیات یحیی، ج 2، تهران: انتشارات عطار و انتشارات فردوسی، 1371.
13
رشدیه، شمس الدین. «قرارداد وثوق الدوله و حوادث مربوط به آن»، خاطرات وحید، ش 40، بهمن 1353، ص 25-36.
14
رضاخانی، بهمن. «دربارة قرارداد 1919 و وثوقالدوله»، حافظ، ش 81، اردیبهشت 1390، ص 80-81.
15
سپهر، مورخالدوله. ایران در جنگ بزرگ، تهران: ادیب، 1362.
16
شریف کاشانی، محمدمهدی. واقعات اتفاقیه در روزگار، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، ج 3، تهران: نشر تاریخ ایران، 1362.
17
شوستر، مورگان. اختناق ایران، ترجمة ابوالحسن موسوی شوشتری، به کوشش فرامرز برزگر و اسماعیل رائین، تهران: صفیعلیشاه، 1351.
18
طباطبایی، سیدضیاءالدین. سیدضیاء عامل کودتا، به کوشش صدرالدین الهی، تهران: فردوس، 1393.
19
عمادالکتاب، کمیتة مجازات و خاطرات عمادالکتاب، به اهتمام محمدجواد مرادینیا، تهران: اساطیر، 1384.
20
فرخ، سیدمهدی (معتصم السلطنه). خاطرات سیاسی فرخ، به اهتمام و تحریر پرویز لوشانی، تهران: امیرکبیر، 1347.
21
فروغی، محمدعلی. یادداشتهای روزانة محمدعلی فروغی و سفر کنفراس صلح پاریس، به کوشش محمدافشین وفایی و پژمان فیروزبخش، ج 2، تهران: گنجینة پژوهشی ایرج افشار و سخن، 1394.
22
قهرمان میرزا، عینالسلطنه. روزنامة خاطرات، ج 5، تهران: اساطیر، 1377.
23
کسروی، احمد. تاریخ هجده سالة آذربایجان، ج 1، تهران: امیرکبیر، 1356.
24
ــــــــــــ. تاریخ مشروطة ایران، تهران: امیرکبیر، 1356.
25
کلهر، محمد و شهرزاد مقیمی. «زمینه های پیدایش دولت مقتدر (1285-1302ش)»، مسکویه، ش 13، تابستان 1389، ص 146-131.
26
کمالی، حبیب الله. «تلاشهای حکومت بالشویکی روسیه و عواقب کجروی وثوق الدوله»، گنجینة اسناد، ش 9، بهار 1372، ص 46-55.
27
کمره ای، سید محمد. روزنامة خاطرات سید محمد کمره ای، به کوشش محمدجواد مرادینیا، ج 1، تهران: اساطیر، 1384.
28
لوسوئوز، امیل. کودتای 1299، ترجمة ولیالله شادمان، تهران: اساطیر، 1373.
29
مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. اسناد کمیسیون های مجلس دوم، کارتن 14، پرونده 1.
30
مذاکرات مجلس اول. از 17 شعبان 1324 تا جمادی الاول 1326، تهران: 1325ش.
31
مستوفی، عبدالله. شرح زندگانی من، ج 2، تهران: زوار، 1371.
32
ـــــــــــــ. رسالة ابطال الباطل، تهران: مطبعة اخگر، 1311.
33
مصدق، محمد. خاطرات و تألمات مصدق، به کوشش ایرج افشار، تهران: علمی، 1365.
34
ملکزاده، مهدی. تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران: علمی، 1379.
35
مستشارالدوله، صادق. خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق، مجموعه سوم، به کوشش ایرج افشار، تهران: طلایه، 1367.
36
کرمانی، ناظم الاسلام. تاریخ بیداری ایرانیان، تهران: نشر پیکان، 1376.
37
واردی، احمد. زندگی و زمانة محمدعلی فروغی، ترجمة عبدالحسین آذرنگ، تهران: نامک، 1394.
38
هدایت، مهدی قلیخان. خاطرات و خطرات، تهران: زوار، 1363.
39
همایون کاتوزیان، محمدعلی. دولت و جامعه در ایران انقراض قاجار و استقرار پهلوی، ترجمة حسن افشار، تهران: مرکز، 1379.
40
یغمایی، اقبال. «میرزا حسنخان وثوقالدوله هفدهمین وزیر علوم و معارف ایران»، مجلة آموزش و پرورش، ش 123، اردیبهشت 1350، ص 56-61.
41
https://www.ical.ir/ical/fa/Content/4_artmajles
42
ORIGINAL_ARTICLE
بررسی تحلیلی عوامل مؤثر بر مناسبات سیاسی سلجوقیان عراق و اتابکان آذربایجان (541–590ق/ 1146–1194م)
در بین دودمان های اتابکی عصر سلجوقی، اتابکان ایلدگزی آذربایجان و اران (541-622ق/ 1146-1225م) به دلیل نقش آفرینی در تحولات سیاسی واپسین دهه های حیات سلجوقیان عراق از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند. این خاندان از سال 541 تا 556ق/ 1146 تا1160م در مقام حاکمان دست نشاندة سلجوقیان عراق مناسبات محدودی با این حکومت برقرار کردند. اما در سال 556ق/ 1160م موفق شدند شاهزادة تحت سرپرستی خویش را به مقام سلطنت برسانند. در این دوره که تا فروپاشی حکومت سلجوقیان عراق در سال 590ق/ 1194م تداوم داشت، ایلدگزیان بهعنوان «اتابکان سلطان» در متن قدرت قرار گرفتند و بنابراین بر اهمیت و میزان مناسبات آنها با حکومت مرکزی افزوده شد. پژوهش پیشرو میکوشد ضمن شناسایی عوامل مؤثر بر شکلگیری مناسبات سلجوقیان عراق و اتابکان آذربایجان، شیوة اثرگذاری این عوامل را بر روابط طرفین به روش تاریخی تحلیل کند. یافته ها نشان میدهد عواملی همچون پاسداری اتابکان آذربایجان از کیان سلطنت سلجوقی، خلافت عباسی، راهبرد مداخله جویانه و توسعه طلبانة خوارزمشاهیان، یورش های گرجیان به منطقة اران و آذربایجان، و فزون خواهی اتابکان آذربایجان و تلاش آنها برای قبضة سلطنت سلجوقی تأثیر بسزایی بر شکل گیری و جهت دهی مناسبات آنها داشت. این عوامل متناسب با ماهیت خویش و فضای کلی حاکم بر روابط ایلدگزیان و سلجوقیان عراق، در دو دورة مناسبات آنها، موجب شد روابط آنان از همگرایی به واگرایی تغییر کند.
https://irhj.sbu.ac.ir/article_101558_aae6f52b4429d9be554b5b2114a7ae7d.pdf
2021-08-23
185
207
10.52547/irhj.14.1.185
خلافت عباسی
همگرایی و واگرایی
سلجوقیان عراق
عوامل مؤثر
ایلدگزیان
رضا
دریکوندی
derikvandyreza@gmail.com
1
دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.
LEAD_AUTHOR
سید ابوالقاسم
فروزانی
foroozani_s_a@yahoo.com
2
استاد گروه تاریخ دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.
AUTHOR
ابن اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن. تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، به همت محمد رمضانی، ج 2، تهران: کلالة خاور، 1320.
1
ابن ازرق الفاروقی، احمد بن یوسف. تاریخ فاروقی، قاهره: بینا، 1379ق.
2
ابن الاثیر، عزالدین ابیالحسن علی. الکامل فی التاریخ، ج 11 و 12، بیروت: دارصاد، 1386ق.
3
ابن جوزی، ابی الفرج عبدالرحمن بن علی. المنتظم فی التاریخ ملوک و الامم، دراسته و تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، ج 19، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
4
ابن خلدون، محمد بن عبدالرحمن. العبر، ترجمة محمد پروین گنابادی، ج 4، تهران: علمی فرهنگی، 1366.
5
ابن خلکان، شمسالدین احمد بن محمد بن بکر. وفیات الاعیان و أنباءُ أبناء ِالزمان، حققه احسان عباس، بیروت: دارصاد، بیتا.
6
ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا. تاریخ فخری، ترجمة محمدوحید گلپایگانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1350.
7
ابن عبری، ابوالفرج اهرون. تاریخ مختصرالدول، ترجمة محمدعلی تاج و حشمت الله ریاضی، تهران: اطلاعات، 1364.
8
ابن کثیر، ابی الفداء اسماعیل بن عمر. البدایه و النهایه، تحقیق عبدالله بن عبدالحسن الترکی، ج 16، قاهره: مرکز البحوث و الدراسات العربیه و الاسلامیه، 1419ق.
9
ابن واصل، جمالالدین محمد بن سالم. مفرج الکروب فی اخبار بنی ایوب، تصحیح جمال الدین الشیال، ترجمة پرویز اتابکی، ج 2، تهران: علمی فرهنگی، 1383.
10
ابن وردی، زینالدین عمر بن مظفر. تاریخ ابن وردی، ج 2، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1417ق.
11
ابی الفداء، عمادالدین علی. المختصر فی اخبار البشر، تحقیق محمد عزب، یحیی سید حسین و حسین مونس، ج 3، قاهره: دارالمعارف، 1119ق.
12
البنداری الاصفهانی، عمادالدین محمد بن محمد. تاریخ الدوله آل السلجوق، چ 3، بیروت: دارال آفاق الجدیده، 1400ق.
13
الحسینی، علی بن ناصر بن علی. اخبار الدوله السلجوقیه، تصحیح محمد اقبال، بیروت: دارالآفاق الجدیده، 1993م.
14
بغدادی، بهاءالدین محمد بن مؤید. التوسل الی الترسل، تصحیح و تحشیه احمد بهمنیار، تهران: اساطیر، 1385.
15
بنیادوف، ضیاء. دولت اتابکان آذربایجان، ترجمة علی حسینزاده داشقین، تهران: اختر، 1383.
16
بیضاوی، عبدالله بن عمر. نظام التواریخ، تصحیح هاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار، 1382.
17
تیموری، تورج. «روابط سیاسی اتابکان آذربایجان با خلفای عباسی»، تاریخ ایران، ش 18، 1394، ص 42-80.
18
ترابی طباطبائی، سید جمال. سکه های شاهان اسلامی ایران، بیجا: بینا، 1350.
19
جوینی، علاءالدین عطاملک. تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح محمد قزوینی، ج 2، تهران: دنیای کتاب، 1375.
20
جوزجانی، عثمان بن محمد. طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی، ج 2، تهران: دنیای کتاب، 1363.
21
حسینی فسائی، میرزاحسن. فارسنامة ناصری، تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسایی، ج 2، تهران: امیرکبیر، 1367.
22
خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین. حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، با مقدمة جلالالدین همائی، زیر نظر محمود دبیرسیاقی، ج 2، چ 2، تهران: کتابفروشی خیام، 1333.
23
خلعتبری، اللهیار و محبوبه شرفی. تاریخ خوارزمشاهیان، تهران: سمت، 1398.
24
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان. راحه الصدور و آیه السرور، به سعی محمد اقبال، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر، 1333.
25
سبط ابن جوزی، شمسالدین ابوالمظفر. مرآه الزمان فی تاریخ الاعیان، ج 21، حیدرآباد: مطبعه معارف العثمانیه، 1370ق.
26
سومر، فاروق. تاریخ غزها (ترکمنها) تاریخ، تشکیلات طایفهای و حماسهها، ترجمة وهاب ولی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1390.
27
ستارزاده، ملیحه. سلجوقیان، چ 7، تهران: سمت، 1392.
28
صدقی، ناصر و محمد عزیزنژاد. «تحولات داخلی گرجستان و حملة گرجیان به آذربایجان در عصر دوم سلجوقی (515 – 622 ه.ق)»، تاریخ اسلام و ایران، س 23، ش 20، 1392، ص 87-107.
29
عزیزنژاد، محمد و علیرضا کریمی. «روابط اتابکان آذربایجان و گرجیها در دورة حکمرانی اتابک ابوبکر ایلدگزی (607-587ق/ 1210-1191م)»، تاریخ روابط خارجی، س 16، ش 63، 1394، ص 107-132.
30
غفاری قزوینی، قاضی احمد. تاریخ جهان آرا، با مقابلة علامه قزوینی، تهران: کتابفروشی حافظ، 1343.
31
غفاری کاشانی، احمد بن محمد. تاریخ نگارستان، تصحیح مرتضی مدرسگیلانی، تهران: کتابفروشی حافظ، 1404ق.
32
فروزانی، ابوالقاسم. سلجوقیان از آغاز تا فرجام، تهران: سمت، 1393.
33
قاسمیاندرود، پرستو. «سکههای اتابکان آذربایجان مکشوفه در استان زنجان»، پیام بهارستان، س 6، ش 11، 1388، ص 111-121.
34
قلقشندی، ابوالعباس. مآثر الأنافه فی معالم الخلافه، تحقیق عبدالستار احمد زاج، ج 2، بیروت: عالمالکتب، بیتا.
35
کرمانی، افضل الدین ابوحامد. تاریخ افضل، فرآورده مهدی بیانی، تهران: دانشگاه تهران، 1326.
36
لمبتون، آن کاترین. سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمة یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر، 1363.
37
مقریزی، تقی الدین احمد بن علی. السلوک لمعرفه دول الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، ج 1، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1418ق.
38
مستوفی قزوینی، حمدالله. تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، 1339.
39
میرخواند، محمد بن خاوندشاه بن محمود. روضه الصفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخلفا، تصحیح و تحشیه جمشید کیانفر، ج 6 و 7، چ 2، تهران: اساطیر، 1385.
40
نیشابوری، ظهیرالدین. سلجوقنامه به همراه ذیل سلجوقنامه، تهران: کلالة خاور، 1332.
41
همدانی، رشیدالدین فضل الله. جامع التواریخ (تاریخ آلسلجوق)، تصحیح محمد روشن، تهران: مرکز پژوهشهای میراث مکتوب، 1386.
42
_______________. جامع التواریخ (تاریخ ایران و اسلام)، تصحیح محمد روشن، تهران: مرکز پژوهشهای میراث مکتوب، 1392.
43
یوسفی فر، شهرام. تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی ایران در دورة سلجوقیان، تهران: انتشارات پیام نور، 1386.
44
یزدی، محمد بن عبدالله بن نظام حسینی. العراضه فی حکایه السلجوقیه، به کوشش مریم شمسی، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار، 1388.
45
Allen, William Edward David. A History of The Georgian People, London: 1932.
46
Bosworth, Clifford Edmund. “Saldjukids”, Encyclopedia of islam, vol. 8, Leiden: 1995, pp. 936–959.
47
______________________. “The political and Dynastic History of the Iran World (A. D 1000–1217)”, in The Cambridge history of Iran, the saljuq and mongol periods, editet by J. A. Boyle, vol. 5, Cambridje: University Press, 1968.
48
Bezer, Ogun Bezer. “Ildeniz Semseddin ildenizliler Hanedaninin kurukusu ve ilk Hukumdari (1148–1175)”, chilt 32, Ankara: Turkiye Diyanet Vakfi, islam ansiklopedisi, 2000.
49
Cahen, Cloude. “Atabak”, Encyclopedia of islam, vol. 1, Leiden: 1986, pp. 731–732.
50
__________ . “Ghuzz”, Encyclopedia of islam, vol. 2, Leiden: 1991, pp. 1106–1109
51
Guedy, David Durand. “New Trends in The Political History of Iran Under the Great Saljuqs (11th–12th Centuries)”, History Compass, N 13 (2015), pp. 321–327.
52
Kayhan, Huseyin. “Azerbaycan Atabeyli Ginin Kurulusu Ve Atabey ildeniz”, Turkiat mecmuasi, N 28, 2018, pp. 45–65.
53
Sumer, Faruk. “Kizilarslan Azerbaycan Atabeg”, chilt 25, p. 504. Ankara: Turkiye Diyanet Vakfi, islam ansiklopedisi, 2000.
54
Peacock, Andrew. The great Seljuk empire, Edinburgh: University press, 2015.
55
ORIGINAL_ARTICLE
دولت قاجاری در کشمکش با سیاست توسعهطلبانة عثمانی بر سر مالکیت خرمشهر و جزایر ایرانی جنوبغرب خوزستان
در اسناد و مدارک تاریخی دورة قاجار و پارهای از پژوهشهای جدید اخبار جستهگریختهای دربارة اقدامات تجاوزکارانة دولت عثمانی در بندر خرمشهر و جزایر ایرانی جنوب غرب خوزستان وجود دارد. با این حال، دربارة عوامل و چگونگی این مسئله روایت بههمپیوسته و منسجمی بیان نشده است. این مقاله با رویکردی تاریخی و با توصیف و تحلیل منابع و اسناد دورة قاجار، در قالب روایتِ «سیاست توسعهطلبی استراتژیک» عثمانی، در پی توضیح این مسئله برآمده است. یافتههای این پژوهش به شرح زیر است: نخست، موقعیت سوقالجیشی خرمشهر و جزایر این منطقه امکان تسلط و نفوذ بر بصره، بینالنهرین و مسیرهای تجاری و نظامی منتهی به آبراهة مهم خلیجفارس را برای رقیبان عثمانی فراهم میساخت. از این رو، این مسئله برای این دولت حساسیتبرانگیز و تهدیدآمیز بود. دوم، تسلط احتمالی بر منطقة زرخیز خرمشهر و آبادان میتوانست ثروت قابل توجهی را از محل فروش محصولات کشاورزی و نیز درآمدهای مالیاتی نصیب دولت عثمانی و پاشای بغداد کند. سوم، درهمتنیدگی جغرافیایِ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ناحیة خرمشهر با حوزة بصره و بغداد، حساسیتهای امنیتی و اهمیت اقتصادی این ناحیة مهم را برای دولت عثمانی افزون کرده بود. بنابراین، دولت عثمانی، براساس سیاستی توسعه طلبانه، با استفاده از عهدنامه های ناشفاف و عدم تعیین قطعی مرزهای فیمابین، تغییراتی که اروندرود در مرزها ایجاد میکرد و جغرافیای درهمتنیدة سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این نواحی با منطقة بینالنهرین، در این مناطق مکرر به اقدامات اشغالگرانه دست زد و در جریان مذاکرات با دولت قاجاری نیز بر دعاوی تمامیتخواهانة خود اصرار ورزید. با این همه، به دلیل سیاستورزی صحیح دیپلماتهای دولت قاجاری در رسیدن به اهداف خویش ناکام ماند.
https://irhj.sbu.ac.ir/article_101569_1dc0d3dfe896df148f178c225a675e79.pdf
2021-08-23
209
239
10.52547/irhj.14.1.209
کشمکش
قاجاری
عثمانی
توسعهطلبی
خرمشهر
جنوب غرب خوزستان
علی
قاسمی
a.ghasemi@scu.ac.ir
1
استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهیدچمران، اهواز، ایران.
LEAD_AUTHOR
ایرج
ورفی نژاد
varfinezhad@scu.ac.ir
2
استادیار گروه تاریخ، دانشگاه، شهیدچمران،اهواز، ایران.
AUTHOR
ابن بطوطه. سفرنامة ابن بطوطه، ترجمة دکتر محمدعلی موحد، چ 6، تهران: انتشارات آگاه، 1376.
1
ابن حوقل. سفرنامة ابن حوقل (ایران در «صوره الارض»)، ترجمه و توضیح دکتر جعفر شعار، تهران: مؤسسة انتشارات امیرکبیر، 1366.
2
اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی. تاریخ منتظم ناصری، ج 3، تهران: دنیاى کتاب، 1363.
3
افضل الملک، غلامحسین. افضل التواریخ، به تصحیح منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران: نشر تاریخ ایران، 1361.
4
امام شوشتری، محمدعلی. تاریخ جغرافیایی خوزستان، بیجا: مؤسسة مطبوعاتی امیرکبیر، 1331.
5
انصاری، مصطفی. تاریخ خوزستان، 1878- 1925 (دورة شیخ خزعل) مطالعهای در خودمختاری ایالتی و تحول، ترجمة محمد جواهرکلام، تهران: نشر شادگان، 1377.
6
بحرانی پور، علی. «نقش اقتصادی و مواصلاتی دهانة اروندرود در روابط حکومتهای محلیِ منطقه با خلافت عباسی»، پژوهشنامة تاریخ های محلی ایران، س 1، ش 1، پاییز و زمستان 1391.
7
چریکوف، مسیو. سیاحتنامة مسیو چریکوف، ترجمة آبکار مسیحی، به کوشش علیاصغر عمران، چ 1، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی، 1358.
8
حبیبی، حسن. بررسی تاریخی، سیاسی و اجتماعی اسناد بندرعباس، تهران: بنیاد ایرانشناسى، 1387.
9
خورموجی، محمدجعفر بن محمدعلی. تاریخ قاجار، حقایق الاخبار ناصری، ج 1، تهران: زوار، 1344.
10
دولتآبادی، یحیی. حیات یحیی، ج 4، تهران: عطار، 1371.
11
رایت، دنیس. نقش انگلیس در ایران، ترجمة فرامرز فرامرزی، چ 1، تهران: فرخی، 1361.
12
ریاحی، محمدامین. سفارت نامه های ایران (گزارشهای مسافرت و مأموریت سفیران عثمانی در ایران)، چ 1، تهران: انتشارات توس، 1368.
13
سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران. سندهای شمارة 273/998؛ 302/998؛ 344/998؛ 345/998.
14
سایکس، سِر پِرسی مولزورث. تاریخ ایران/ سایکس، ج 2، تهران: افسون، 1380.
15
سپهر، عبدالحسین. مرآت الوقایع مظفری، به تصحیح عبدالحسین نوایی، ج 1، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1386.
16
سردار اسعد، علیقلی بن حسینقلی. تاریخ بختیاری، بیجا: بینا، بیتا.
17
سیادت، موسی (طرفیسعیدی). تاریخ جغرافیایی عرب خوزستان، تهران: مؤسسة چاپ و نشر آنزان: نشر سهند، 1374.
18
ـــــــــــــ. تاریخ خوزستان از سلسلة افشاریه تا دورة معاصر، ج 1، چ 1، قم: دفتر خدمات و چاپ نشر عصر جدید، 1379.
19
شمیم، علیاصغر. ایران در دورة سلطنت قاجار، چ 1، تهران: انتشارات بهزاد، 1387.
20
فسایی، حسن بن حسن. فارسنامة ناصری، ج 2، تهران: امیرکبیر، 1382.
21
قبادیانی مروزی، ناصرخسرو. سفرنامة ناصرخسرو، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات کتابفروشی زوار، 1335.
22
قراگوزلو همدانی، عبدالله بن مصطفیقلی. مجموعه آثار حاجی عبداللهخان قراگوزلو امیرنظام همدانی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1382.
23
قیم، عبدالنبی. پانصد سال تاریخ خوزستان و نقد کتاب «تاریخ پانصد سالة خوزستان» تألیف احمد کسروی، تهران: اختران، 1393.
24
کرزن، جورج. ایران و قضیة ایران، ترجمة غلامعلی وحیدمازندرانی، ج2، چ 5، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1380.
25
کسروى، احمد. تاریخ پانصد سالة خوزستان، چ 1، تهران: دنیای کتاب، 1384.
26
گرانتوفسکی، ادوین آرویدوویچ. تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، تهران: پویش، 1359.
27
گزیدة اسناد سیاسی ایران و عثمانی؛ دورة قاجاریه (1270-1211هق). ج 1، چ 1، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی، وابسته به وزارت امور خارجة جمهوری اسلامی ایران، 1369.
28
ــــــــــــــــــــــــــ؛ دورة قاجاریه (1313-1271هق). ج 2، چ 1، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی، وابسته به وزارت امور خارجة جمهوری اسلامی ایران، 1369.
29
ــــــــــــــــــــــــــ؛ دورة قاجاریه (1324-1313هق). ج 4، چ 1، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی، وابسته به وزارت امور خارجة جمهوری اسلامی ایران، 1370.
30
ــــــــــــــــــــــــــ؛ دورة قاجاریه (1343-1324هق). ج 6، چ 1، تهران: وزارت امور خارجه، مؤسسة چاپ و انتشارات، 1372.
31
لسان الملک سپهر، محمدتقی. ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)، ج 2 و 3، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران: اساطیر، 1377.
32
مدرس گیلانی، مرتضی. تذییل تاریخ نگارستان، تهران: کتابفروشی حافظ، 1404.
33
مستوفی، عبدالله. شرح زندگانی من، ج 3، تهران: زوار، 1384.
34
میریان، عباس. جغرافیای تاریخی سرزمین خوزستان، تهران: کتابفروشی بوذرجمهری، 1352.
35
نجمالدوله، عبدالغفار بن علیمحمد. سفرنامة دوم نجمالدوله به خوزستان، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى، 1386.
36
نظامالسلطنه مافی، حسینقلی. خاطرات و اسناد حسینقلیخان نظامالسلطنه مافی، ج 1 و 2، تهران: نشر تاریخ ایران، 1362.
37
هدایت، رضاقلی بن محمدهادی. فهرس التواریخ، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى، 1373.
38
ــــــــــــــــ. تاریخ روضه الصفای ناصری، به تصحیح و تحشیة جمشید کیانفر، ج 10، تهران: اساطیر، 1380.
39
Iran political diaries, 1881-1965. Volume 1: 1881-1900, general editor, R.M. Burrell; research editor, Robert L. Jarman, Archive Editions,1997.
40
Iran political diaries, 1881-1965. Volume 2: 1901-1905, general editor, R.M. Burrell; research editor, Robert L. Jarman, Archive Editions,1997.
41
Iran political diaries, 1881-1965. Volume 3: 1906-1907, general editor, R.M. Burrell; research editor, Robert L. Jarman, Archive Editions, 1997.
42
Iran political diaries, 1881-1965. Volume 5: 1910-1920, general editor, R.M. Burrell; research editor, Robert L. Jarman, Archive Editions, 1997.
43
Qatar Digital Library, IOR/L/PS/10/133: File 345/1908 Pt 2 “Mohammerah: situation. Sheikh's dispute with the Vali of Basra. decoration for Sheikh. renewed assurances to Sheikh”.
44
ORIGINAL_ARTICLE
تبیین عملکرد کدخدایان در مدیریت بحرانهای طبیعی روستاهای استان اصفهان در دورة پهلوی (1357-1304ش/ 1925-1978م)
تا پیش از اجرای اصلاحات ارضی در سال 1341ش/ 1962م، در مدیریت روستایی، کدخدا پس از مالک نقش محوری داشت. هرچند نهاد کدخدایی از گذشته در ساختار جامعة روستایی وجود داشت، در دورة پهلوی و با تشکیل دولت مدرن در ایران، همزمان با تلاش روزافزون دولت برای نفوذ در جامعة روستایی، تغییراتی در وظایف، ساختار و کارکرد این منصب ایجاد شد. هدف این مقاله تبیین کارکرد منصب کدخدا با رویکرد مدیریت بحرانهای طبیعی در روستاهای استان اصفهان در دورة پهلوی است. سؤال اصلی تحقیق این است که عملکرد کدخدایان روستاهای استان اصفهان در رویارویی با بحرانهای طبیعی در دورة پهلوی چگونه بود؟ مطالعه به روش توصیفی و تحلیلی و مبتنی بر گردآوری اطلاعات از منابع کتابخانهای و اسنادی است. یافتههای تحقیق نشان میدهد کدخداها در سراسر دورة پهلوی عملکرد فعال، مؤثر و مثبتی در مدیریت بحرانهای طبیعی نداشتند. ضمن اینکه عواملی چون نداشتن تخصص و آگاهی علمی، تسلیمپذیری در برابر بحرانهای طبیعی، نداشتن قدرت تصمیمگیری و ابتکار عمل، به دلیل نظام اداری متمرکز، بر عملکرد کدخداها تأثیر داشت.
https://irhj.sbu.ac.ir/article_101597_de3aac0a318389a46089675c6e394985.pdf
2021-08-23
241
260
10.52547/irhj.14.1.241
کدخدا
روستا
بحرانهای طبیعی
تمرکزگرایی
دورة پهلوی
شهرزاد
محمدی آئین
shahrzadmohammadiaeen@yahoo.com
1
دانشجوی دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
LEAD_AUTHOR
علی اکبر
جعفری
a.jafari@ltr.ui.ac.ir
2
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، اصفهان،ایران.
AUTHOR
علی اکبر
کجباف
aliakbarkajbaf@ltr.ui.ac.ir
3
استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
AUTHOR
ازکیا، مصطفی و غلامرضا غفاری. توسعة روستایی با تأکید بر جامعة روستایی ایران، تهران: نی، 1392.
1
اسماعیلیان، زهرا. «نقش مدیریت واحد در بحرانهای طبیعی شهری (مطالعة موردی شهر اصفهان)»، پایاننامة دکتری جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه تبریز، 1390.
2
افتخاری، عبدالرضا رکنالدین و دیگران. «تحلیل نگرشهای مردم برای کاهش آثار بلایای طبیعی (سیل) در مناطق روستایی با تأکید بر مدیریت مشارکتی»، جغرافیا، ش 28، 1390.
3
الوانی، مهدی. مدیریت عمومی، تهران: نی، 1384.
4
امینی، لیلا و دیگران. مخاطرات جوی و مدیریت بحران، اصفهان: ارکان دانش، 1391.
5
اوبن، اوژن. ایران امروز (خاطرات سفیر فرانسه در ایران در آستانة جنبش مشروطیت)، ترجمة علیاصغر سعیدی، تهران: علم، 1391.
6
ایوانف، میخائیل. تاریخ نوین ایران، ترجمة هوشنگ تیزابی و حسن قائمپناه، بیجا: بینا، 1356.
7
باری یر، جولیان. اقتصاد ایران، به کوشش مؤسسة حسابرسی سازمان صنایع ملی سازمان برنامه، بیجا: پرچم، 1363.
8
بدری، علی، طاهره صادقلو و نسرین کاظمی. مدیریت بحران با تأکید بر نواحی روستایی، تهران: نور علم، 1397.
9
بولارد، ریدر. نامههایی از تهران، ترجمة غلامحسین میرزاصالح، تهران: نگاه معاصر، 1388.
10
بهزادی، محمد، ایمان کیانی و غلامحسین پرمون. آمادگی و مقابله در برابر بلایای طبیعی و سوانح جمعی، تهران: فنآوران، 1394.
11
بیگلری، حیدرقلی. خاطرات یک سرباز، تهران: چاپخانة ارتش، 1350.
12
پارسونز، آنتونی. غرور و سقوط، ترجمة منوچهر راستین، بیجا: هفته، 1363.
13
تودارو، مایکل. توسعة اقتصادی در جهان سوم، ترجمة غلامعلی فرجادی، تهران: کوهسار، 1397.
14
حجازی، محمد. میهن ما، تهران: وزارت فرهنگ، 1338.
15
حجازیزاده، زهرا و سعید جویزاده. مقدمهای بر خشکسالی و شاخصهای آن، تهران: سمت، 1396.
16
حسینی ابری، حسن. «کدخدا»، تحقیقات جغرافیایی، ش 60، 1380.
17
حسینی، مازیار و دیگران. مدیریت بحران، تهران: مؤسسة نشر شهر، 1387.
18
حیدری نجات، علی. دولت و مقابله با حوادث طبیعی در یکصد و ده سال گذشته، یزد: یادداشت نو، 1398.
19
دربان آستانه، علیرضا و محمدرضا رضوانی. مبانی مدیریت روستایی، تهران: دانشگاه تهران، 1394.
20
ربیعی، علی و سمیرا پورحسینی. مدیریت بحران، مفاهیم، الگوها و شیوههای برنامهریزی در بحرانهای طبیعی، تهران: سیتا، 1396.
21
ریچاردز، فرد. سفرنامة فرد ریچاردز، ترجمة مهیندخت صبا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1343.
22
سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران. سال 1306، سند 41685/240.
23
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1309، سند 6479/290.
24
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1314، سند 1319/291.
25
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1315، سند 121003/293.
26
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1316، سند 3601/291؛ سند 1198/291.
27
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1317، سند 120996/293؛ سند 3620/291؛ سند 808/291.
28
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1318، سند 2286/291.
29
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال1320-1318، سند 119012/293.
30
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1319، سند 11855/293/97؛ سند 2574/310؛ سند 3631/291؛ سند 3566/291؛ سند 118612/293.
31
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1320، سند 1551/293/97؛ سند 1541/293/97؛ سند 1547/293/97.
32
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1321-1320، سند 120081/293.
33
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1322، سند 120264/293.
34
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1323، سند 1339/291؛ سند 3673/291.
35
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1324، سند 17235/293/97.
36
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1325، سند 16580/293/97.
37
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1327، سند 6933/293/97.
38
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1329، سند 121912/293.
39
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1331، سند 21584/293/97.
40
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1332-1331، سند 10432/293/97.
41
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1332، سند 77516/293.
42
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1333، سند 16019/293/ 97.
43
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1335، سند 29212/230؛ سند 10072/293/96؛ سند 9643/293/97.
44
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1336، سند 23575/293/97.
45
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1337، سند 11432/293/97.
46
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1338، سند 11048/293/97.
47
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1339، سند 20431/293/97.
48
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1340، سند 3770/293/97.
49
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1342، سند 2754/320/97؛ سند 10543/293/97.
50
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1344، سند 10784/293/96.
51
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1345، سند 10882/293/97؛ سند 26478/293/97.
52
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1348، سند 3878/320/97؛ سند 10860/293/96.
53
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1352، سند 13683/293/97.
54
ـــــــــــــــــــــــــــ. سال 1356، سند 83493/293.
55
شاردن، ژان. سیاحتنامة شاردن، ترجمة محمد عباسی، ج 8، تهران: امیرکبیر، 1345.
56
شفقی، سیروس. جغرافیای اصفهان، اصفهان: دانشگاه اصفهان، 1381.
57
غلامی، شهرام. اقتصاد کشاورزی ایران دورة پهلوی اول، تهران: دنیای اقتصاد، 1396.
58
فرجزاده، منوچهر. مخاطرات اقلیمی ایران، تهران: سمت، 1392.
59
فلور، ویلم. «کدخدا»، ترجمة نرگس صالح نژاد، پیام بهارستان، ش 21، 1392.
60
قنبری، یوسف. «بررسی و شناسایی اثرات خشکسالی بر خانوارهای روستایی شهرستان سمیرم»، روستا و توسعه، ش 4، 1392.
61
گاهنامة پنجاه سال پادشاهی پهلوی. ج 1، پاریس: سهیل، 1364.
62
گلشائیان، عباسقلی. خاطرات من یا مجموعه گذشتهها و اندیشهها، ج 1، تهران: انیشتین، 1377.
63
لهساییزاده، عبدالعلی. «مدیریت روستایی در ایران معاصر»، تعاون و کشاورزی، ش 203-202، 1388.
64
مستوفی، عبدالله. شرح زندگانی من، تهران: زوّار، 1398.
65
مصوبات مجلس شورای ملی. قانون تشکیل ایالات و ولایات و دستور المل حکام، 1286.
66
مصوبات مجلس شورای ملی. قانون کدخدایی، 1314.
67
مصوبات مجلس شورای ملی. قانون تقسیمات کشور، 1316.
68
مصوبات مجلس شورای ملی. قانون دفع آفات نباتی و حیوانی، 1334.
69
مصوبات مجلس شورای ملی، قانون سازمان عمرانی کشور و ازدیاد سهم کشاورزان، 1334.
70
مصوبات مجلس شورای ملی. قانون تشکیل انجمن ده و دهبانی، 1354.
71
مصوبات مجلس شورای ملی. قانون تشکیل انجمن ده و دهبانی، 1353.
72
مظفری، غلامعلی و فریبا اقبالی بابادی. «تحلیل ویژگی دما و بارش بر تاریخ ریزش آفت سن گندم در شهرستان اصفهان»، برنامهریزی و آمایش فضا، دورة 17، ش 81، پاییز 1392.
73
مقدمهای بر مدیریت سانحه. ترجمة علیرضا صادقیان و اسماعیل صالحی، تهران: آوای قلم، 1395.
74
مهدوی، معزالدین. داستانهایی از پنجاه سال، تهران: بینا، 1348.
75
میلسپو، آرتور. مأموریت آمریکائیها در ایران، ترجمة حسین ابوترابیان، تهران: پیام، 1356.
76
نوروزی، اصغر. مبانی مدیریت بحران در نواحی روستایی، اصفهان: جهاد دانشگاهی، 1396.
77
هالیدی، فرد. ایران: دیکتاتوری و توسعه، ترجمة محسن یلفانی و علی طلوع، تهران: علم، 1357.
78