Safavid Foreign Trade and the Commercial Competition of the English and Dutch East India Companies (The periods of Shah Safi and Shah Abbas II)

Document Type : Research Paper

Author

Assistant Professor, History Department, Faculty of Literature and Human Sciences, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.

Abstract

As trade in the Indian Ocean became a branch of global maritime trade, Safavid Iran entered this arena due to its proximity to the Persian Gulf. The English and Dutch East India Companies were born in the first half of the 17th century to take over the exclusive trade of the East and went to the eastern lands, including Iran. Shah Abbas I entered them into Iran’s economic and commercial circuit by signing a contract and granting privileges to use the commercial competition between them for the prosperity and prosperity of the country’s economy. The competition of these two companies to take over Iran’s exclusive trade continued after Shah Abbas. The present article seeks to clarify the effective factors in the competition between British and Dutch East India companies in the Shah Safi and Shah Abbas II periods by using a descriptive-analytical method and using to Iranian and non-Iranian sources. The findings of this research show that the annulment of the silk export monopoly by Shah Safi, commercial contracts of the Iranian government with companies, cash (liquidity), British and Dutch wars in Europe and the Persian Gulf, The export and import of these companies were effective factors in the commercial competition of companies during the period of Shah Safi and Shah Abbas II. Also, the Dutch East India Company was commercially superior to the English Company due to having more liquidity, higher diplomatic power in negotiations with the Safavid court, and better-equipped equipped commercial-military ships.

 

Introduction

While in recent years, there has been a growing trend of examining World War II and investigating its causes, backgrounds, and outcomes, many documents and records related to Iran are still preserved in archival centers in the form of data, which can provide a clear narrative of Iran’s situation during and after the war. The present research aims to investigate the conditions of Iran in this period through the lens of the postal and telegraph situation, relying on the available documents in Iranian archival sources. This article seeks to answer the following questions: What were the effects of the Tripartite Agreement imposed on Iran, as a result of the occupation during World War II on the state of Iran's postal and telegraph services? What was the significance of interference in postal and telegraph services for the Allied governments? How did the Iranian government react to foreign interference? This research endeavors to provide clear answers to these questions by using documents and analyzing historical data.

INTRODUCTION

So far, no independent and comprehensive research has been done on this issue. Despite this, some Iranian and non-Iranian researchers have dealt with the general aspects of the commercial competition between British and Dutch East India companies, most of them have described the relations between Iran and the companies in the given period and the influential factors in this commercial competition. Between 1629 and 1666, the companies in Iran did not analyze the issue from this point of view. As an example, Aqeil in the International Competition in the Persian Gulf 1622-1763, has only briefly mentioned the commercial competition between companies during the period of Shah Safi and Shah Abbas II. Matthee, in “the Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 1600-1730”, has provided valuable information about the competition of these companies, and his information is based on archival documents of the British and Dutch East India Companies, but he has not covered all the factors influencing this competition. Steensgaard in Carrac Carvans and Companies: the structural crisis in Europe, mostly deals with the export and import of companies, and Floor in The Dutch and the Persian silk trade, deals with the competition of this company only by relying on silk trade.

METHODOLOGY: The historical nature of this research requires that the work method be based on the descriptive-analytical method. In this method, the researcher first deals with the scientific description of an event and then explains their cause, interpretation, and explanation, that is, he answers both the whys and the how. Therefore, this research, firstly, deals with the commercial competition between the East India companies of England and the Netherlands in the period of 1629-1666, and then the effective factors in this competition are mentioned analyzed, and explained. The method of collecting information is archival and documentary and data collection is mainly done through books, databases, electronic libraries, and Internet and university sites. Since books and libraries, documents and correspondence, and other tools of the present research due to the nature of the subject were available, it was able to fulfill the purpose of the research.
RESULT AND DISCUSSION: Several factors played a role in the commercial competition of companies in Iran during the period of Shah Safi and Shah Abbas II. Abolition of the silk export monopoly by Shah Safi, although at the beginning it was the desire of the companies, especially the Dutch East India Company, to close heavy duties on the purchase of silk from the open market, the companies bought silk from the king in the same traditional way. In this regard, they had to make a contract with the Safavid court. Among the three types of contracts of the Safavids with companies, the contract that dealt with the court and based on which it had terms and conditions regarding the sale of Iranian silk in exchange for goods or a part that was traded in cash, was more important. In this context, the Dutch East India Company, due to its higher diplomatic power and greater bargaining power, made more favorable contracts with Iran than its rival, the British East India Company, and limited the activities of the English company to a large extent. One of the other problems of the English company that they could not overcome during this period was the lack of liquidity. In addition to the fact that they could not buy silk from the open market due to lack of cash, they also had problems in trading with the Safavid court.

 

Because at least a quarter of their purchases should be made in cash, while the Dutch East India Company had no problem paying in cash due to the sufficient capital it had and was more organized and rich than the English company. Besides trading with the Safavid court, he also bought and exported silk from the open market. The wars between England and Holland in the second half of the 17th century, which had their roots in trade, affected the competition of these companies in Iran. The effect of this war was that the Dutch East India Company caused damage to the British company's merchant ships and practically stopped their trade in the Persian Gulf for several years. Despite the ban that was established during the reign of Shah Abbas II, the Dutch company continued to issue them. The English company was not very successful in this field due to a lack of liquidity.
CONCLUSIONS: The results of this research show that the revocation of the silk export monopoly by Shah Safi, commercial contracts of the Iranian government with companies, cash (liquidity), British and Dutch wars in Europe and the Persian Gulf, the export and import of these companies were the most effective factors in the commercial competition of companies during the periods of Shah Safi and Shah Abbas II. Also, the Dutch East India Company was commercially superior to the English Company due to having more liquidity and higher diplomatic power in negotiations with the Safavid court. In general, the Dutch East India Company, due to its more facilities and more speculative and seductive policies, got along better with the officials of the Safavid trade affairs, and therefore, between the years 1629 and 1666, it took the first place in trade with Iran.

 

Keywords

Main Subjects

Full Text

مقدمه

اکتشافات جغرافیایی و به دنبال آن گسترش سرزمینی توسط اروپاییان بر عرصۀ اقتصادی نیز اثر گذاشت و بر تعمیق بحران میان دولت­های اروپایی افزود. بنابراین، میان اروپاییان بر سر محموله­های وارداتی از آسیا رقابت­های سختی درگرفت (فوگل، 1393، 1/ 627-628). افزایش حجم و تعدد مناطق تجاری اروپایی و افزایش سرمایۀ در گردش، از عوامل اصلی پدیدآورندۀ عصر جدید سرمایه­داری بازرگانی در اقتصاد جهانی بود (همان، 627). سلطه بر دریاهای آزاد نیز که از قرن پانزدهم میلادی شروع شده بود، موجب برتری جهانی اروپا از نظر سیاسی و اقتصادی شد که تا چندین قرن ادامه داشت (برودل، 1372، 402). علاوه بر اینها، باید به نقش مذهب هم اشاره کرد. پس از اصلاحات مذهبی در اروپا، دو کشور انگلستان و هلند پروتستانی شدند و هلند از میان فرقه­های پروتستان، آیین کالونیسم را پذیرفت، آیینی که روحیۀ تجارت را ترغیب می­کرد (وبر، 1385، 48). بنابراین، اخلاق پروتستان با روحیۀ سرمایه­داری مطابقت پیدا کرد، چنانکه وبر معتقد است کالونیسم نیرو و انگیزۀ کارفرمای سرمایه­داری را فراهم کرد (همان، 7). در حقیقت، باوری که در سده­های شانزدهم و هفدهم به کشمکش­های سیاسی، فرهنگی و حتی اقتصادی در پیشرفته­ترین کشورهای متمدن سرمایه­داری، یعنی هلند و انگلستان و فرانسه، دامن زد، کالونیسم بود (همان، 116). اما هلندی­ها در نشان دادن تساهل مذهبی بی­نظیر بودند و جوامع کاتولیک و سایر فرقه­های پروتستانی و حتی یهودیان در هلند، و مخصوصاً آمستردام، احساس آزادی نسبی می­کردند (فوگل، 1393، 2/ 709). این امر یکی از عوامل موفقیت هلندی­ها در تجارت و بازرگانی بود. آمستردام بهشت اقلیت­های مذهبی شد و شماری از پناهندگان ثروتمند را با پول کافی برای سرمایه­گذاری در خود جای داد (همان، 711). این تحولات موجب شد بورژوازی تجاری در غرب شکل بگیرد و اروپاییان به سوی شرق، از جمله ایران، سرازیر شوند.

ایران به دلیل موقعیت استراتژیک خود از قدیم کانون تجارت شرق و غرب بود. اهمیت این مرکزیت با تأسیس حکومت صفویان در اوایل قرن دهم هجری/ شانزدهم میلادی و همزمانی آن با تحولات اقتصادی در غرب بیشتر شد. در تاریخ اقتصادی جهان، قرن هفدهم میلادی قرن تولد کمپانی­هاست. چشم­انداز سهم بردن از تجارت پرسود ادویۀ آسیا، انگلیسی­ها و ­هلندی­ها را بر آن داشت تا وارد تجارت در آن سوی دماغۀ امیدنیک شوند و تجارت انحصاری شرق را به دست گیرند. رسیدن آنها به سواحل خلیج­فارس در اوایل قرن یازدهم هجری/ هفدهم میلادی، نقطۀ آغاز روابط طولانی­مدت نخبگان سیاسی و اقتصادی ایران با بنگاه­های تجاری است که مجهز به اشکال جدیدی از دانش و قدرت بودند.

کمپانی هند شرقی انگلیس[1] (E.I.C) پس از استقرار در هند در دهۀ اول قرن هفدهم میلادی، به دلیل مستعد بودن شرایط تجاری ایران و نیز موقعیت استراتژیکی آن به دلیل نزدیکی به خلیج­فارس، این کشور را برای فعالیت­های تجاری خود انتخاب نمود و با جلب نظر شاه ­عباس یکم (حک: 996-1038ق/ 1588-1629م) که در اندیشۀ رونق بخشیدن به تجارت خارجی ایران به ویژه از راه تجارت ابریشم بود، وارد مدار اقتصادی و تجاری ایران گردید. شاه­ عباس به منظور برقراری موازنۀ قدرت و کاستن از نفوذ کمپانی هند شرقی انگلیس و استفاده از رقابت میان کمپانی­های تجاری، در سال 1033ق/ 1623م قراردادی با کمپانی هند شرقی هلند[2] (V.O.C) امضا نمود. کمپانی هلند که به نظر می­رسید ثروتمندتر و سازمان­یافته­تر از کمپانی انگلیسی باشد، قصد داشت منافعی را که به زیان پرتغال به دست آورده یکپارچه کند و از ثروت­های شرق دور بهره­برداری نماید. متنفذان ثروتمند و صاحب اختیار این کمپانی بر حکومت هلند نیز مسلط بودند. بنابراین، این کمپانی نه تنها انحصار تمام تجارت آسیا را به خود اختصاص داد، بلکه حق اعلان جنگ و اعطای پیمان صلح و جنگ و تأسیس بنگاه­های تجاری و نظامی را در دست گرفت (فوگل، 1393، 2/ 718). غالباً سدۀ هفدهم میلادی را به دلیل تفوق تجاری هلندی­ها، عصر زرین جمهوری هلند خوانده­اند (همان، 718).

ایران عصر صفوی از این زمان محل رقابت تجاری این دو کمپانی گردید و این رقابت­ها در دورۀ شاه ­صفی (حک: 1038-1052ق/ 1629-1642م) و شاه ­عباس دوم (1052-1077ق/ 1642-1666م) تداوم یافت. در این دوره، همانند دورۀ شاه ­عباس یکم، قراردادهای تجاری بر مبنای ابریشم بود. ابریشم منبع محوری کسب درآمد حکومت صفویان و کالای اساسی در مراودات تجاری میان ایران و کمپانی­های هند شرقی به شمار می­رفت.

مقالۀ حاضر در پی پاسخگویی به این سؤال است که چه عواملی در شکل­گیری و تداوم رقابت تجاری میان کمپانی هند شرقی انگلیس و هلند در دورۀ شاه ­صفی و شاه ­عباس دوم تأثیرگذار بودند؟ لغو انحصار صادرات ابریشم توسط شاه­ صفی، قراردادهای تجاری دولت ایران با کمپانی­ها، دارا بودن پول نقد (نقدینگی)، جنگ­های انگلستان و هلند در اروپا و خلیج­فارس، صادرات و واردات کالا توسط کمپانی­ها از عوامل مؤثر در رقابت تجاری کمپانی­های انگلیسی و هلندی در دورۀ شاه ­صفی و شاه ­عباس دوم بودند. البته کمپانی هند شرقی هلند در این دوره قدرت برتر تجاری ایران بود. این کمپانی به دلیل دارا بودن نقدینگی و سرمایۀ بیشتر، داشتن کشتی­های مجهز تجاری ـ نظامی و برخورداری از قدرت دیپلماسی و چانه­زنی بیشتر در مذاکرات با دربار صفوی، از نظر تجاری بر کمپانی انگلیسی برتری داشت.

تاکنون پژوهشی مستقل و جامع در باب این موضوع انجام نگرفته است. با وجود این، برخی از پژوهش‌های ایرانی و غیرایرانی به کلیاتی از رقابت تجاری میان کمپانی‌های هند شرقی انگلیس و هلند پرداخته‌اند. نوائی (1387) در کتاب روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دورۀ صفویه به صورت گذرا و توصیفی به روابط میان صفویان و این کمپانی‌ها اشاره کرده است. فلسفی (1316) نیز در کتاب تاریخ روابط ایران و اروپا مناسبات این کمپانی‌ها با دربار صفوی را به اختصار بررسی کرده است. یکی از پژوهش‌های جدید اثر برازش (1392) با عنوان روابط سیاسی و دیپلماتیک ایران و جهان در عهد صفویه است که حاوی اطلاعات ارزشمندی دربارۀ روابط میان شاه­ صفی و شاه­ عباس دوم با کمپانی‌های هند شرقی انگلیس و هلند است. نویسندۀ کتاب سعی کرده توصیفی وقایع­نگارانه از مناسبات به دست دهد که گرچه فاقد تحلیل است، اما به دلیل استناد به منابع متنوع و متعدد شایان توجه است. لوفت (1380) نیز در کتاب ایران در عهد شاه­ عباس دوم به روابط میان این شاه و کمپانی­های هند شرقی می­پردازد و به رقابت تجاری این کمپانی در عصر شاه­ عباس دوم اشاراتی دارد. کتاب لوریمر (1388) با عنوان وقایع­نگاری خلیج­فارس اثر ارزنده‌ای است که به صورت سال­شمار با تکیه بر تجارت دریایی خلیج­فارس و نقش کمپانی‌ها در این تجارت تدوین شده است. این اثر به­رغم داشتن اطلاعات درخور توجه، فاقد تحلیل و منابع مورد استفاده است. عقیل (1391) در کتاب رقابت بین­المللی در خلیج­فارس 1622-1763 به رقابت تجاری میان این کمپانی‌ها در دورۀ شاه­ صفی و شاه­ عباس دوم با استفاده از منابع مستند اشاره کرده که حاوی اطلاعات ارزشمندی است. فریر (1380) در مقالۀ «تجارت در دورۀ صفویان»، مندرج در تاریخ ایران دورۀ صفویان از مجموعۀ تاریخ کمبریج، ضمن اینکه اوضاع تجارت خارجی صفویان را بررسی کرده، به شیوه­های تجارت کمپانی­ها و رقابت آنها در حوزۀ صادرات و واردات کالاها پرداخته است. به باور او، کمپانی هند شرقی هلند در این دوره مقام اول را در تجارت خارجی ایران داشته است. از میان پژوهش‌های متعددی که متی انجام داده است می­‌توان به کتاب سیاست تجاری در ایران عصر صفوی: ابریشم در برابر نقره (1600-1730) (1401) اشاره کرد. حجم اطلاعاتی که متی در مورد رقابت تجاری کمپانی‌های هند شرقی انگلیس و هلند در این بازه زمانی به دست داده، شایان توجه بسیار است. اطلاعات او متکی بر اسناد و مدارک آرشیوی کشورهای انگلستان و هلند است که از دسترسی محققان ایرانی به دور مانده و این مسئله دلیلی بر اهمیت و متمایز بودن پژوهش‌های متی در این حوزه است. احمدی و زارعیان جهرمی (1390) در مقاله­ای با عنوان «بررسی شیوۀ تجارت کمپانی‌های هند شرقی و تأثیر آن بر تجارت دریایی خلیج­فارس در عصر صفویه» به رقابت تجاری این کمپانی در ایران عصر صفوی پرداخته‌ و شیوۀ تجارت این کمپانی‌ را بر رونق و پیشرفت تجاری بنادر خلیج­فارس در این دوره مؤثر دانسته‌اند.

کتاب استینزگارد، مورخ دانمارکی، با عنوان Carrac Carvans and Companies: the structural crisis in the European (1973) نیز به دلیل دسترسی نویسنده به بایگانی کمپانی­ها حائز اهمیت است. نویسنده در این اثر به بخشی از رقابت تجاری این کمپانی‌ها اشاره کرده و به ویژه اطلاعات درخوری دربارۀ میزان صادرات و واردات کمپانی‌ها، به خصوص در زمینۀ صادرات ابریشم، در دورۀ شاه ­عباس یکم، شاه ­صفی و سال­های آغازین حکومت شاه ­عباس دوم به دست داده است. . فلور (1996) در مقالۀ “The Dutch and the Persian Silk Trade” براساس آرشیوهای کمپانی هند شرقی هلند به رقابت این کمپانی‌ها با تکیه بر تجارت ابریشم پرداخته است. “Safavid Iran search for Silver and Gold” عنوان مقالۀ مشترکی از فلور و کلاوسون (2000) است. نویسندگان با تکیه بر مسئلۀ کمبود مسکوکات طلا و نقره در ایران و تلاش حکومت صفوی برای رفع این نقیصه در پرتو تجارت با کمپانی­های هند شرقی، رقابت این کمپانی­ها را در خروج این مسکوکات از ایران بررسی می­کنند. همچنین فلور (2022) در مقالۀ  “Trade in Safavid Iran”به موضوع تجارت در ایران عصر صفوی به ویژه تجارت خارجی می­پردازد و در پرتو آن اشاراتی به رقابت کمپانی‌ها در عرصۀ تجاری ایران دارد.

هدف مقالۀ حاضر، فارغ از مواردی که برشمرده شد، بررسی روابط میان کمپانی­ها با دربار صفوی نیست، بلکه بررسی عوامل تأثیرگذار در رقابت تجاری میان کمپانی­های هند شرقی انگلیس و هلند در بازۀ زمانی مورد بررسی این پژوهش است که عموماً مورد توجه پژوهشگران نبوده است و می‌تواند کمبود پژوهشی در این زمینه را تا حدودی برطرف نماید. روش پژوهش به لحاظ ماهیت موضوع که تاریخی است، در مرحلۀ گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای و در مرحلۀ بررسی و تبیین موضوع به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی بوده است.

 

عوامل مؤثر بر رقابت تجاری کمپانی­های هند شرقی انگلیس و هلند

  1. لغو انحصار صادرات ابریشم توسط شاه­ صفی

ابریشم باارزش­ترین محصول صادراتی ایران در دورۀ صفوی بود[3] که شاه­ عباس یکم در سال 1028ق/ 1619م صادرات آن را در انحصار خود درآورد. استاینمن، محقق انگلیسی، در مورد تجارت ابریشم در قرن هفدهم میلادی معتقد است که تجارت ابریشم عنصر مهمی در تاریخ اقتصادی جهان در طی دوره­ای است که مورخان غربی آن را دورۀ توسعه و گسترش نامیده­اند (Steinmann, 1987, 68). این سیاست شاه ­عباس مورد توجه نویسندگان غربی قرار گرفته است. استاینمن تسلط شاه بر تجارت ابریشم را بخشی از تمرکزگرایی او می­داند (Ibid) و متی افزایش درآمد از طریق به حداکثر رساندن ورود طلا و نقره به ایران را هدف اصلی این سیاست شاه قلمداد می­کند (متی، 1388، 161). فریر منافع مالی را چندان در این تصمیم شاه دخیل نمی­داند (فریر، 1380، 274). اما رونق اقتصادی حاصل از این سیاست در این دوره نشان می­دهد که انحصار صادرات ابریشم شیوه­ای موفقیت­آمیز بوده است. حتی سِر توماس هربرت، از اعضای هیئت سفارت انگلستان در ایران عصر شاه ­عباس یکم، و شاردن این سیاست شاه را تحسین کرده­اند (شاردن، 1374، 2/899؛ Herbert, 2005, 123).

شاه­ صفی این سیاست را لغو کرد. مورخان درباری صفویان، این اقدام شاه را خیرخواهانه، با هدف رعیت­پروری و جلب نظر مردم و بهبود وضعیت تجار و تولیدکنندگان ابریشم قلمداد کرده­اند (خواجگی اصفهانی، 1368، 39؛ سوانح­نگار تفرشی، 1388، 223؛ حسینی استرآبادی، 1364، 236). البته این سیاست به این معنا نبود که دیگر شاه در تجارت ابریشم دخالتی نمی­کند، زیرا کمپانی هند شرقی انگلیس و هلند همچنان طبق قرارداد می­بایستی ابریشم مورد نظر خود را از شاه خریداری می­کردند. با وجود این، کمپانی­ها از شرایط جدید خشنود نبودند. تجار کمپانی انگلیس معتقد بودند این کار نوکیسگان را وارد بازار خواهد کرد. آنها ارامنه و تجار گیلان را محرک شاه­ صفی در اجرای این سیاست می­دانستند (فریر، 1380، 247-248). به گفتۀ فلور، لغو انحصار تجارت ابریشم به این دلیل نبود که شاه ­صفی نسبت به شاه عباس به پول کمتری نیاز داشت، بلکه انحصار صادرات ابریشم با فروش قراردادهای منعقدشده بین ایران و کمپانی­ها ترکیب می­شد که برای خزانۀ شاهی سودآوری کمتری داشت و در واقع بیشتر مشکل­ساز بود تا اینکه سود و منفعتی داشته باشد. انحصار تجارت ابریشم در دورۀ شاه ­عباس بیشتر به این دلیل اهمیت داشت که پرتغالی­ها به ­عنوان واسطه (دلال) حذف می­شدند (Floor, 2006, 234-235).

به نظر می­رسد ارامنۀ جلفا بیشترین نفع را از کاهش نقش شاه در تجارت می­بردند و تجارت آزاد را بر ارتباط با دربار سلطنتی که محدودیت­هایش بر مزایایش می­چربید، ترجیح می­دادند. الغای انحصار صادرات ابریشم با نفوذی که ارامنه توانستند بر حکومت جدید اعمال کنند، در ارتباط بود (متی، 1401، 239). پیامد این سیاست، کاهش درآمد شاه ­صفی از تجارت ابریشم بود، اما او برای جبران، عوارض سنگینی بر خرید ابریشم از بازار آزاد وضع کرد (اولئاریوس، 1363، 320). همین مسئله سبب شد کمپانی­ها، به ویژه کمپانی هند شرقی انگلیس، به دلیل کمبود پول نقد، تمایل چندانی به خرید ابریشم از بازار آزاد نداشته باشند. علاوه بر این، مشکل دیگرِ کمپانی­ها بی­نظمی دربار در تحویل ابریشم به آنها بود. نمایندۀ کمپانی هند شرقی انگلیس در یکی از نامه­هایی که در سال 1047ق/ 1638م از اصفهان به مدیران کمپانی می­نویسد، این مشکل را چنین بیان می­کند: «میان این شاه با شاه قبلی (شاه ­عباس یکم) شباهتی وجود ندارد. شاه قبلی کل تجارت ابریشم را در انحصار خود داشت و بدین وسیله همیشه انبارهای ابریشم را برای تحویل دادن در زمان مناسب آماده داشت، اما این شاه ابتدا قرارداد می­بندد، سپس تصمیم به خرید ابریشم می­گیرد» (Steensgaard,1973, 338).

بنابراین، لغو انحصار صادرات ابریشم هم برقراری ارتباط منظم با مراکز تولید ابریشم را دشوار می­ساخت و هم هزینۀ زیادی را روی دوش کمپانی­های هند شرقی می­گذاشت. زدوبندهای سیاسی، سوءاستفادۀ کارگزاران داخلی برای دریافت رشوه، نبود نظارت کافی بر کیفیت محصولات، تأخیر در عرضۀ کالاهای توافق­شده براساس قرارداد با کمپانی­ها هم بر قیمت ابریشم تأثیر می­گذاشت و هم از تقاضای خرید می­کاست، زیرا عرضۀ محصولات نامرغوب با قیمت بالا برای خریداران مقرون به صرفه نبود و این مسئله با اعتراض کمپانی­های هند شرقی مواجه می­شد. این وضعیت تا حدودی نتیجۀ سیاست نامشخص اقتصادی شاه صفی به ویژه در کنترل اوضاع تجاری بود (ثواقب، 1385، 23-24).

  1. قراردادهای تجاری

مبنای تجارت کمپانی­های هند شرقی انگلیس و هلند در ایران، قراردادهای تجاری بود. طبق رسم معمول دربار ایران، با به سلطنت رسیدن شاه جدید، تمام قراردادهای تجاری قبلی تجدید می­شدند و به تأیید شاه جدید می­رسیدند. بنابراین، با روی کار آمدن شاه صفی، کمپانی­ها تلاش خود را برای تجدید قرارداد و امتیازانی که در دورۀ شاه ­عباس یکم به آنها داده شده بود، آغاز کردند.

شاه ­صفی در شوال 1038ق/ مه 1629م قرارداد کمپانی هند شرقی انگلیس را در هفده ماده تمدید کرد.[4] طبق این قرارداد، تجار انگلیسی حق داشتند در سراسر ایران آزادانه تجارت کنند و همراه خود اسلحه داشته باشند و دعاوی ایشان توسط نمایندۀ خودشان حل و فصل شود. همچنین در همۀ شهرهای ایران اجازۀ تأسیس شعبانی را یافتند. علاوه بر اینها، فریر به امتیاز انگلیسی­ها برای داشتن قبرستانی مخصوص به خود اشاره می­کند (Ferrier, 1986, 53). به غیر از این نوع قراردادها که ابزار اصلی تجارت منظم میان ایران و کمپانی­ها بود، شاه احکام و فرمان­هایی در مورد بازرگانان کمپانی صادر ­کرد که این احکام ناظر بر اجرای فرمان­های شاهانه بود.[5] فریر همچنین به نوع سومی از مجوزها اشاره می­کند که با قراردادهای درباری سروکار داشت. این قراردادها عموماً دارای شرایط و موادی بود دربارۀ فروش ابریشم ایران در ازای کالا و یا بخشی که با پول نقد مبادله می­شد و یا شامل دستوراتی برای برخی از مأمورین ایرانی و یا تجار بود تا مقدار معینی از ابریشم را برای کمپانی­ها تهیه و تدارک ببینند (فریر، 1380، 277). برای نمونه در یکی از این قراردادها کمپانی انگلیسی باید یک چهارم قیمت ابریشم را با پول نقد می­پرداخت، اما به نظر می­رسد مقامات صفویه به بخشی از مفاد این قرارداد عمل نکردند و نمایندگان کمپانی با حمایت امام قلی­خان قرارداد جدیدی با دولت ایران منعقد کردند. بر طبق این قرارداد جدید، در مقابل 23 هزار تومان که سه چهارم آن به صورت جنس (ماهوت، پارچه­های کشمیری و قلع (حلبی))  و یک چهارم آن به صورت پول نقد بود، دولت ایران متعهد شد 400 عدل[6] ابریشم گیلان را به قیمت 37 تومان و  600 عدل ابریشم شروان را به قیمت 43 تومان به انگلیسی­ها بفروشد. همچنین طی قرارداد دیگری مقرر شد دربار صفوی، به مدت دو سال، سالانه 400 عدل ابریشم را به قیمت 40 تومان در مقابل همان نسبت کالا و پول نقد به کمپانی تحویل دهد (متی، 1401، 263).

به­ رغم اینکه شاه ­صفی در حکمی به تجار کمپانی انگلیسی اطمینان داده بود که می­توانند آزادانه در سراسر کشور ایران به تجارت بپردازند و طبق قرارداد مشغول معامله و کار خود باشند (افشار، 1380، 1/ 14)، اما در عمل این­گونه نبود و کمپانی هند شرقی انگلیس از ناپایبندی دولت ایران به قرارداد شاکی بود. اوضاع نامساعد این کمپانی در ایران، تجار را واداشت که از پادشاه انگلستان، چارلز اول، تقاضا کنند نامه­ای به شاه ایران بنویسد و رعایت منافع کمپانی را توصیه کند. بنابراین، چارلز اول در نامه­ای که به تاریخ شوال 1044ق/ مارس 1635م به شاه­ صفی نوشت، گله کرد که به تجار انگلیسی برخلاف فرامین شاه و قرارداد فیمابین، در موقع معین و به اندازۀ کافی ابریشم تحویل داده نمی­شود و از شاه ایران خواست رعایت حال بازرگانان انگلیسی را بکند و از آنها حمایت نماید (فلسفی، 1316، 154؛ برازش، 1392، 750).

چون دربار صفوی در دورۀ شاه ­صفی به دلایلی نمی­توانست طبق قرارداد، ابریشم­های مورد نیاز کمپانی هند شرقی انگلیس را تأمین کند، نمایندگان کمپانی همواره در حال چانه­زنی برای بستن یک قرارداد مطلوب بودند. در سال 1046ق، ویلیام گیبسون[7]، نمایندۀ کمپانی، قراردادی با شاه بست که طبق آن مقرر شد دولت ایران در یک دورۀ سه ساله دو هزار عدل ابریشم به قیمت 42 تومان برای هر «بار» تحویل دهد و در ازای آن، معادل 28 هزار تومان دریافت کند که یک سوم آن به صورت پول نقد و بقیه­اش به صورت کالای انگلیسی باشد (متی، 1401، 269).[8] اما این قرارداد هم به سرنوشت قراردادهای پیشین دچار شد و شاه­ صفی آن مقدار ابریشم را که در قرارداد قید شده بود تحویل نداد و مقادیر زیادی کالای غیرقابل فروش روی دست کمپانی گذاشت (همان). آخرین قرارداد کمپانی هند شرقی انگلیس با دولت ایران در دورۀ شاه ­صفی، در سال 1048ق/ 1638م میان مری، نمایندۀ کمپانی، و ساروتقی اعتمادالدوله بسته شد. به گفتۀ استینزگارد، مری به منظور خلاص شدن از پارچه­هایی که در انبار کمپانی باقی مانده بود و نیز برای جبران بدهی­هایش، قراردادی با ساروتقی امضا کرد و همۀ پارچه­ها و قلع­ها را همراه با مقداری پول نقد و دویست تومان رشوه به اعتمادالدوله داد (Steensgaard, 1973, 389-390). متی توصیف دقیق­تری از این قرارداد به دست می­دهد: «قرارداد برای خرید 600 عدل ابریشم منعقد گردید و قرار شد که قیمت هر عدل ابریشم 50 تومان باشد و یک سوم آن به صورت نقد و مابقی به صورت جنس (کالا) باشد» (متی، 1401، 270). تلاش­های کمپانی برای خرید ابریشم به قیمتی کمتر از 50 تومان برای هر «بار» و نیز حداقل پول نقد در معاملات نتیجه نداد و کمپانی انگلیس همواره نسبت به کمپانی هلند پول بیشتری برای خرید ابریشم ایران می­داد.

رقابت میان دو کمپانی انگلیسی و هلندی برای بستن قراردادی مطلوب با دربار در حوزۀ تجارت، به ویژه تجارت ابریشم، یکی از وجوه مشخصۀ این کمپانی­ها در ایران عصر صفوی است. البته کمپانی هلندی به دلیل امکانات بیشتر و سیاست­های سوداگرایانه­تر و اغواگرانه­تر بهتر با مسئولان امور تجاری دولت کنار می­آمد (کیوان، 1383، 788-789) و قدرت چانه­زنی بهتر و بیشتری در مذاکرات و عقد قرارداد با دولت ایران داشت.

اولین نمایندۀ کمپانی هند شرقی هلند که با شاه صفی به توافقاتی دست یافت، آنتونیو دل کورت[9] بود. او هرچند نتوانست قرارداد سال 1033ق/ 1623م را به طور رسمی تمدید کند،[10] فرمان آزادی تجارت هلندی­ها در سراسر خاک ایران و معافیت آنها از عوارض راهداری را از شاه گرفت (متی، 1401، 248). نمایندۀ بعدی کمپانی نیکولاس جاکوب اورشی (اوورسخی)[11] بود که توانست با زیرکی تمام شاه ­صفی را راضی کند هلندی­ها را از پرداخت حقوق گمرکی و عوارض راهداری معاف نماید و در سال 1043ق/ 1634م توانست جمعاً حدود 870 عدل ابریشم به دست آورد (همان، 250)، در حالی که کمپانی هند شرقی انگلیس در این سال توانست تنها 110 عدل ابریشم به دست آورد (Floor, 1996, 341).

بی­شک بخشی از برتری تجاری کمپانی هند شرقی هلند بر همتای انگلیسی­اش مرهون قدرت چانه­زنی بیشتر و دیپلماسی قوی­تر نمایندگان کمپانی هلندی در مذاکرات برای عقد قراردادهای تجاری با دولت ایران بود که کمپانی انگلیسی این قدرت را نداشت. کمپانی هند شرقی انگلیس با به سلطنت رسیدن شاه ­عباس دوم درصدد برآمد امتیازات پیشین خود را تمدید کند. اما نمایندگان آن به نام­های کوردینگتون و آدلِر بدون حصول نتیجه به انگلستان بازگشتند و درخواست آنها برای معافیت مالیاتی کالاهایشان رد شد (متی، 1401، 308). هرچند شاه­ عباس دوم احکامی در باب همکاری و توجه به تجار کمپانی هند شرقی انگلیس صادر کرد،[12] کمپانی در عمل در این دوره هیچ ابریشمی از ایران صادر ننمود، چون اساساً هیچ قرارداد تجاری با دربار صفوی امضا نکرد. عوامل دیگری نیز در این امر دخیل بودند که در ادامه بدان اشاره خواهد شد. دربار صفویان نیز به ضعف کمپانی انگلیسی پی برده بود. به همین دلیل بود که محمدبیگ، وزیر اعظم، در دیدار با نمایندۀ کمپانی، اندریوز، به درخواست­های او مبنی بر تجدید امتیازات پیشین وقعی ننهاد و به او گفت: «برای شاه وی ننگ است که به ملت انگلیس که دیگر شاهی ندارد[13] گمرک بپردازد. قرارداد فقط با او و به نام او (پادشاه انگلستان) بسته شده است. حالا دیگر نه شاهی در کار است و نه شرکتی، بلکه شرکت­های متعدی وجود دارد» (لوفت، 1380، 52).

کمپانی هند شرقی هلند نیز با روی کار آمدن شاه­ عباس دوم، برای تثبیت هرچه بیشتر تجارت خود در ایران و تمدید امتیازات پیشین، هیئتی را به ریاست فان توینن[14] و والکئارت[15] در سال 1052ق/ 1642م به ایران فرستاد. اما زیاده­خواهی این هیئت مورد قبول دربار صفوی و در رأس آن، ساروتقی اعتمادالدوله، قرار نگرفت. سماجت کمپانی هلندی در به دست آوردن امتیازات بیشتر تجاری در این دوره باعث شد که این کمپانی تا پایان حکومت شاه­ عباس دوم، پنج هیئت نمایندگی برای عقد قرارداد تجاری به ایران بفرستد. کارل کنستانت[16] و ویلم باستنیک[17] در سال 1053ق/ 1643م وارد ایران شدند و تقاضاهای هفت­گانه­ای را مطرح کردند، شامل حق خرید ابریشم از تجار بخش خصوصی، تخفیف و کاهش بهای فروش ابریشم، جبران خسارت 4006 تومانی، دریافت مجوز رسمی برای معافیت از عوارض گمرکی و راهداری در سراسر ایران، تعمیم معافیت گمرکی و راهداری به ابریشمی که از بخش خصوصی خریداری می­شود، صدور حکم ممنوعیت شه­بندر بندرعباس از تفتیش کالاهای کمپانی و جبران بی­احترامی­ای که در بندرعباس به نمایندۀ کمپانی، د یونگ[18]، شده بود (متی، 1401، 296). اما دربار صفوی با این تقاضاها موافقت نکرد. اختلافات دامنه­دار دربار صفوی با کمپانی هند شرقی هلند بر سر امتیازات و قراردادهای تجاری، باعث شد کمپانی به قشم حملۀ نظامی و آنجا را محاصره و گلوله­باران کند. هرچند در نهایت با مقاومت مدافعان ایرانی قشم، نتوانست آنجا را تصرف نماید (تاورنیه، بی­تا، 244؛ لوریمر، 1388، 70-71). به نظر می­رسد این حملۀ نظامی، دربار صفوی را تا حدودی از مواضع خود عقب نشاند، چون خواهان مذاکره با کمپانی شد. از طرف ایران، ساروتقی اعتمادالدوله و از طرف کمپانی، نیکولاس بلوک[19] مأمور مذاکره شدند. با الغای دستور ممنوعیت رفت و آمد کشتی­ها به بندرعباس از سوی کمپانی، دربار صفوی حاضر به مذاکره شد. به گفتۀ ویلسون، قرارداد صلحی میان طرفین به امضا رسید که طی آن کمپانی در هر منطقه از ایران هر قدر ابریشم بخواهد می­تواند خریداری نماید و بدون پرداخت عوارض گمرکی آن را از ایران صادر کند (ویلسون، 1348، 189). لوریمر نیز، هم­رأی با ویلسون، اظهار می­دارد که هلندی­ها اجازه یافتند از هر یک از بنادر که بخواهند ابریشم صادر کنند و از پرداخت مالیات هم معاف باشند (لوریمر، 1388، 71). لغو عوارض گمرکی و راهداری (بیانی، 1350، 118)، اجازۀ تجارت آزاد به مدت دو سال و پرداخت 3480 تومان برای جبران خسارت کمپانی از امتیازاتی بود که دربار صفوی بعد از این واقعه به کمپانی داد (متی، 1401، 302). این قرارداد که در رمضان 1055ق/ اکتبر 1645م به تأیید شاه­ عباس دوم رسید، پایه­های تجارت کمپانی هند شرقی هلند را در ایران استحکام بخشید. هرچند این قرارداد جدید باعث افزایش معاملات تجاری کمپانی در ایران شد، اختلافات میان دربار صفوی و کمپانی بر سر تجارت به ویژه تجارت ابریشم همچنان ادامه داشت، تا جایی که کمپانی برای رفع این مشکلات نماینده­ای به نام کونایوس[20] را در سال 1062ق/ 1652م به ایران فرستاد. شاردن مفاد قرارداد میان ایران و کمپانی را در سفرنامه‌اش چنین آورده است: «هلندیان مجاز بودند بدون پرداختن حقوق گمرکی و هر نوع عوارض دیگر معادل یک میلیون کالا به ایران وارد کنند و در هر نقطه از کشور که مایل باشند بفروشند. اما اگر بیش از اندازه متاع آورند باید عوارض و حقوق گمرکی بپردازند. در برابر وارد کردن این امتعه ناچار بودند هر سال ۶۰۰ عدل ابریشم که هر عدل معادل ۲۱۶ لیور[21] وزن داشت به قیمت ۲۴ تومان مجموعاً به بهای ۶۵۰ هزار لیور از شاهنشاه بخرند» (شاردن، 1374، 2/ 613). متی، با استناد به منابع دقیق‌تر، این قرارداد را به صورت دیگری آورده است: «۶۰۰ عدل ابریشم به نرخ ۵۰ تومان که با عنایت ویژۀ شاه به ۴۸ تومان کاهش یافت، توسط هلندی‌ها خریداری شود و در مقابل کمپانی هلندی می­توانست هر ساله علاوه بر بهای ابریشم، معادل بیست هزار تومان کالا بدون پرداخت عوارض وارد و صادر کند» (متی، 1401، 316).

همۀ این قراردادها و تجارت­های کمپانی هلند در برابر دیدگان تجار کمپانی هند شرقی انگلیس انجام می‌گرفت که در این دوره کاملاً منزوی شده و حتی خودشان نیز به برتری تجاری هلندی‌ها در ایران معترف بودند. در سال 1076ق/ 1666م که نمایندۀ کمپانی هند شرقی هلند، هوبرت د لارسه[22]، به دربار ایران آمد، کارگزاران کمپانی انگلیسی اظهار داشتند این هیئت هیچ فرصتی را برای بدنام کردن و دست­کم گرفتن ما و بهره‌گیری از وضع ذلت­بار ما از دست نمی‌دهد (لوفت، 1380، 62).

  1. داشتن پول نقد

هر آن چیزی را که به ­عنوان وسیلۀ پرداخت و واسطه در مبادلات شناخته شود می­توان پول به حساب آورد. فلزات طلا و نقره که از نظر رابرت کلاور[23]، اقتصاددان معروف، در زمرۀ پول کالایی قرار می‌گیرد (شفیعی­نژاد، 1400، 95)، در دورۀ صفویان به­ عنوان پول یا پول نقد رواج داشت.[24] اساساً تجارت راه دور برای اروپاییان منبع تمامی موارد انباشت سریع پول بود و در واقع پول در رأس همه چیز قرار داشت (برودل، 1372، 439).

پول نقد برای دولت صفوی و کمپانی‌ها حائز اهمیت بسیار بود. دولت صفوی می‌کوشید از طریق معامله و تجارت با کمپانی‌ها پول نقد دریافت کند و از آن طرف هم کمپانی‌ها تمام سعیشان بر این بود که از دادن پول نقد به دربار ایران خودداری کنند و معاملۀ تهاتری انجام دهند. بنابراین، هر یک از کمپانی‌ها که پول نقد بیشتری در اختیار داشت، در تجارت ایران سهم بیشتری داشت و موفق‌تر بود. داشتن پول نقد یا نقدینگی یکی از عوامل مؤثر در رقابت کمپانی‌های هند شرقی در ایران بود.

شاه­ عباس یکم، طراح الگوی جدید تجارتی در ایران عصر صفوی، همان­طور که گفته شد، صادرات ابریشم را در انحصار خود درآورد. تجارت ابریشم نقشی حیاتی در اقتصاد ایران داشت، چون با وارد کردن نقره سبب می­شد ضرب سکه فراهم، خزانۀ سلطنتی پر و کسری تجارت با هند جبران شود (Herzig, 1992, 61; Floor, 1996, 345). بنابراین، در قراردادهایی که شاه ­عباس با کمپانی‌ها می‌بست کمپانی‌ها مجبور بودند یک سوم از بهای ابریشم ایران را به صورت نقدی بپردازند. به گفتۀ فلور و کلاوسون، «شاه عباس در گرفتن پول نقد بسیار مصر و سرسخت بود» (Floor and Clowson, 2000, 358).

این سیاست شاه عباس را جانشینانش ادامه دادند. به قول فلور، «پرداخت پول ابریشم با پول نقد میل و رغبت ذاتی شاهان صفوی بود» (Floor, 1996, 349). به علاوه، شاه­ صفی برای جنگ با عثمانی‌ها و شاه ­عباس دوم برای جنگ با امپراتوری مغولی هند برای تصرف قندهار به پول نقد نیاز داشتند. مابین سال‌های 1039-1052ق/ 1630-1642م، در دورۀ شاه ­صفی، کمپانی هند شرقی انگلیس مقدار ۲۸۵۶ عدل ابریشم و کمپانی هند شرقی هلند نیز مقدار ۳۷۰۰ عدل ابریشم از ایران صادر کردند که بخشی از آن به صورت پول نقد بود (Ibid, 341). در دورۀ شاه ­عباس دوم رقمی برای صادرات ابریشم ایران به صورت پول نقد از سوی کمپانی هند شرقی انگلیس ثبت نشده است، در حالی که کمپانی هند شرقی هلند مقدار ۴۲۶۶ عدل ابریشم از ایران صادر نمود که بخشی از آن با پرداخت پول نقد بود (Ibid, 341-342).

آمارها از برتری تجاری کمپانی هلند بر کمپانی انگلیس در دورۀ شاه­ صفی و شاه ­عباس دوم حکایت دارند. در واقع یکی از مشکلات اساسی کمپانی انگلیسی در این دوره در ایران کمبود پول نقد بود. اعضای این کمپانی در دورۀ شاه ­صفی و شاه ­عباس دوم هرگز نتوانستند بر کمبود نقدینگی­شان غلبه کنند. مقامات کمپانی هلندی در نامه‌ای که در سال 1041ق/ 1632م از اصفهان به باتاویا ارسال کردند به این مسئله اشاره نمودند: انبارهای انگلیسی‌ها پر از ورقه‌های قلع و سرب و پارچه است، اما پول نقد ندارند. بنابراین، کمبود نقدینگی و کمبود پشتوانۀ کافی از سرمایۀ جاری و قابل تبدیل به پول نقد مشخصاً ورود آنها را به بازار آزاد (خرید ابریشم به صورت آزاد) با مشکل مواجه می‌کند (متی، 1401 ، 267).

یکی دیگر از مشکلات کمپانی هند شرقی انگلیس این بود که کالاهای وارداتی آن، به ویژه پارچه‌ها و منسوجات، از کالاهای کمپانی هلندی مشتری کمتری داشت و دارای مشکلات خاصی بود. به بیان دیگر، کمپانی هند شرقی انگلیس در معاملات خود با ایران به صادرات پارچه و دیگر منسوجات انگلیسی و معامله با طلا و نقره وابسته بود. این در حالی بود که با توجه به دوری مسافت بین انگلستان و سرزمین‌های شرقی، از جمله ایران، این منسوجات بسیار دیر به بازار می‌رسیدند و در صورت انبار کردن، در خطر فساد و نابودی قرار می‌گرفتند. به علاوه میزان صادرات منسوجات انگلیسی به ایران بیش از میزان مصرف آن در ایران و در مقایسه با ابریشمی بود که انگلیسی­ها خریداری می‌کردند (عقیل، 1391، 139-140). بنابراین، انگلیسی­ها زمانی که می‌خواستند ابریشم را در ایران با پول نقد بخرند، چاره‌ای جز این نداشتند که پارچه‌هایشان را با قیمت پایین بفروشند، چون اساساً توان رقابت با کمپانی هند شرقی هلند و ارامنه را نداشتند. دولت ایران نیز که از این مشکلات کمپانی انگلیسی آگاه بود، تمایل زیادی به خرید منسوجات انگلیسی نداشت. در صورتی که کمپانی هند شرقی هلند چنین مشکلاتی نداشت و در مبادلات تجاری خود با شرق بر خود تولیدات شرقی تکیه داشت نه تولیدات اروپایی (عقیل، 1391، 140).[25]

هلندی‌ها با استفاده از این سیاست توانستند مقدار زیادی از نقدینگی خود را حفظ کنند و همیشه پول نقد در اختیار داشته باشند. کمپانی هند شرقی هلند و ارامنه به دلیل داشتن پول نقد علاوه بر خرید ابریشم از شاه، از بازار آزاد نیز ابریشم فراوانی می­خرید و صادر می‌کرد. کمپانی هند شرقی هلند، برخلاف کمپانی انگلیسی، تجارت چندجانبه‌ای با شاه، بازار آزاد (خصوصی) و ارامنه داشت، اما کمپانی انگلیسی ضمن اینکه به دلیل کمبول شدید پول نقد نمی‌توانست از بازار آزاد ابریشم تهیه کند، از همکاری با ارامنه هم خودداری می­ورزید.[26] بنابراین، هم شاه­ صفی و هم شاه­ عباس دوم بیشتر تمایل داشتند با کمپانی هند شرقی هلند و ارامنه که پول نقد بیشتری در مقایسه با کمپانی انگلیسی در اختیار داشت، وارد معاملۀ تجاری شوند که از نظر منافع اقتصادی تصمیمی منطقی به نظر می‌رسید.

  1. جنگ­های انگلستان و هلند و تأثیر آن بر رقابت تجاری کمپانی­ها

رقابت و منازعه میان کمپانی هند شرقی انگلیس و هلند بر سر انحصار تجارت شرق، جنگ میان طرفین را اجتناب­ناپذیر کرد. در واقع اختلاف آنها ریشه در رقابت‌های تجاری بین این دو قدرت اروپایی داشت (کندی، 1382، 171). در سال 1053ق/ 1643م کمپانی هند شرقی انگلیس از ترس هلندی‌ها تجارتخانۀ خود را از بندرعباس به بصره منتقل کرد و دو سال در آنجا به تجارت پرداخت. اما هلندی‌ها برای جلوگیری از تجارت انگلیسی‌ها، ناوگانی متشکل از هشت کشتی به بصره فرستادند و تجارت آنها را در آنجا متوقف و تجارتخانه‌شان را نیز ویران کردند (امین، 1370، 20). تصویب قانون دریانوردی (Navigation Act) در سال 1061ق/ 1651م، به پیشنهاد پارلمان انگلستان در زمان کرامول برای جلوگیری از افول تجارت انگلستان، آتش جنگ میان دو کشور را شعله­ور کرد. به موجب این قانون، «کشتی‌های ممالک اروپایی جز امتعه و محصولات ممالک خود چیزی از سایر نواحی عالم به انگلستان نمی‌توانند ببرند و حمل کالاهای آسیا و آمریکا مخصوص سفائن انگلیسی گردید. این کالاها یا بایستی توسط کشتی‌های انگلیسی یا ناوگان کشوری حمل شود که صادرکنندۀ آن امتعه باشد» (پالمر، 1383، 1/ 262).

هلندی­ها چون از اوایل قرن هفدهم میلادی صاحب ده هزار فروند کشتی و در طول این قرن مالک اکثر کشتی­های اروپای شمالی بودند و تجارت میان اسپانیا، فرانسه، انگلستان و دریای بالتیک به دست آنان انجام می­گرفت (همان، 256)، اولین کشوری بودند که به این قانون اعتراض کردند. در واقع این قانون برای جلوگیری از یکه‌تازی‌های هلند به تصویب رسیده بود. خاصه آنکه کشتی‌های هلندی در دریای مانش می­بایست به پرچم انگلستان احترام می‌گذاشتند (همان، 262). در واقع، این قانون عمداً به تجارت حمل و نقل هلند لطمه وارد می­آورد (برینتون، کریستوفر، و وولف، 1338، 1/ 552). بنابراین، هلندی‌ها که این قانون را تهدید جدی برای حیات اقتصادی خود می‌دیدند در سال 1061ق/ 1651 به انگلیسی‌ها اعلان جنگ دادند. فرماندهی نیروی دریایی هلند با وان­ترومپ و رویتر و فرماندهی نیروی دریایی انگلستان با رابرت بلیک و مانک بود. با ورود هشت ناوگان هلندی در سُوالی در سال 1062-1063ق/ 1653-1654م، تجارت کمپانی هند شرقی انگلیس در سورات به حالت تعلیق درآمد و سه کشتی انگلیسی در جاسک به دست هلندی‌ها افتاد و سال بعد هم دو کشتی بزرگ انگلیسی‌ها در حوالی بندرعباس غرق شد و حدود سی نفر به اسارت هلندی‌ها درآمدند (Mill, 1997, 1/ 56). ناوگان هلندی در طول چند ماه کشتی­های انگلیسی را از اقیانوس هند فراری داد. از صفر 1062ق/ فوریه 1653م تا محرم 1063ق/ ژانویه 1654م کمپانی هند شرقی انگلیس شش کشتی را در بنادر ایران از دست داد و نمایندگی‌های کمپانی انگلیسی در بندرعباس به قول لوفت «خود را از جهان خارج گسسته می‌دیدند» (لوفت، 1380، 61). این جنگ در سال 1063ق/ 1654م با صلح طرفین خاتمه پیدا کرد.

هلندی‌ها توانستند پس از پیروزی در سلسله­ای از جنگ‌ها و نزاع‌ها به طور کامل بر آب‌های خلیج­فارس سلطه یابند. هلندی‌ها به چنان قدرتی دست یافته بودند که کمپانی انگلیس نه تنها در ایران، بلکه در تمام مناطق خلیج­فارس سخت از آنان بیمناک بود (عقیل، 1391، 148).

دربار ایران که نظاره‌گر جنگ بود، بی‌طرفی خود را در این منازعات اعلام و از اختلافات میان دو کمپانی استفاده کرد و ضمن اینکه بخشی از امتیازات آنان را لغو نمود، از پرداخت نصف عوارض گمرکی بندرعباس به کمپانی هند شرقی انگلیس که طبق قرارداد دورۀ شاه ­عباس یکم می­بایست به آنها می‌داد، خودداری ورزید. در سال 1076ق/ 1665م عمل به قانون دریایی در انگلستان از سر گرفته شد و جنگ دوم با هلند آغاز گردید که به شکست انگلیسی‌ها منجر شد و به صلح برِدا خاتمه یافت (اصفهانیان، 1367، 195). این جنگ نسبت به جنگ اول کمتر امور خلیج­فارس را دستخوش دگرگونی کرد، اما هلندی‌ها کشتی‌های کمپانی هند شرقی انگلیس را در سورات محاصره کردند (لوریمر، 1388، 77) و زیان­هایی به این کشتی­ها وارد ساختند. این جنگ در آخرین سال سلطنت شاه ­عباس دوم روی داد، اما تأثیرات خود را در دورۀ شاه سلیمان (حک: 1077-1105ق/ 1666-1694م) نشان داد که باز هم برتری قدرت کمپانی هلندی را بر کمپانی انگلیسی به همراه داشت.

  1. صادرات و واردات

ابریشم مهم‌ترین و عمده‌ترین کالای صادراتی ایران بود که کمپانی‌های هند شرقی انگلیس و هلند بیشترین رقابت را بر سر آن داشتند و همان­طور که ذکر شد، غالب قراردادهای این کمپانی با دربار صفویان بر سر این محصول بسته می‌شد. اولئاریوس عمده‌ترین محصول تولیدی و تجاری ایران را در عصر شاه­ صفی ابریشم خام ذکر می‌کند. وی میزان ابریشم ایران را در این دوره بیست هزار عدل ذکر می‌کند که در مناطق گیلان، مازندران، شروان، گرجستان، ارمنستان و قره­باغ تولید می‌شد (اولئاریوس، 1363، 320).[27] به گفتۀ او، هزار عدل آن در داخل مصرف می‌شد و بقیه توسط کشتی‌های هلندی و انگلیسی به کشورهای دیگر صادر می­گردید (همان، 280).

طبق یک آمار دیگر، هلندی‌ها در بازدید از مناطق تولید ابریشم ایران در سال 1045ق/ 1633م، میزان تولید آن را در این سال 2800 عدل ذکر کردند که در مناطق گیلان، فرح­آباد، مازندران، کرمان، گرجستان، قره­باغ و گنجه به عمل می‌آمد که حدود ۱۵۰۰ عدل آن سالانه از ایران صادر می‌شد (Floor, 1996, 338).

جدول شمارۀ 1، میزان ابریشم خریداری­شده توسط کمپانی‌های هند شرقی انگلیس و هلند را در دورۀ شاه­ صفی نشان می‌دهد (Floor, 1996, 341).

جدول شمارۀ 1. میزان ابریشم خریداری­شده توسط کمپانی‌های هند شرقی انگلیس و هلند در دورۀ شاه صفی



سال‌ (میلادی)

پرداخت   ‌با

قیمت ابریشم

(تومان)

         کمپانی هند شرقی انگلیس (عدل)

کمپانی

 هند شرقی هلند

(عدل)

1630

پول نقد

43

790

220

1631

-

-

-

-

1632

پول نقد

5/42

350

157

1633

پول نقد

40

224

328

1634

پول نقد

40

42

110

-

15

310

1635

پول نقد

45

371

200

1636

-

-

-

-

1637

پول نقد

45

-

200

1638

پول نقد

50

373

400

1639

پول نقد

50

253

370

1640

پول نقد

50

342

600

1641

پول نقد

50

43

300

1642

پول نقد

50

-

600

 

جدول فوق برتری تجاری کمپانی هند شرقی هلند را بر کمپانی انگلیسی نشان می‌دهد؛ کمپانی هلندی در این دوره ۳۷۰۰ عدل و کمپانی انگلیسی ۲۸۵۶ عدل ابریشم از ایران صادر کردند. این آمار براساس گزارش‌های منابع هلندی است. استینزگارد مقدار ابریشم صادرشده از ایران را توسط کمپانی هند شرقی هلند و کمپانی هند شرقی انگلیس در این دوره به ترتیب ۸۱۸۷ عدل و ۳۵۶۹ عدل ذکر کرده است (Steensgaard, 1973, 395). چون فلور از منابع کمپانی‌های هند شرقی استفاده کرده است، به نظر می­رسد داده­ها و آمار او دقیق‌تر باشد. آمار متی هم به آمار فلور نزدیک‌تر است (متی، 1401، 252-254، 259-272). یک احتمال دیگر هم به نظر می‌رسد و آن اینکه آمار فلور مربوط به ابریشمی است که کمپانی‌ها از شاه خریده‌اند و استینزگارد مجموع ابریشمی که کمپانی‌ها هم از شاه و هم از بازار آزاد تهیه کرده‌اند آورده است.

به گفتۀ شاردن، در دورۀ شاه ­عباس دوم سالانه ۲۲ هزار عدل ابریشم تولید می‌شد که البته مقدار تولید و درآمد آن هر سال رو به افزایش بود و یک سوم درآمد آن به شاه تعلق داشت (شاردن، 1374، 2/ 902). طبق اسناد هلندی­ها، مقدار تولید ابریشم در دورۀ شاه ­عباس دوم بسیار کمتر از رقم مورد اشارۀ شاردن بوده است. هرچند هلندی‌ها گزارش داده‌اند که تولید ابریشم ایران مابین سال‌های 1061-1063ق/ 1651-1653م نسبت به سال‌های قبل افزایش داشته است.

جدول شمارۀ 2، مقدار تولید ابریشم در سال­های 1061-1063ق/ 1651-1653م بر طبق اسناد هلندی­ها را نشان می­دهد (Floor,1996, 338).

جدول شمارۀ 2. مقدار تولید ابریشم در سال­های 1061-1063ق/ 1651-1653م بر طبق اسناد هلندی­ها

منطقه

سال 1651م

سال 1653م

گیلان

2800 (عدل)

2680

مازندران

80

200

فرح‌آباد

160

-

شیروان

500

-

ایروان

-

700

قراباغ

80

600

خراسان

80

80

جمع

3700

4160

 

منابع آماری مقدار ابریشم صادرشده از ایران توسط کمپانی هند شرقی انگلیس را ثبت نکرده­اند. همان­طور که پیشتر ذکر شد، کمپانی انگلیسی به دلیل مشکلاتی مانند ناآرامی­های داخلی انگلستان، کمبود پول نقد و جنگ با هلند نتوانست در دورۀ شاه ­عباس دوم از ایران ابریشمی صادر کند. برخلاف کمپانی انگلیسی، کمپانی هند شرقی هلند در دورۀ شاه ­عباس دوم هم قدرت برتر تجاری ایران بود. صدور مقدار 1066 عدل ابریشم از ایران، آماری است که استینزگارد برای کمپانی هلندی در سال‌های 1052-1056ق/ 1642-1646م ثبت کرده است (Steensgaard, 1973, 395). فلور براساس اسناد و مدارک کمپانی هند شرقی هلند آمار دقیق‌تری به دست داده است. جدول شمارۀ 3، مقدار ابریشم خریداری­شده از ایران توسط کمپانی هند شرقی هلند را نشان می‌دهد (Floor, 1996, 341-342).

جدول شمارۀ 3. مقدار ابریشم خریداری­شده از ایران توسط کمپانی هند شرقی هلند در دورۀ شاه­ عباس دوم

سال (میلادی)

پرداخت با

قیمت ابریشم (تومان)

مقدار (عدل)

1643

پول نقد

50

351

1644

پول نقد

50

343

1651-1645

-

-

-

1652

پول نقد

48

590

1653

پول نقد

48

400

1654

پول نقد

48

400

1655

پول نقد

48

216

1656

پول نقد

48

167

1657

پول نقد

48

201

1658

پول نقد

48

30

1659

پول نقد

48

230

1660

پول نقد

48

182

1661

پول نقد

48

256

1662

پول نقد

48

209

1663

پول نقد

48

190

1664

پول نقد

48

233

1665

پول نقد

48

210

1666

پول نقد

48

58

 

براساس این آمار، کمپانی هند شرقی هلند در دورۀ شاه ­عباس دوم مقدار ۴۲۶۶ عدل ابریشم از ایران صادر کرد.

سایر صادرات ایران توسط کمپانی‌ها در مقایسه با ابریشم کمتر بود. پشم و کرک کرمان در میانه‌های قرن هفدهم میلادی توجه کمپانی‌های هند شرقی را به خود جلب کرد. تقریباً از سال‌ 1069ق/ 1659م به بعد از کرک بز کرمانی در تولید کلاه و دکمه در انگلستان استفاده می‌شد. فروش این کالا در انگلستان سودی معادل صددرصد یا بیشتر را عاید بازرگانان می‌ساخت (فوران، 1377، 109).

در اسناد کمپانی هند شرقی انگلیس، نامه‌ای به تاریخ ۱۰۶۹ق/ 1659م هست که نشان می‌دهد کمپانی از این تاریخ برای تجارت پشم کرمان اقدام کرده است. در این نامه آمده است: «ما مطلع شدیم در جایی به نام کرمان که فاصلۀ آن تا گمبرون (بندرعباس) پانزده روز است انواع پشم و مو وجود دارد که به نظر می‌رسد در انگلستان کاربرد زیادی داشته باشد» (Matthee,1993, 346). در سال بعد، نمایندۀ کمپانی انگلیسی در سورات به نمایندۀ خود در ایران توصیه می­کند که سالانه صد بار ابریشم به شرطی که از بهترین مو باشد برای کمپانی فراهم کند (Ibid). پشم کرمان در سال‌های اولیۀ آن به دلیل ناآشنایی کمپانی‌ها با پشم و انواع آن چندان با اطمینان خریداری نمی­شد و زمانی که اولین محمولۀ پشم وارد انگلستان گردید، به نمایندگان کمپانی در ایران اطلاع داده شد که پشم فعلاً با هزینه‌های بالای آن سود چندانی ندارد و بیشتر از مقدار سفارش­شده نفرستند (Ibid, 349). کمپانی هند شرقی هلند نیز در سال 1072ق/ 1661م تنها ۵۰ تا ۶۰ «بار» پشم از ایران صادر کرد (Ibid).

قاچاق مسکوکات طلا و نقره و صدور آن از ایران، از دیگر صادرات کمپانی‌های هند شرقی به ویژه کمپانی هلندی بود که تأثیر منفی زیادی بر اقتصاد ایران عصر صفوی گذاشت. در واقع کمپانی­ها سعی داشتند از سیاست­های مرکانتیلیستی که بر اقتصاد قرن هفدهم میلادی حکمفرما بود، پیروی کنند. یکی از اصول این مکتب آن بود که پول مسکوک طلا و نقره، ثروت اصلی است که هر دولت باید بکوشد هر قدر که می­تواند آن را جمع کند (برینتون، کریستوفر، و وولف، 1338، 1/552).

صادرات مقادیر زیادی طلا از سوی کمپانی هند شرقی هلند از بندرعباس به سورات از دهۀ 1640 میلادی آغاز شد (متی، 1388، 62 و 67). کمپانی­ها به ویژه کمپانی هند شرقی هلند کوشیدند عایدات کالاهای فروخته­شدۀ خود در ایران را به صورت مسکوکات به هند بفرستند. از آن پس صادرات مستقیم سکه از ایران شروع شد (احمدی، زارعیان جهرمی، 1395، 73). هلندی­ها بخشی از خریدشان از سرزمین هند را با پول طلا و نقره انجام می­دادند (برودل، 1372، 451). صادرات طلا بیش از صادرات نقره از نظارت‌های حکومتی صفویان برخوردار بود. در سال ۱۰۵۶ق/ 1646م شاه ­عباس دوم در پاسخ به افزایش فعالیت‌های صادراتی شمش و طلای هلندی‌ها و انگلیسی‌ها، صادرات این مسکوکات را ممنوع اعلام کرد (متی، 1388، 69). دلیل ممنوعیت این بود که ایران نیاز وافری به شمش و طلا برای ضرب سکه‌هایش داشت (Floor and Clowson, 2000, 345).

جدول شمارۀ 4، مقادیر صادرات طلا و نقره از ایران توسط کمپانی هند شرقی هلند را در دورۀ شاه عباس دوم نشان می‌دهد (Ibid, 350). متأسفانه از میزان صادرات طلا و نقره توسط کمپانی هند شرقی انگلیس از ایران، در این دوره اطلاعی در دست نیست.

جدول شمارۀ 4. مقادیر صادرات طلا و نقره از ایران توسط کمپانی هند شرقی هلند در دورۀ شاه عباس دوم

سال (میلادی)

مقدار (فلورین[28])

1643

235000

1644

250000

1645

400000

1646

383000

1647

531000

1648

605/715

1649

660000

1650

451/094/1

1654

195/549

1655

583000

1656

174/589

1658

1500000

1660

560/772

1662

250000

1663

081/348

1666

545000

 

قالی، قالیچه، چرم ساغری، پسته، بادام، خشکبار، آنقوزه، فیروزه، صدف، سنگ لاجورد، گلاب و شراب از دیگر کالاهای صادراتی کمپانی هند شرقی انگلیس در دورۀ شاه ­صفی و شاه ­عباس دوم بود (لکهارت، 1383، 336؛ فوران، 1377، 67) که از میزان آن اطلاعی به دست نیامده است. کمپانی هند شرقی هلند نیز قالی‌های پشمی، قالیچۀ زربفت، مخمل، عنبر، آنقوزه، شراب قرمز و سفید شیراز، پسته، بادام، روناس و انواع مختلف نیل از ایران صادر می‌کرد (لکهارت، 1383، 337).

مهم­ترین کالای وارداتی ایران از سوی کمپانی هند شرقی انگلیس منسوجات یعنی انواع پارچه‌های مختلف بود.[29] در این دوره (شاه­ صفی و شاه ­عباس دوم)، این کمپانی سود چندانی از وارد کردن منسوجات به ایران در مقایسه با دوران قبل نمی‌برد. همان­طور که قبلاً هم گفته شد، به طور کلی کالاهای وارداتی انگلستان به بازار ایران در مقایسه با کالاهای هلندی مشتری کمتری داشت و سخت‌تر به فروش می‌رسید. ماهوت و منسوجات کشمیر انگلیسی­ها برای بازار ایران چندان مناسب نبود. ضمن اینکه پارچه‌های دیگری از مسیر قندهار به ایران و همچنین توسط تجار ارمنی وارد ایران می‌شد و چون ابریشم ایران با پول نقد فروخته می‌شد، آنها چاره‌ای نداشتند جز اینکه ماهوتشان را به هر قیمتی که پیشنهاد می‌شد به فروش برسانند (متی، 1401، 266-267). به علاوه، میزان صادرات منسوجات انگلیسی به ایران بیش از میزان مصرف مردم و بیشتر از ابریشمی بود که کمپانی خریداری می‌کرد، به گونه‌ای که کمپانی گاهی مجبور می‌شد به جای پول، این پارچه‌ها را به­ عنوان دستمزد و حقوق سربازان و کارمندان نمایندگی‌های خود در ایران بدهد (عقیل، 1391، 139-140).

قلع، سرب، ساعت، آهن، چوب صندل، فنجان، نعلبکی، ظروف و قرمزدانه از دیگر واردات کمپانی انگلیسی به ایران بود (لکهارت، 1383، 336؛ فریر، 1380، 274) که به دلیل عدم دسترسی به آرشیوهای کمپانی هند شرقی انگلیس از میزان واردات آنها به ایران در این دوره اطلاعی در دست نیست.

آمستردام، در سدۀ هفدهم میلادی، به یکی از تولیدگنندگان عمدۀ پارچه­های پشمی و شکر و محصولات دخانیات، شیشه، کاغذ، جواهر، چرم­سازی و تولید کتاب درآمد (فوگل، 1393، 2/ 711) که از این میان، پارچه و شکر به ایران صادر می­کرد. 

مهم­ترین کالای وارداتی کمپانی هند شرقی هلند به ایران ادویه بود. ماندلسلو، سیاح آلمانی، که در سال 1048ق/ 1638م از بندرعباس دیدن می­کند، می­گوید هلندی‌ها ادویه‌جات، فلفل، نارگیل و میخک کل ایران را تأمین می‌کنند و اوضاعشان بسیار بهتر از کمپانی انگلیسی است (عقیل، 1391، 141). این کمپانی برای از دور خارج کردن رقیبش، کمپانی هند شرق انگلیس، در میانه‌های قرن هفدهم همواره می­کوشید کالاهای بیشتری از اروپا و هند با قیمت‌های ارزان‌تر و حتی پایین‌تر از قیمت تمام­شده در بازارهای ایران به فروش برساند. در نامه‌ای که به تاریخ 1074ق/ 1663م از سورات به هیئت مدیرۀ کمپانی انگلیسی نوشته شده در مورد قدرت هلندی‌ها در تجارت وارداتی ایران آمده است: «هلندی‌ها سه الی چهار کشتی بزرگ در مسیر خلیج­فارس و ساحل دارند که انواع کالاها مثل ادویه، قلع، مس را از باتاویا و یا ژاپن و سوماترا می‌آورند. این کالاها آنها را مشهور می‌سازد» (امین، 1370، 20-21). به غیر از ادویه‌جات، کمپانی هند شرقی هلند ماهوت هلندی، قند، نیل، چوب‌های قیمتی، عطریات، سرب، مس پارچه‌های پشمی و شکر به ایران وارد می‌کرد (فلسفی، 1316، 102؛ لکهارت، 1383، 337).

متأسفانه نگارنده به دلیل عدم دسترسی به آرشیو کمپانی هند شرقی هلند نتوانست آماری از میزان واردات کالاهای این کمپانی به ایران در دورۀ شاه ­صفی و شاه­ عباس دوم به دست دهد، اما آمار فلور از میزان فروش کالاهای کمپانی هند شرقی هلند در اصفهان در دورۀ شاه­ عباس دوم در جدول شمارۀ 5 آورده می­شود (فلور، 1371، 88).

جدول شمارۀ 5. میزان فروش کالاهای کمپانی هند شرقی هلند در اصفهان در دورۀ شاه­ عباس دوم

سال (میلادی)

مبلغ به محمودی

53 ـ 1652

263/31

57 ـ 1656

620/32

58 ـ 1657

974/55

60 ـ 1659

358/103

61 ـ 1660

299/206

62 ـ 1661

280/2

63 ـ 1662

048/7

64 ـ 1663

034/23

66 ـ 1665

508

 

چنانکه در جدول مشاهده می‌شود، کمپانی هلندی کالایی به ارزش 876/969 محمودی[30] وارد ایران می‌کرد که رقم قابل توجهی است.

نتیجه­گیری

تقریباً دو دهه پس از تشکیل کمپانی­های هند شرقی انگلیس و هلند در اوایل قرن هفدهم میلادی، نمایندگان آنها نه برای اشغال اراضی و اهداف سیاسی، که به منظور تجارت وارد ایران شدند و با انعقاد قراردادی با شاه ­عباس یکم، فعالیت­های تجاری خود را آغاز کردند. آنها به تدریج به عمده­ترین شرکای تجاری خارجی ایران تبدیل و برای سودآوری بیشتر وارد عرصۀ رقابت تجاری شدند. چندین عامل در رقابت تجاری این کمپانی­ها در ایران در دورۀ شاه­ صفی و شاه ­عباس دوم نقش داشت. لغو انحصار صادرات ابریشم توسط شاه صفی، اگرچه در آغاز باب میل کمپانی­ها به ویژه کمپانی هند شرقی هلند بود، اما با بستن عوارض سنگین به خرید ابریشم از بازار آزاد، کمپانی­ها به همان روال سنتی ابریشم را از شاه می­خریدند و در این زمینه مجبور بودند با دربار صفوی قرارداد ببندند. از میان قراردادهای سه­گانۀ صفویان با کمپانی‌ها آن قراردادی که با دربار سر و کار داشت و دارای شرایط و موادی دربارۀ فروش ابریشم ایران در ازای کالا بود و یا با پول نقد معامله می‌شد، با اهمیت‌تر بود. در این زمینه کمپانی هند شرقی هلند به دلیل آنکه نسبت به رقیبش، کمپانی هند شرقی انگلیس، قدرت دیپلماسی و چانه­زنی بیشتری در مذاکرات داشت، قراردادهای مطلوب‌تری با ایران می­بست. در نتیجه فعالیت‌های کمپانی انگلیس تا حدود زیادی محدود شد، تا جایی که این کمپانی حتی قدرت انعقاد قراردادهای تجاری را هم از دست داد و در طول دورۀ شاه­ عباس دوم، منابع از صادرات ابریشم ایران توسط این کمپانی گزارشی ثبت نکرده‌اند. از دیگر مشکلات کمپانی انگلیسی در این دوره کمبود نقدینگی (پول نقد) بود که نتوانست بر آن غلبه کند. کمپانی انگلیس ضمن اینکه به دلیل کمبود پول نقد نمی­توانست از بازار آزاد ابریشم خریداری کند، در تجارت با دربار صفوی هم مشکل داشت، چون حداقل می‌بایست یک چهارم خرید خود را به صورت پول نقد انجام دهد. این در حالی بود که کمپانی هند شرقی هلند به دلیل آنکه سرمایۀ کافی در اختیار داشت و از نظر تشکیلاتی سازمان­یافته‌تر و ثروتمندتر از کمپانی انگلیسی بود، مشکل چندانی در پرداخت پول نقد نداشت و در کنار تجارت با دربار صفویان، از بازار آزاد نیز ابریشم خریداری و صادر می‌کرد. جنگ‌های انگلستان و هلند در نیمۀ دوم قرن هفدهم میلادی بر رقابت این کمپانی‌ها در ایران تأثیر گذاشت. با شکست انگلیسی‌ها، دولت ایران از انعقاد قرارداد و معامله با کمپانی انگلیسی خودداری کرد. تأثیر دیگر این جنگ این بود که کمپانی هند شرقی هلند با وارد آوردن خساراتی به کشتی‌های تجاری کمپانی انگلیسی عملاً تجارت آنها را در خلیج­فارس به مدت چند سال متوقف کرد. کمپانی‌ها، به ویژه کمپانی هند شرقی هلند، تا زمانی که ابریشم در بازارهای اروپا خریدار داشت، برای خرید آن از ایران تلاش می­کردند، اما از میانه‌های قرن هفدهم با این دیدگاه که ابریشم ایران توانایی رقابت در بازار را ندارد، ابریشم کمتری از ایران خریدند و به صدور نقدینگی­شان و نیز قاچاق مسکوکات طلا و نقره پرداختند. به ­رغم دستور ممنوعیت خروج این مسکوکات در دورۀ شاه ­عباس دوم، کمپانی هلندی همچنان به صدور آن ادامه داد. کمپانی انگلیسی هم در این زمینه به دلیل کمبود نقدینگی چندان موفق نبود.

ماحصل کلام آنکه کمپانی هند شرقی انگلیس در دورۀ شاه­ صفی و شاه­ عباس دوم در رقابت تجاری با کمپانی هلندی ناکام بود و کمپانی هند شرقی هلند صادرات و واردات خارجی ایران را در این دوره در قبضۀ خود گرفته بود.

 

 

 

[1]. The English East India Company

[2]. Verenigde Oosindische Compagnie

[3]. کاتف، سیاح روسی، از ابریشم به عنوان کالای نقش­دار نام می­برد (کاتف، 2536، 12).

[4]. برای آگاهی از مفاد کامل این قرارداد بنگرید به: نوائی، 1360، 63-67.

[5]. برای نمونه، یکی از فرمان­های شاه­ صفی در اینجا آورده می­شود: «مقرر است که راهداران و مستحفظان قلاع هر محل هرگاه بارخانۀ جماعت انگلیس وارد گردد، وجوه راهداری و غیره طلب و توقعی از جماعت مذکوره ننموده مزاحمت نرسانند و در امداد و همراهی و معاونت و مراقبت ایشان خود را معاف ندانسته نوعی نمایند که اظهار خوشنودی ایشان به ظهور رسانیده راضی و شاکر بوده باشند و در هر محل که بارخانۀ ایشان فرود آید محافظت نموده چنان کنند که چیزی از مال ایشان فوت نشود. در این باب قدغن دانسته در عهده شناسند. تحریراً فی شهر ربیع­الاول سنۀ 1039» (افشار، 1380، 1/ 15-16).

[6]. هر عدل ابریشم معادل 110 کیلوگرم بود.

[7]. William Gibson

[8]. در کتاب وقایع­نگاری خلیج­فارس این قرارداد به صورت دیگری آمده است: «کمپانی هزار بار ابریشم را در خلال سه سال به بهای 42 تومان برابر با 130 هزار لیرۀ انگلیسی در هر بار از ایران خریداری کند و یک سوم بها را نقداً بپردازد و باقی را ماهوت و پارچه­های پشمی و قلع به ایران صادر کند» (لوریمر، 1388، 72).

[9]. Antonio Del Court

[10]. این قرارداد در 23 ماده بین ایران و کمپانی هند شرقی هلند بسته شد. برای آگاهی از مفاد کامل آن بنگرید به: نوائی، 1387، 160-163.

[11]. Nicolas Jacob Overschie

[12]. برای مشاهدۀ برخی از این احکام و فرمان­ها بنگرید به: افشار، 1380، 1/ 19-39.

[13]. اشارۀ محمدبیگ به اختلافات داخلی انگلیس و همچنین تعدد شرکت­های تجاری انگلیسی­ها در آن زمان است.

[14].Van Tuynen

[15]. Walckaert

[16]. Carel Constant

[17]. Willem Bastnick

[18]. De Yong

[19]. Nicolas Blocq

[20]. Cunaeus

[21]. واحد وزن که حدود پانصد گرم است (دیانت، 1367، 1/ 408).

[22]. Huybert de Lairesse

[23]. Robert Clower

[24]. آقاجری و قشقایی­نژاد در مقاله­ای پول و کاهش ارزش آن را در اقتصاد صفویان بررسی کرده­اند (آقاجری، هاشم و زهرا قشقایی­نژاد. 1392. «کاهش ارزش پول در اقتصاد عصر صفوی و عوامل مؤثر بر آن». تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا. ش 18. پیاپی 108. 1-13).

[25]. ژان کوئن، رئیس تجارتخانۀ باتاویا، این سیاست کمپانی هند شرقی هلند را در سال 1029ق/ 1619م چنین طراحی کرد: می­توانیم اجناس گجرات را با فلفل و طلا در ساحل سوماترا مبادله کنیم، ریال و پنبۀ‌ سوماترا را با فلفل بنتام و ریال و صندل و فلفل را با اجناس و طلای چین معامله کنیم، یا در مقابل اجناس چینی از ژاپن نقره بگیریم، به مردم سواحل کروماندل، ریال و سایر اجناس بدهیم و ادویه بگیریم، ادویه و بعضی اقلام دیگر را به مردم عربستان بدهیم و ریال دریافت کنیم و همین طور کار را ادامه دهیم و همۀ­ این عملیات را به یاری کشتی­ها و بدون آوردن پول نقد از هلند انجام دهیم. ما هم اکنون مهم­ترین ادویه را در اختیار داریم... هیچ چیزی نمی­تواند شرکت را از دستیابی به یک تجارت غنی در جهان باز دارد (Steensgaard, 1973, 406-407).

[26]. گیبسون، نمایندۀ کمپانی هند شرقی انگلیس، در گزارشی که به لندن می­نویسد، ارمنیان را در معامله مردم­آزار و نیرنگ­باز توصیف می­کند و در ادامه اذعان می­دارد که به نظر شما عالی­جنابان با چنین کسانی چگونه می­توان همکاری کرد (Ferrier, 1973, 47).  

 

[27]. فلور از دیگر مراکز تولید ابریشم در ایران را کرمان و یزد و طبس نام می­برد که به نظر می­رسد مرغوبیت چندانی نداشتند (Floor, 1996, 336).

[28]. فلورین یا فلورن نام نوعی سکۀ هلندی است که در ایران به نام فلوری رواج داشت. ارزش آن معادل یک صد سنت و برابر حدود سی ریال و 13/2 فلورن معادل یک دلار است (دیانت، 1367، 2/ 211).

[29]. در مورد انواع پارچه­های انگلیسی بنگرید به: فریر، 1380، 272-273.

[30]. در دورۀ صفوی یک سکۀ محمودی برابر با صد دینار و یا نیم­عباسی بود (دیانت، 1367، 2/ 242).

References

Afshar. Iraj. 2001. History office (Collection of historical documents and sources(. Tehran: Bonyad Moqofat Dr. Mahmud Afshar. [ In Persian]
Aghajeri, Hashem, Zahra Qashqaeinejad. 2013. Depreciation of money in the economy of the Safavid era and factors affecting it. History of Islam and Al-Zahra University. No. 18. Pp 1-13. [ In Persian]
Ahmadi, Nozhat, Zahra zareian jahromi. 2016. Investigating the East India Company's business practices and its impact on Persian Gulf trade in the Safavid era. Sokhan Tarikh. No.14. pp 55-87. [ In Persian]
Amin. Abdulamir. 1991. British interests in the Persian Gulf. Translated by Ali Rajabi Yazdi. Tehran: Amir Kabir. [ In Persian]
Aqil, Mostafa. 2012. International competition in the Persian Gulf 1622-1763. Translated by Yaser Qazvini Haeri. Tehran: Amir Kabir. [ In Persian]
Astarabadi, Seid Hasan Ibn Mortaza Hosseini. 1985. Az Sheikh Safi ta Shah Safi. Edited by Ehsan Eshraqi. Theran: Elmi. [ In Persian]
Bayani, Khanbaba. 1971. The relations between Iran and the Netherlands during the Safavid era documented by archival documents. Historical reviews. No.2. pp 107- 140. [ In Persian]
Borazesh, Amir Hossein. 2013. Political and diplomatic relations between Iran and the world during the Safavid period. Tehran: Amir Kabir. [ In Persian]
Braudel, Fernand. 1993. Capitalism and Material Life (1400- 1800). By introduction Parviz Piran. Translated by Behzad Bashi. Tehran: Nashre ney. [ In Persian]
Brinton, Crane, John Christopher, Robert Lee Wolff. 1959. The history of Western civilization and its foundations in the East. Translated by Parviz Darush. Tehran: Ketabkhane Ibn Sina. [ In Persian]
Diyanat, Abul hasan. 1988. Historical culture of values and measurements. Tabriz: Nima. [ In Persian]
Falsafi, Nasrollah. 1937. The history of relation between Iran and Europe. Tehran: chapkhane Iran. [ In Persian]
Ferrier, R.W. 1973 “The Armenians and the East India company in Persia in the seventeenth and Early Eighteenth Centuries”, The Economic History Review. New series. vol 26. No 1.
Ferrier, R.W. 1986."The Terms and Conditions under which English trade was Transacted with Safavid Persia ", Bulletin of the School of oriental and African studies. university of London. Vol. 49. No. 1.
Ferrier, Ronlad. 2001. Trade in the Safavid era, The Cambridge history of Iran, The Safavid period. Translated by Yaghoub Azhand. Tehran: Jami. [ In Persian]
Floor, Willem and Patrick Clawson. 2000. Safavid Iran search for silver and gold.  International Journal of Middle East Studies. Vol 32. No 3.
Floor, Willem. 1992. Essays on social history of Iran (Trade disputes between Iran and the Netherlands in the Afsharian and Zandian era 1712-1715). Translated by Abulqasem seri. Tehran: Tous. [ In Persian]
Floor, Willem. 1996."The Dutch and the Persian Silk Trade" in: Safavid Persia. Edited by Charles Melville. London, New York: I. B. TAURIS.
Floor, Willem. 2006. The Persian Gulf, A Political and economic history of five port cities 1500-1730.  Washington: mage publishers.
Floor, Willem. 2022. Trade in Safavid Iran, In: The Safavid World. Edited by Rudi Matthee.  London, New York: Routledge.
Foran, John. 1998. Fragile resistance: Social transformation in Iran from 1500 to the revolution. Translated by ahmad Tadin. Tehran: Rasa. [ In Persian]
Herzig, Edmund. M. 1992. The volume of Iranian raw silk export in the Safavid period. Iranain studies. Vol 25. No ½.1992.
Isfahani Mohammad Masoum Ibn Khajegi. 1989. kholasa  al-siyar. Edited by Iraj Afshar. Tehran: elmi. [ In Persian]
Isfahaniyan Davoud. 1988. Developments in Europe during the Renaissance. Tabriz: Tabriz University. [ In Persian]
Katof, Fedot Afanas Yevitch. 1977. travelogue. Translated by Mohammad Sadegh Homayon Fard. Tehran: ketabkhane Meli Iran. [ In Persian]
Keivan, Mehdi. 2004. The invasion of the commercial bourgeoisie of the West to Iran and the extinction of the Safavid dynasty. In: The collection of articles Safavid conference in the scope of Iranian history. Edited by Maghsoud Ali Sadeghi. Tabriz: Stoude. [ In Persian]
Kennedy, Paul. 2003. The rise and fall of the great powers. Translate by Mohammad Qaed, Naser Movafaghiyan, Akbar Tabrizi. Tehran: Elmi Farhangi. [ In Persian]
Lockhart, Laurence. 2004. The fall of the Safavid dynasty and Afghan occupation of Persia. Translated by Esmail Dolatshahi. Tehran: Elmi Farhangi. [ In Persian]
Lorimer, J.G. 2009. Gazetter of the Persian Gulf. Translated by Abdul Mohammad Ayati. Tehran: Bonyad Iranshenasi. [ In Persian]
Luft, Paul. 2001. Iran unter Schah Abbas II, translated by Keykavous Jahandari. Tehran: Markaz chap entesharat Vezarat amoor khareje. [ In Persian]
Matthee, Rudi, 1993. “The East India Company Trade in Kerman wool (1658-1730)”. Etudes Safavides. Jean Calmard éd.  Paris -Tehran.
Matthee, Rudolph. P. 2009. The foreign economy and policy of Safavid era. Translated by Hasan Zandieh. Qom: Pazhoheshgah Hoze va Daneshagh. [ In Persian]
Matthee, Rudolph. P. 2022. The Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 1600-1730. Translated by Mani Salehi Alame. Tehran: Farhang Javid. [ In Persian]
Mill, James. 1997. The history of British Indian.  London: Routledge.
Navaei, Abdul hossein. 1981. Iranian political documents and correspondence  from 1038 to 1105 H. Tehran: Bonyad Farhang Iran. [ In Persian]
Navaei, Abdul hossein. 2008. Iran political and economic relation in Safavid period. Tehran: Samt. [ In Persian]
Olearius, Adam. 1984. travelogue. Translated by Ahmad Behpour. Tehran: Sazman Entesharati &  Farhangi Ebtekar. [ In Persian]
Palmer, Robert Roswell. 2004. A history of the Modern World. Translated by Abul Qasem Taheri. Tehran: Amir Kabir. [ In Persian]
Savagheb. Jahanbakhsh. 2006. Investigating the factors of Iran's economic decline in the era of Shah Safi. Farhang. No. 60. Pp 25-62. [ In Persian]
Savane negar Tafreshi, Abul Mafakher Ibn Fazlollah Hosseini. 2009. History of Shah Safi  (The history of Iran's developments in the years 1038-1052 H). Edited by Mohsen Bahramnejad. Tehran: Miras Maktoub. [ In Persian]
Shafeiee Nejad, Abbas. 2021. Thematic of money. Marefat. No. 281. Pp 93-100. [ In Persian]
Shardin, Jean. 1995. travelogue. Translated by Eghbal Yaghmaei. Tehran: tous. [ In Persian]
Steensgaard, Niels. 1973. Carrac Carvans and Companies: the structural crisis in the European- Asian trade in the early 17 century. Student literature.
Steinmann, Linda. k. 1987. Shah Abbas and the Royal Silk, 1599-1629. Bulletin British Society for Middle Eastern studies. Vol 14. No 1.
Tavernier, Jean-Baptiste. (without date). Tavernier travelogue. Translated by Abu Torab Nouri. Edited by Hamid Shirani. Isfahan: Ketabkhane Sanaei & Ketab froushi Taeid Isfahan. [ In Persian]
Vogel, Spiel. 2014. Western Civilization. Translated by Mohammad Hossein Arya. Tehran: Amir Kabir. [ In Persian]
Weber, Max. 2006. The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. Translated by Abdul karim Rashidiyan, Parisa Manouchehri Kashani. Tehran: Elmi Farhangi. [ In Persian]
Wilson, Arnold.1969. Persian Gulf. Translated by Mohammad Saiedi. Tehran: Bongah Tarjome va Nashre Ketab. [ In Persian]

Files

Share

How to cite

Statistics