نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار پژوهشکده علوم انسانی، تهران، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Introduction
Co-educational schools in the Qajar period were dedicated to religious minorities. These schools became public in the early Pahlavi period with the government's support. During this period, to expand education among girls and, on the other hand, to improve the single-gender educational environment, co-educational schools were set up throughout the country. During this period, these schools were expanded by the global trend and the expansion of rural schools, which required co-educational. Since the 1940s, the clergy have expressed their opposition to such schools. In the ideological historiography of the Islamic Republic, these schools have been equated with prostitution (Rouhāni 1370, 187, 213) and nudity (Vāhed 1361, 33) or have spoken of "dozens of girls becoming pregnant in the toilets" of co-educational schools (Foulazādeh 1369, vol. 1, 221).
When the clergy came to power after the 1979 revolution, they began to try to dissolve Co-educational schools under the general program of Islamization of society, and after announcing such a plan in the first days, despite the objections of the parents of the students of these schools, they dissolved these schools in October 1979 in Tehran and the following year throughout the country, except in rural areas. The issue of this study is the background and reasons for the establishment of co-educational schools and their dissolution. The question of this study is what was the process of setting up and dissolving co-educational schools?
The importance of studying this issue lies in the fact that despite the universality of co-educational, at least at the elementary level, groups of the Islamic Republic of Iran still seek to implement this segregation at different levels of education, even in universities. In the 2000s and 2010s, they also protested against the mixing of universities (Kayhān, 20 Tir 1390) or the holding of co-educational camps (Kayhān, 4 Āzar 1394; Kayhān, 2 Tir 1395). In addition, the media of this movement publish news about the increase in interest in segregating gender in schools around the world (Kayhān, 5 Šahrivar 1396). Even during these years, they made unsuccessful attempts to segregate the gender of universities and establish single-sex universities due to "popular demands" (Jām-e-Jām, 31 ḵordād 1390; Resālat, 24 Esfand 1391; Resālat, 3 ḵordād 1389; Jām-e-Jām, 18 Tir 1390; Kayhān, 25 ḵordād 1390).
Materials and Methods
The issue of this study is the background and reasons for the establishment of co-educational schools and their dissolution. The question of this study is what was the process of setting up and dissolving co-educational schools? This study seeks to use the historical method of establishing and expanding these schools to describe the opposition of religious authorities and clerics in the Pahlavi period to these schools and finally their dissolution in urban areas at the beginning of the Islamic Republic period. The library method was used to collect the data for this study. The data for this study have been taken from official newspapers, books, and statistics.
Result and Discussion
The findings of this study show that in the Pahlavi era, to expand education among girls and, on the other hand, to improve the single-gender educational environment, co-educational schools were established throughout the country. From 1941-1953, religious authorities and clerics objected to these schools and demanded their closure. In the face of the Pahlavi regime, they also restricted these schools to some extent. However, in the following years, following the global trend and the expansion of rural schools, which required co-education, these schools were expanded. Even in the 1960s and 1970s, co-educational middle schools and high schools were established. With the outbreak of the 1979 Revolution, an attempt was made to dissolve co-educational schools under the general program of the government to "Islamize" society.
The announcement of such a program was followed by some objections and agreements during the first days. The opponents of the bill opposed the bill by writing letters and holding rallies, and pursued this demand for a long time. The Ayandegan and Kayhan newspapers reflected these objections, but with the closure of these newspapers in August 1979, the voices of the protesters were not echoed. However, the supporters of the government did not take any other action except to hold a rally in support of this plan and oppose co-educational schools. Despite the objections of the parents of the students of these schools, these schools were dissolved in October 1979 in Tehran and the following year throughout the country, except in rural areas.
However, the increasing population growth despite the migration of villagers to the cities, which for the first time brought the urban population to about 55 percent, led to an increase in the rural population in need of education. Therefore, the number of co-educational schools was only reduced, and the emerging revolutionary government itself was forced to expand these schools in rural areas, so that even in the 2000s and 2010s, there were reports of tens of thousands of co-educational schools in all three phases in different rural and deprived parts of the country, especially in nomadic areas, which were sometimes formed in tents and capers. In these schools, due to the small number of students and the lack of educational space and staff, co-educational education continued.
Conclusions
Co-educational schools in Iran became public during the Pahlavi period with the government's support. During this period, to expand education among girls and, on the other hand, to improve the single-gender educational environment, co-educational schools were set up throughout the country. However, during the years 1941-1953, the government restricted these schools to some extent due to the opposition of religious authorities and clerics. However, following the global trend and the expansion of rural schools, which required co-educational, he expanded these schools in the following years. With the outbreak of the 1979 Revolution, an attempt was made to dissolve co-educational schools under the government's general program to "Islamize" society. The opponents of the bill opposed the bill by writing letters and holding rallies, and pursued this demand for a long time. However, the supporters of the government did not take any other action except to hold a rally in support of this plan and oppose co-educational schools. After the announcement of such a plan in the first days, despite the objections of the parents of the students of these schools, these schools were dissolved in October 1979 in Tehran and the following year throughout the country, except in rural areas. Despite the Islamic Republic's efforts to isolate the educational environment and "Islamize" schools, schools in rural and deprived areas remain co-educational. It seems that the initial measures and the current failed attempts to separate the schools were more of a try to impose the ideology of the state and demonstrate its power in urban and affluent areas. This issue was Significant in challenging the competing ideologies and lifestyles derived from the Pahlavi era in the early years.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
مدارس مختلط در دورۀ قاجار به اقلیت‌های مذهبی اختصاص داشت. این مدارس در اوایل دورۀ پهلوی با حمایت دولت جنبۀ عمومی یافت. در این دوره، برای بسط آموزش در میان دختران و از دیگر سو بهسازی فضای آموزشی تک‌جنسیتی، مدارس مختلط در سراسر کشور راه‌اندازی شد. در این دوره به تبعیت از رویۀ جهانی و نیز گسترش مدارس روستایی که مختلط بودن را ایجاب می‌کرد، این مدارس گسترش یافتند. روحانیان از سال‌های دهۀ 1320 مخالفت خود را با این‌گونه مدارس ابراز کردند. در تاریخ‌نگاری ایدئولوژیک جمهوری اسلامی نیز این مدارس را معادل بی‌بندوباری و فحشا (روحانی، 1370: 187، 213) و برهنگی (واحد، 1361: 33) دانسته شد و یا از «آبستن شدن ده‌ها دختر در توالت‌های» مدارس مختلط سخن گفته‌اند (فولازاده، 1369: 1/221).
روحانیان با به دست گرفتن قدرت در پی انقلاب 1357، کوشش برای انحلال مدارس مختلط را ذیل برنامۀ کلی اسلامی کردن جامعه، آغاز کردند و پس از اعلام چنین برنامه‌ای طی روزهای نخست، با وجود مخالفت‌های اولیای دانش‌آموزان این مدارس، از مهر 1358 در تهران و سال بعد در سراسر کشور، جز مناطق روستایی، این مدارس را منحل کردند. مسئلۀ این پژوهش زمینه و علل راه‌اندازی مدارس مختلط و انحلال آن است. پرسش این پژوهش آن است که راه‌اندازی و انحلال مدارس مختلط چه روندی را طی کرد؟
اهمیت مطالعۀ این مسئله در آن است که به‌رغم جهان‌شمول بودن آموزش مختلط دست‌کم در مقطع ابتدایی، گروه‌هایی از قدرتمداران حکومت جمهوری اسلامی همچنان در پی اجرای این تفکیک در سطوح مختلف آموزشی حتی در دانشگاه‌ها می‌باشند؛ چنان‌که در دهه‌های 1380 و 1390ش. نیز نسبت به مختلط بودن دانشگاه‌ها (کیهان، 20 تیر 1390: شمارۀ 19971، ص14) یا برگزاری اردوهای مختلط (کیهان، 4 آذر 1394: شمارۀ 21217، ص8؛ همان، 2 تیر 1395: شمارۀ 21374، ص8) اعتراض کردند. به علاوه رسانه‌های این جریان، اخباری مبنی بر افزایش علاقه به جداسازی جنسیتی مدارس در جهان منتشر کردند (همان، 5 شهریور 1396: شمارۀ 21707، ص2). حتی در همین سال‌ها کوشش‌های نافرجامی برای تفکیک جنسیتی دانشگاه‌ها و راه‌اندازی دانشگاه‌های تک‌جنسیتی به سبب «مطالبۀ مردمی» کردند (جام جم، 31 خرداد 1390: شمارۀ 3158، ص17؛ همان، 18 تیر 1390: شمارۀ 3172: ص17؛ رسالت، 24 اسفند 1391: شمارۀ 7783، ص2؛ همان، 3 خرداد 1389: شمارۀ 6992، ص24؛ کیهان، 25 خرداد 1390: شمارۀ 19951، ص13).
با توجه به اینکه تاکنون پژوهشی تاریخی در این زمینه انجام نشده، این پژوهش در پی آن است تا با استفاده از روش تاریخی روند راه‌اندازی و گسترش این مدارس، مخالفت مراجع تقلید و روحانیون در دورۀ پهلوی با این مدارس و سرانجام انحلال آنها در نقاط شهری در آغاز دورۀ جمهوری اسلامی را توصیف کند.
راه‌اندازی مدارس مختلط در دورۀ پهلوی و مخالفت روحانیان با آن
پیشینۀ مدارس مختلط در ایران، به پیش از دورۀ پهلوی و به مدارس اقلیت‌های دینی بازمی‌گردد؛ چنان‌که در سال 1309ق/1892م. به علت مشکلات مالی مدرسۀ مرکزی و مدرسۀ دختران ارامنه با هم ادغام شدند تا هم بودجۀ مدرسه تکافو کند و هم سطح معلومات دختران و پسران برابر شود (معتمدی، 1386: 19). حتی پیش از دورۀ پهلوی و مشروطه، مکتب‌های مختلط نیز وجود داشت (آموزش و پرورش، مهر 1328: شمارۀ 1، ص49). در آغاز دورۀ پهلوی در سال 1305ش. از یک مدرسۀ مختلط در آذربایجان یاد شده است (آموزش و پرورش، آذر 1352: شمارۀ 3، ص184). در سال 1306ش. نیز خبری از تشکیل مدرسۀ مختلط دولتی توسط وزارت معارف (فرهنگ بعدی) در دسترس است (اسنادی از مدارس ایرانی در خارج و مدارسی خارجی در ایران، 1387: 210). بنابراین به نظر می‌رسد تا پیش از آغاز حکومت تجددخواه پهلوی، صرفاً شمار معدودی مدرسه و مکتب مختلط در ایران وجود داشته است.
گویا رشد مدارس مختلط از دورۀ رضاشاه پهلوی، به زمانی پس از سال 1314ش. مربوط می‌شود. در 25 آذر همین سال ادارۀ تعلیمات ولایاتِ وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، طی متحدالمآلی (بخشنامه) به شهرستان‌ها، ضمن اشاره به اینکه «سالیان دراز طبقۀ نسوان که نصف اهالی مملکت را تشکیل می‌دهند، در نتیجۀ جهل و نادانی از شاهراه علم و معرفت دور مانده و اسیر دست خرافات و اوهام می‌باشند»، برای اینکه «طبقۀ نسوان که مادران رجال فردا هستند، مانند زنان سایر ممالک متمدنه از برکات علم و دانش و تمدن و تربیت برخوردار شوند»، «پروگرامی» را تهیه کرد که در مادۀ نخست آمده بود: «نسبت به اطفال خردسال از هذه السنه در نظر گرفته شده که مدارس ابتدایی مختلطی در تمام مملکت به نام کودکستان تشکیل گردد که در آنجا نوباوگان کشور از پسر و دختر تابع یک دستور واحد تربیت شده و از فواید علم برادران و خواهران علی‌السویه بهره‌مند شوند. در این باب دستور مقتضی و مفصل سابقا داده شده است و باید از همان قرار رفتار و سعی نمایید که به‌تدریج تمام مدارس ابتدایی به صورت مختلط تشکیل و در تحت تعلیم آموزگاران اناث اداره شوند». گویا تنظیم‌کنندگان چنین برنامه‌هایی معتقد بودند که با اجرای آن «مردان به حجب و حیا و معقولیت قهراً عادت می‌نمایند و از خشونت و بی‌ادبی که لازمۀ طبع آنان است می‌کاهد». فایده چنین برنامه‌ای برای زنان نیز آن بود که «از حجب و کم‌رویی که غالباً منتهی به ضعف نفس مذموم است، کاسته می‌شود» (خشونت و فرهنگ، 1371: 2، 3).
در راستای اجرای برنامۀ گسترش سواد به‌ویژه در میان دختران، راه‌اندازی مدارس مختلط از دورۀ رضاشاه در دستور کار قرار گرفت. بر همین اساس، در سال 1319ش. هفت دبستان مختلط در تهران تأسیس شد (آموزش و پرورش، شهریور و مهر 1319: شمارۀ 6 و 7، ص112). در سبزوار، همدان، بروجن، فهرج، باغبادران، شهرکرد، ملایر، سنقر، هرسین، کنگاور، شاه‌آباد، عیلام (ایلام)، گیلان (غرب)، مهران، قصرشیرین، شیراز، نیریز، آباده، لار، جهرم، فسا، اصطهبانات، داراب، ابرقوه، یزد، اهواز، آبادان، مسجدسلیمان، بهبهان، شوشتر، دزفول، رامهرمز، اندیمشک، بوشهر، ساری، آمل، بابل، شاهی (قائمشهر کنونی) و نکا نیز مدارس مختلط تأسیس شد (آموزش و پرورش، مرداد 1319: شمارۀ 5، 65-69). به هر روی، در دورۀ رضاشاه پهلوی آموزش مختلط به دبستان‌ها محدود ماند که در آنجا پسران و دختران تا ده سالگی می‌توانستند یک جا درس بخوانند. علاوه بر آن، با توجه به اینکه مقرر شده بود زنان آموزگاران این مدارس باشند، از سال 1314ش. ورود دختران دانشجو به دانشسرای عالی پسران مجاز شد (صدیق، 1332: 602).
روند رشد مدارس مختلط در دورۀ محمدرضاشاه پهلوی شتابان بود. تنها استثناء در این میان سال‌های دهه 1320ش. است که حکومت برای بهره بردن از کمک روحانیان بر ضد نیروهای سیاسی نوظهور، درصدد کسب رضایت آنها برآمد و در پاسخ به انتقادات آنها از مدارس مختلط، درصدد کاهش شمار این مدارس برآمد. در گفتار بعدی به این موضوع پرداخته خواهد شد. به‌رغم وعده‌های حکومت پهلوی به روحانیان برای کاهش مدارس مختلط، شمار این مدارس در دهۀ 1330 قابل توجه باقی ماند؛ چنان‌که بنا بر آماری در خرداد 1335، 1626 دبستان دولتی و 34 مدرسۀ ملی مختلط در کنار 3867 مدرسۀ پسرانه و 876 مدرسۀ دخترانه وجود داشت (الول ساتن، 1337: 364، پانویس1). در اواخر این دهه، به اقرار محمدرضاشاه پهلوی حدود یک چهارم دبستان‌های دولتی مختلط بود؛ گرچه به گفتۀ او، در این زمان در قسمت متوسطه کلاس‌های مختلط چندان معمول نبود (پهلوی، [بی‌تا]: 343، 344). در دهه‌های بعد، شمار مدارس مختلط حتی در مقطع‌های راهنمایی و دبیرستان به طرزی شتابان افزایش یافت؛ چنان‌که مقایسه سال تحصیلی 1349-1350 با سال تحصیلی 1356-1357 نشان می‌دهد که طی این مدت مدارس تفکیکی دخترانه و پسرانه با روند 4/0% و 9/0% رو به کاهش و مدارس مختلط با روند 5/18% رو به افزایش نهاد. در این سال‌ها سیصد مدرسۀ مستقل پسرانه به مدرسۀ مختلط تبدیل شد (اطلاعات، 25 مهر 1366: شمارۀ 18298، ص6)؛ یعنی درصد مدارس مختلط پسرانه نسبت به کل مدارس از 9/32 % در سال 1349-1350 به 9/18% در سال 1356-1357 و مدارس دخترانه در همین مدت از 3/16% به 7/9% کاهش یافت. بدین ترتیب، در این بازۀ زمانی درمجموع درصد مدارس مختلط از 8/50% به 4/71% افزایش یافت؛ یعنی در سال 1357 فقط 6/28 درصد کل مدارس، مدارس تفکیک‌شدۀ دخترانه و پسرانه بود (اطلاعات، 27 مهر 1366: شمارۀ 18300، ص7).
جدول شما رۀ1. مقایسۀ درصد مدارس (پسرانه، دخترانه و مختلط) به کل مدارس در دو سال تحصیلی 1349-1350 و 1356-1357 (همان‌جا)
|
سال تحصیلی |
1349-1350 |
1356-1357 |
|
درصد مدارس پسرانه نسبت به کل مدارس |
9/32% |
9/18% |
|
درصد مدارس پسرانه نسبت به کل مدارس |
3/16% |
7/9% |
|
درصد مدارس مختلط نسبت به کل مدارس |
8/50% |
4/71% |
در دورۀ پهلوی، هدف حکومت پهلوی از راه‌اندازی مدارس مختلط، رفع مشکل کمبود معلم و مدرسه (اطلاعات، 25 مهر 1366: شمارۀ 18298، ص6) به‌ویژه در مناطق روستایی بود؛ چه اینکه عمدۀ جمعیت ایران در مناطق روستایی سکونت داشتند و پراکندگی جمعیت در مناطق روستایی، امکان راه‌اندازی مدارس جداگانه برای پسران و دختران را محدود می‌کرد؛ چنان‌که بنا بر آمارها، در سال 1335ش. از 18954704 تن کل جمعیت کشور، 13001114 تن (68.5 درصد) (مرکز آمار ایران، [بی‌تا]: 47، 48، 50)، در سال 1345ش. از 25788722 تن کل جمعیت کشور 15994476 تن (62.2%) در روستا (مرکز آمار ایران، 1351: 48، 51، 52) و در سال 1355 از مجموع 33591875 تن جمعیت کشور، 17876537 تن در روستا (53.2%) (مرکز آمار ایران، 2536: 49) زندگی میکردند. پراکندگی جمعیت در این نقاط، کمبود فضا و کادر آموزشی، زمینه‌ساز راه‌اندازی مدارس مختلط در این نقاط بود.
جدول شمارۀ2. مقایسۀ شمار مدارس و دانش‌آموزان در مناطق شهری و روستایی در دو سال تحصیلی 1349-1350 و 1356-1357 (اطلاعات، 27 مهر 1366: شمارۀ 18300، ص7)
|
منطقه |
سال تحصیلی |
||
|
1349-1350 |
1356-1357 |
||
|
شهر |
دانش‌آموز |
1831716 |
2321143 |
|
مدرسه |
4453 |
5091 |
|
|
روستا |
دانش‌آموز |
1171142 |
1993272 |
|
مدرسه |
10749 |
19723 |
|
|
جمع |
دانش‌آموز |
3002858 |
4314415 |
|
مدرسه |
15202 |
24814 |
|
ایجاد تحولی در روابط و نگرش دو جنس نسبت به یکدیگر نیز مزید بر علت بود. در شرایطی که در اوایل دهۀ 1320ش. در برخی نقاط کشور که روابط دختران و پسران به شدت محدود بود، فقدان این مدارس مانع از آن بود که «پسران و دختران با هم آمیزش و معاشرت داشته باشند، کمتر واقع می‌شد که دختر و پسری از اخلاق و کردار یکدیگر آشنایی داشته باشند؛ حتی ممکن بود از قیافه و طرز رفتار یکدیگر نیز بی‌خبر باشند» (باور، 1324: 39). از سوی دیگر، تصحیح تصورات نادرست دو جنس از یکدیگر عامل دیگری بود؛ چنان‌که نویسنده‌ای در سال 1329ش. نوشت: «پسران کوچک از روی زودباوری و ساده‌لوحی خود را موجودی کامل پنداشته و تصور می‌نمایند فردی تمام‌عیار شده‌اند، در خودستایی و فخر بر دختران مبالغه می‌کنند و می‌پندارند خداوند ایشان را بسی والاتر و ارجمندتر از دختران آفریده. بدیهی است دختران هم به طنازی و رعنایی مغرورند و عجب و گردنفرازی آنان را نمی‌پذیرند». عدم تصحیح چنین نگرش‌هایی در شرایطی که زمینه برای حضور زنان در اجتماع فراهم شده بود، می‌توانست «اضطرابی توأم با حسادت در باطن مردان ایجاد کند که گاهگاه آثار آن به صورت تظاهرات سبعانه‌ای جلوه‌گر می‌شود و این رقابت و هم‌چشمی گاه چنان شدت می‌یابد که جای صلح و آشتی باقی نمی‌گذارد». درحالی‌که «اگر دختران و پسران از اوان کودکی به روحیات و اخلاق یکدیگر وقوف و آگاهی یابند و مزایای اعتماد به یکدیگر را درک کنند، می‌توان اطمینان داشت که بیشتر این مشکلات خود به خود بدون مواجهه با پیش‌آمدهای بد از میان برداشته می‌شود» (آموزش و پرورش، فروردین 1329: ش7، 58-59). در سال 1351ش. نیز دکتر غلامرضا کیانپور -استاندار اصفهان- که در بازدید از بخش خور، در مدرسۀ راهنمایی دختران و پسران را توأمان دیدند. اظهار داشتند سعی گردد که مدارس مختلط تشکیل گردد (امروز همشاگردی‌اند و فردا همسرند) (تقوی، 1351: 119). گرچه گزارشی از سال 1337 حاکی از آن است که «در مدارس مختلط دوشیزگان همیشه سعی دارند که با دختران همسن و همکلاس خود معاشرت و گفتگو نمایند و پسران هم با همجنسان خویش آمد و شد می‌کنند» (آموزش و پرورش، خرداد 1337: شمارۀ 9، ص44).
افزون بر این، حکومت پهلوی در این زمینه به شرایط منطقۀ خاورمیانه و غرب نیز توجه داشت. گزارش‌های این سال‌ها حاکی از آن است که در کشورهای عرب «تعلیم مختلط در مدارس ابتدایی محدود و در متوسطه نادر و در مدارس عالی معمول است» (آموزش و پرورش، خرداد 1329: ش9، 56). در اتحاد جماهیر شوروی، آموزش در اغلب دبستان‌های هفت ساله مختلط است (آموزش و پرورش، مهر 1323: ش7، ص380). «تقریباً تمام مدارس ممالک متحده آمریکا مختلط است» (آموزش و پرورش، فروردین 1336: شمارۀ 1، ص33). در انگلستان بیشتر دبستان‌ها و دبیرستان‌های جدید و بخش مهمی از هنرستان‌های صنعتی (آموزش و پرورش، فروردین 1326: شمارۀ 1، ص56؛ همان، اسفند 1352: شمارۀ 6، صص365، 366) و در سوییس، مدارس ابتدایی و دبیرستان‌ها مختلط بود (آموزش و پرورش، دی 1343: شمارۀ8، ص7؛ همان، بهمن 1343: شمارۀ 9، صص19-24). در دانمارک مدارس بزرگسالان «مختلط و در بعضی که نفوذ مذهب زیاد است دانش‌آموزان دختر و پسر در ادوار مختلف شرکت می‌کنند و در سایر مدارس با هم هستند» (آموزش و پرورش، مهر 1343: شمارۀ 5، ص43). بر پایۀ گزارش سازمان یونسکو در اوایل دهۀ 1960م/1340ش، از 118 کشوری که دربارۀ آنها تحقیق شد، فقط در 36 کشور مدارس تفکیک جنسیتی شده بود، 47 کشور صرفاً دارای مدارس مختلط بودند و 35 کشور دیگر دارای هر دو نوع مدارس تفکیک‌شده و مختلط بودند (علویون، 1381: 62). از همین رو، در اواخر دهۀ 1330 محمدرضاشاه پهلوی که برنامه‌های آموزشی غرب و آمریکا را الگو قرار داده بود (پهلوی، [بی‌تا]: 351)، با افتخار از مختلط بودن دبستان‌های دولتی سخن گفت (همان، 343، 344). او از تمایل خود برای تأسیس دانشسراهای مختلط سخن گفت و یکی از فواید چنین دانشسراهایی را آن دانست که «برای زن و مرد جوان فرصت آشنایی و شناختن اخلاق یکدیگر فراهم می‌شود و اگر این آشنایی‌ها منجر به ازدواج گردد، زن و شوی می‌توانند در دبیرستان‌هایی که در قراء دوردست تشکیل می‌شود، دوش به دوش هم به کار تعلیم نوآموزان بپردازند» (همان، 344).
گرچه برنامۀ حکومت پهلوی برای راه‌اندازی مدارس مختلط از دورۀ رضاشاه آغاز شد، روحانیان که یارای مخالفت با او را نداشتند، در زمان حکومت او مخالفتی نشان نداند، اما آنها به عنوان پاسداران مذهب سنتی که مخالف «اختلاط» دختران و پسران بودند و آن را برابر با بسط «فساد و فحشا» می‌دانستند، در فضای پس از شهریور 1320 مخالفت خود را ابراز کردند؛ چنان‌که در 14 مرداد 1322 آیت‌الله حسین قمی که از تبعید در عراق راهی ایران شده بود (منظورالاجداد، 1379: 264، 265)، از مشهد تلگرافی به علی سهیلی نخست‌وزیر مخابره کرد. گفتنی است که در اواخر سال 1321 سهیلی که به تازگی بر سر کار آمده بود، وعده داده بود کلاس‌های مختلط مدارس دولتی را برمی‌چیند (آبراهامیان، 1384: 226). به هر روی، قمی از سهیلی درخواست کرد «مصالح عامه» را رعایت کند. از جملۀ مصالح عامه که قمی به سهیلی یادآور شد «دستورات دینی از برای مدارس جدیده» بود که به درخواست قمی «دروس شرعیه داشته باشند و نماز در مدرسه بخوانند و مختلط از پسر و دختر نباشد» (منظورالاجداد، همان، 269، 294). از این زمان تا 12 شهریور که سهیلی به قمی پاسخ داد، روحانیون و مراجع تلگراف‌های متعددی به دولت فرستاده بودند و خواستار اجرای این پیشنهادها شدند (همان، 270-276). سهیلی نیز که در دورۀ همراهی و همکاری روحانیان و حکومت بر سر کار آمده بود (کسروی، 1323: 11)، در 12 شهریور در پاسخ به قمی، به طرح تلگراف او در هیئت وزیران و مصوبۀ این هیئت اشاره کرد و نوشت «راجع به مدارسی که عنوان مختلط دارند و در اول ازمنۀ امکان، پسران از دختران تفکیک خواهند شد» (منظورالاجداد، همان، 272). بدین ترتیب، جداسازی مدارس را آغاز کرد. در همین روزها آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی در انتقاد از اوضاع عمومی، خطاب به مسلمان‌ها نوشت: «آیا اطلاع از مدارس مختلط پسران و دختران بزرگ دارند و ملتفت هستند چه صدمه و لطمه به دیانت و ملت وارد می‌نماید؟» (مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانیها و پیامهای آیت‌الله کاشانی، 1361: 1/5، 6).
در سال 1323ش. حاج‌آقا روح‌الله خمینی مدعی شد «این مدرسه‌های مختلط از دخترهای جوان و پسرهای جوان شهوت‌پرست عفت و ریشۀ زندگی و قوۀ جوانمردی را می‌کشد و برای کشور ضررهای مادی و معنوی دارد و به فرمان خدا حرام‌ست» (خمینی، [بی‌تا]: 213).
در سال 1324 شیخ محمد خالصی‌زاده در انتقاد از وضع آموزش و پرورش چنین نوشت: «در هر محله و گذری تقریباً کودکستانی مشاهده نمودم که اطفال را از دختر و پسر، بعد از سن رضاعت تا هفت سالگی، در اینجا پرورش می‌دهند و مدیران آن کودکستانها غالباً از زنان پروتستان یا کاتولیک یا کمونیست یا بهایی یا بددین هستند و اینان گرچه در مذهب و مشرب مختلف‌اند، اما بر یک اصل متحدند و آن تربیت اطفال برخلاف تعالیم دین اسلام می‌باشد. همۀ عداوت اسلام و مسلمانی را در قلوب اطفال غرس می‌نمایند و بعد از هفت سالگی اطفالی را که هیچ از تعالیم اسلامی نمی‌دانند و به گوششان نرسیده، به مدارس مختلف [مختلط] دخترانه و پسرانه تحویل می‌دهند» (خالصی‌زاده، 1386: 231). در همین سال، شیخ ابوالفضل خراسانی این مدارس را از اسباب فحشا و فساد زنا دانست: «مقصود قلع ماده فحشا و فساد زنا است که کار یک ملت نجیبی به اینجا نکشد که دوشیزگان مسلمات را پدرها [...] روانۀ مدارس مختلط از پسر و دختر و معلمین و معلمات اروپائی و غیراروپائی مسلمان و غیرمسلمان نمایند برای تحصیل و تکمیل علوم و معارف (یعنی رقص و ویلن و ساز و موسیقی و پیشاهنگی و ورزش و دوچرخه‌سواری و شناوری و مسابقه اسب‌دوانی ...) و کلیه منکرات و هرزگیها» (خراسانی، 1365: 88). در جای دیگری خراسانی خطاب به زنان و دختران نوشت: «آیا نمی‌ترسند دختران و زنانی که در مدارس مردانه و یا مختلط میروند برای تعلم موسیقی و آواز و رقص و حال آنکه رسول خدا فرمود دیدم زنانی که صورتشان چون صورت سگ و بدنشان مانند بدن حمار و لایزال آتش داخل می‌شد در دُبُرشان و خارج می‌شد از دهان آنها و آنها زنانی هستند که در دنیا آواز آنها را نامحرمان می‌شنوند» (همان، 262).
آیت‌الله سید حسین بروجردی مرجع تقلید شیعیان نیز نسبت به مدارس مختلط انتقاد داشت. همین امر و مسائلی از این دست زمینه‌ساز اختلاف وی با دکتر محمد مصدق نخست‌وزیر (1330-1332) گردید. به منظور حل این اختلاف، شیخ مهدی حائری به معرفی آیت‌الله بروجردی و انتصاب دکتر مصدق، به عنوان مجتهد جامع‌الشرایط شورای عالی فرهنگ منصوب شد (حائری، 1387: 25). از تصمیمات این شورا اطلاعی در دسترس نیست، اما چنان‌که اشاره شد، تأثیر محسوسی بر برنامۀ حکومت نگذاشت.
از آخرین مخالفت‌های روحانیان با مدارس مختلط، باید به مخالفت آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی در 4 مهر 1357 اشاره کرد. وی در پاسخ به پیام تسلیت جعفر شریف‌امامی نخست‌وزیر به سبب فوت فرزندش نوشت: «از خطراتی که به واسطه وضع غیراسلامی آموزش و پرورش و مدارس مختلط و نشریات و مطبوعات گمراه‌کننده و تلقینات و تبلیغات الحادی و سپاه دانش دختران و پلیس و افسر زن و امور دیگر که شرف و حیثیت و عفت اجتماع را لکه‌دار نموده و فرزندان عزیز اسلام را تهدید می‌کند، به مراتب بیشتر از مرگ فرزندانم متأسف می‌باشم» (اسناد انقلاب اسلامی، 1374: 1/525). آیت‌الله خمینی در آستانۀ فروپاشی شاهنشاهی پهلوی، در 16 آبان در مصاحبه با روزنامه هلندى «دى وُلت کرانت» در پاسخ به این پرسش که «تکلیف مدارس مختلط چه مىشود؟» پاسخ روشنی نداد (خمینی، 1368: 4/364).
کوشش حکومت انقلابی برای انحلال مدارس مختلط و موضع احزاب و گروه‌ها و طبقات مردم
حکومت انقلابیِ برآمده از انقلاب 1357، آمیزه‌ای از اسلام‌گرایی، چپ‌گرایی و احساسات ضد امپریالیستی و ضد غربی بود (کدی، 1369: 392). جناح تندروی اسلامی این حکومت در نخستین اقدامات و برنامه‌هایش، برنامه «اسلامی کردن» جامعه را در دستور کار قرار داد. از همان نخستین روزها کنترل اجتماعی و نظارت بر بدنها دل‌مشغولی عمدۀ این جناح بود. در نتیجه، کوشش عمدهای برای «اسلامی کردن» فضای اجتماعی، از جمله جداسازی دو جنس در مراکز آموزشی به خرج داد (کدی، 1388: 43؛ میلانی، 1381: 360، 361).
در 14 اسفند 1357 علی‌اکبر سلیمی مدیر کل جدید وزارت آموزش و پرورش تهران اعلام کرد: «ترتیبی خواهد رفت تا از سال آینده مدرسه مختلط وجود نداشته باشد» (پیغام امروز، 15 اسفند 1357: شمارۀ 5، ص2). مدتی بعد در 31 اردیبهشت 1358، محسنی کبیر -رئیس ناحیۀ 2 آموزش و پرورش تهران- طی بخشنامه‌ای به آموزشگاه‌های آزاد، از دارندگان امتیاز این آموزشگاه‌ها خواست «در ترم تابستانی خود از تشکیل کلاس‌های مختلط خودداری کنند و برای دختران یا پسران کلاس‌های جداگانه تشکیل دهند». در این بخشنامه آمده بود: «در موقع ثبت‌نام ترم جدید که از اول تابستان سال جاری آغاز می‌گردد از تشکیل کلاس‌های مختلط خودداری و آموزشگاه مربوط فقط مجاز به ثبت‌نام داوطلب پسر یا دختر طبق اجازۀ تأسیس خواهد بود». این بخشنامه صاحبان آموزشگاه‌ها را تهدید کرده بود که «چنانچه در بازدیدهای بعدی مشاهده گردد که خلاف این دستور عمل شده است، بدون مهلت نسبت به لغو امتیاز و تعطیل آموزشگاه اقدام فوری به عمل خواهد آمد». در واکنش به این بخشنامه، رئیس اتحادیۀ مؤسسات آموزش زبان‌های خارجی در جلسه‌ای با سلیمی که در این زمان به حکم تندروی‌هایش معاون وزیر آموزش و پرورش شده بود، مشکلات اجرای این بخشنامه را متذکر شد، اما سلیمی در پاسخ «تأکید کردند که کلاس‌ها جدا شود» (آیندگان، 31 اردیبهشت 1358: شمارۀ 3355، ص11).
در اوایل تابستان 1358، اخبار حاکی از آن بود که تفکیک جنسیتی در همه جا از جمله مدارس اجرا خواهد شد (آیندگان، 16 تیر 1358: شمارۀ 3394، ص12؛ همان، 2 تیر 1358: شمارۀ 3382، صص6، 11). به‌رغم اعتراضات، در اواخر تیر 1358 آموزش و پرورش تهران در بخشنامه‌ای جدا کردن دختران و پسران دبستانی را رسماً اعلام کرد (اطلاعات، 3 امرداد 1358: شمارۀ 15913، ص1). با این حال، در 2 مرداد غلامحسین شکوهی وزیر آموزش و پرورش، طی مصاحبه‌ای با «آیندگان» تصریح کرد «من معتقدم که در دوران دبستان، وجود مدارس مختلط هیچ اشکالی ندارد؛ به‌خصوص که ما در روستاها نمی‌توانیم آنها را از هم جدا کنیم. تازه، اگر دست به چنین کاری بزنیم، آنها در محیط زندگی‌شان -روستا- با هم هستند». «به‌طور کلی من اشکالی نمی‌بینم که بچه‌های زیر 12 سال با هم درس بخوانند. معذالک جدا کردن آنها هم در شهری که جمعیت انبوهی دارد، اشکال نخواهد داشت. چرا این مسئله را بزرگ می‌کنند؟ ما هم نباید اصرار بیجا کنیم، هم اولیای دانش‌آموزان... مثلاً یک مدرسه‌ای هست که 400 محصل دارد یا دو مدرسه هر کدام با 300 شاگرد. چه اشکالی دارد دخترها به یک مدرسه بروند و پسرها به مدرسۀ دیگر؟». شکوهی تأکید کرد: «مدارسی که مختلط ثبت‌نام کرده‌اند -حداقل مدارس تهران- را نمی‌گذاریم مختلط باشند. در مدارس مختلطی هم که موجود است، ایرانی‌ها نمی‌توانند ثبت‌نام کنند». او درحالی‌که معترف بود در شرایط حاضر در تهران 750 مدرسه و در خارج از تهران دوهزار مدرسه کمبود وجود دارد، گفت «اگر احیاناً تاکید شود که مدارس مختلط نباید باشد، در مقابل این تعیین تکلیف، آموزش و پرورش موظف است که مدرسه باز کند و اگر امکانات ساختمانی اجازۀ چنین کاری را ندهد، به اجبار مدارس مختلط را دایر خواهیم کرد... در غیر این صورت مدارس همچنان مختلط باقی خواهد ماند؛ به‌خصوص در دوران دبستان». شکوهی در دیدار با نمایندگان انجمن‌های خانه و مدرسه، بار دیگر تصریح کرد که «به عنوان یک متخصص مسائل آموزشی، راجع به جدا کردن مدارس مختلط مخصوصاً در مقطع تحصیلی ابتدایی هیچ اعتقاد ندارد. با این حال وی اذعان داشت که مراجع دیگری نیز در این مورد تصمیم می‌گیرند» (آیندگان، 3 مرداد 1358: شمارۀ 3409، صص1، 12). او افزود «جدا کردن دختر و پسر نیز ضرری ندارد و اگر ما براساس شرایط اجتماعی ناچار شویم مدارس مختلط را جدا کنیم، این کار را خواهیم کرد و مسلماً این ضربه‌ای به آموزش و پرورش نمی‌زند» (اطلاعات، 3 امرداد 1358: شمارۀ 15913، ص1).
در اوایل شهریور استعفای شکوهی وزیر آموزش و پرورش (کیهان، 18 شهریور 1358: شمارۀ 10802، ص12) و تصدی سرپرستی این وزراتخانه توسط محمدعلی رجایی از مسئولان تندروِ جمهوری اسلامی که مخالف مدارس مختلط بود (صابری، 1386: 129-130)، زمینۀ مساعدی را برای اجرای برنامۀ تفکیک جنسیتی مدارس فراهم کرد. بدین ترتیب، در مهر 1358 سال تحصیلی جدید با اجرای تفکیک جنسیتی مدارس و تغییر و تبدیل مدارس مختلط به دخترانه یا پسرانه در تهران آغاز شد (اطلاعات، 1 مهر 1358: شمارۀ 15959، ص2). در این هنگام بعضی از مراکز آموزشی عنوان کردند که تا تعداد دانش‌آموزان دختر به حد نصاب تشکیل کلاس نرسد، ثبت‌نام آنها قطعی نیست. دانش‌آموزان دختر به این وضع اعتراض کردند، اما در پاسخ به آنها گفته شد فقط می‌توانند رشته تحصیلی خود را به رشته‌های مشابه که شمار دانش‌آموزان در آن به حد نصاب رسیده است، تغییر دهند (رستمی، 1379: 93).
سرانجام در 15 تیر 1359 ادارۀ کل آموزش و پرورش تهران در ارتباط با «فرمان تاریخی امام امت»، اطلاعیه‌ای 13 ماده‌ای صادر کرد. در نخستین ماده این اطلاعیه «ضمن تأکید بر موازین اسلامی در مدارس»، از مسئولان مدارس خواسته شد «مدارس مختلط در تمامی مقاطع به‌طور کلی برچیده شود». در مادۀ هشتم نیز تأکید شده بود «خانم‌ها منحصراً در مدارس دخترانه و آقایان در مدارس پسرانه، اعم از آموزش، دفتری و اداری به کار گمارده شوند» (کیهان، 15 تیر 1359: شمارۀ 11037، ص12). گرچه انقلابیون بر تفکیک جنسیتی معلمان نیز اصرار داشتند، کمبود معلم زن باعث شد از این اصرار دست بکشند (رستمی، همان، 107).
برنامۀ انحلال مدارس مختلط، در شرایطی اجرا شد که هیچ‌یک از مراجع تقلید صریحاً فتوایی دربارۀ مدارس مختلط نداده بودند (کیهان، 4 مرداد 1358: شمارۀ 10767، ص6)، اما امت حزب‌الله در پی اجرای این برنامه بود. آنان «کودکستانها و دبستان‌های مختلط» را «مقدمۀ اختلاط در مدارس و دانشگاه‌ها» و «مقدمۀ همه فسادها» دانستند (اطلاعات، 3 مرداد 1358: شمارۀ 15913، ص4). روز 7 مرداد 200 (کیهان، 7 مرداد 1358: شمارۀ 10769، ص2) یا بیش از دوهزار نفر (جمهوری اسلامی، 8 مرداد 1358: ش51، ص1) از دانش‌آموزان دختر جنوب شهر تهران، در اجتماعی در دفتر وزارتی وزیر آموزش و پرورش، خواستار انحلال مدارس مختلط شدند. آنان پلاکاردهایی نیز با این مضامین در دست داشتند: «خون شهیدان ما منتظر جواب است/ مدرسه مختلط بر ضد انقلاب است»، «فرهنگ شاهنشاهی نابود باید گردد/ مدارس اسلامی ایجاد باید گردد» و «اختلاط دبستان‌ها مقدمه دیگری برای انحراف از اصول اسلامی است». چند تن از معترضان مدعی بودند در جامعه اسلامی ما وجود مدارس مختلط به هیچ‌وجه جایز نیست و این کار مقدمه‌ای برای انحراف از اصول اسلامی است (کیهان، 7 مرداد 1358: شمارۀ 10769، ص2). موافقان انحلال مدارس مختلط ضمن تأکید بر اجرای برنامه‌های اسلامی در مدارس و زدودن فرهنگ استعماری و درخواست فوری برای «تفکیک مدارس مختلط در تمام سطوح آموزشی در تهران و مراکز شهرستان‌ها» و همچنین استفاده از معلمان مرد در مدارس پسرانه و معلمان زن در مدارس دخترانه «متناسب با اصول انقلاب اسلامی»، مخالفان را «مشتی غیرمتعهد و ضدّ انقلابی» دانستند که «جز مطامع و منافع شخصی چیزی را در نظر ندارند و وجود مدارس مختلط را صرفاً برای ادامه راه طاغوتیان و به فساد کشانیدن نوجوانان و حفظ منافع خویش طالبند» (جمهوری اسلامی، 8 مرداد 1358: شمارۀ 51، ص1).
در اولویت قرار دادن تفکیک جنسیتی مدارس و مراکز آموزشی، در حالی در دستور کار قرار گرفت که در فروردین 1358 شماری از فرهنگیان «مشکلات درجه اول وزارت آموزش و پرورش» را چنین برشمرده بودند: «رفع کمبود مدرسه و از میان برداشتن مدارس 2 وقته و 3 وقته، اصلاح آیین‌نامه‌ها، برنامه‌ها و کتاب‌ها، تعیین تکلیف نظام شکست‌خورده جدید و موضوع اختلاف سطح مدارس دولتی و غیردولتی و تعیین تکلیف مدارس غیردولتی که در چهار سال اخیر دولتی اعلام شده‌اند و بازگرداندن فرهنگیان مأمور به خدمت در سایر ادارات و استفادۀ کامل از همه کادر موجود و حذف ادارات زائد» (اطلاعات، 8 فروردین 1358: شمارۀ 15816، ص5).
مخالفان انحلال مدارس مختلط نیز استدلال‌های مشابهی ارائه می‌دادند. با توجه به اینکه در این زمان بیش از پنجاه مدرسۀ مختلط در تهران وجود داشت و شماری مدرسۀ مختلط نیز به خارجی‌ها اختصاص داشت (امید ایران، 29 مرداد 1358: شمارۀ 1021، 18)، اولیای دانش‌آموزان این مدارس که شمار قابل توجهی بودند، دست به اعتراض زدند. آنان در طول تابستان تجمعات متعددی برگزار (آیندگان، 28 تیر 1358: شمارۀ 3404، ص2؛ همان، 13 مرداد 1358: شمارۀ 3417، ص3؛ همان، 16 مرداد 1358: شمارۀ 3419، ص3) و با وزیر آموزش و پروش دیدار کردند و با ارسال طوماری به مهندس مهدی بازرگان، دربارۀ «نارسایی‌ها و تصمیمات عجولانه» وزارت آموزش و پرورش تذکر دادند (کیهان، 1 مرداد 1358: شمارۀ 10764، ص9؛ آیندگان، 2 مرداد 1358: شمارۀ 3408، صص1، 2)؛ گرچه به نتیجه‌ای نرسیدند. با تعطیل شدن روزنامه آیندگان و مجله «امید ایران» در پی تصویب لایحه مطبوعات و مصادره روزنامه‌های کیهان و اطلاعات در 18 شهریور (شهیدی، 1396: 113-120، 124-125)، دیگر خبری از این‌گونه مخالفت‌ها بازتاب نیافت. آنان معتقد بودند جدا کردن دانش‌آموزان مدارس مختلط «با توجه به مشکلات متعددی که امروز سر راه دولت وجود دارد و وقت کمی که برای تصمیم‌گیری‌های صحیح در مورد مسائل آموزشی هست»، «عجولانه» است و «منجر به ایجاد مشکلات و سرگردانی زیاد برای پدران و مادران و مدارسی می‌شود که سال‌ها با شیوۀ امتحان‌شده به نحو خوبی اداره می‌شدند» (اطلاعات، 23 تیر 1358: شمارۀ 15903، ص9). در نتیجه خواستار آن بودند که «هر نوع تصمیم‌گیری در جهت تغییرات بنیانی و حتی ظاهری در چگونگی و شرایط ادارۀ مدارس، با تحقیق و بررسی همه‌جانبه براساس موازین علمی (روان‌شناسی-تربیتی و مستند به تحقیقات در جامعۀ ایران) انجام شود» (آیندگان، 26 تیر 1358: شمارۀ 3402، ص14). بر این اساس، آنان «جدا کردن بچه‌ها به‌خصوص در سنین ابتدایی» را به دلایل زیر نادرست و «به ضرر مصالح کلی آموزش و پرورش کشور» می‌دانستند:
آنان معتقد بودند «با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی ایران که به‌طور متوسط از آب و هوای معتدل برخوردار است، سنین 6 تا 11 سال نمی‌تواند سن بلوغ باشد» (آیندگان، 26 تیر 1358: شمارۀ 3402، ص14)؛ به همین دلیل مدارس مختلط در مقطع ابتدایی را خلاف شرع نمی‌دانستند. به علاوه معتقد بودند اگر دولت مصمم بر اجرای این طرح است، با مدارس روستایی چه خواهد کرد؟ (آیندگان، 2 مرداد 1358: شمارۀ 3408، صص1، 2). حتی برخی از آنان معتقد بودند اصولاً «امروز بسیاری از مطالبی که از نظر اسلامی مورد ایراد قرار می‌گیرد، در اصل مخالفتی با شرع ندارد» و «به‌طور کلی اسلام اساس را بر تقوی و پرهیزکاری گذاشته است نه ممنوعیت‌های قانونی» (اطلاعات، 23 تیر 1358: شمارۀ 15903، ص9). بر همین اساس، از نظر آنان «ظاهراً این عمل آموزش و پرورش تهران بیشتر جنبۀ تظاهر دارد» (کیهان، 1 مرداد 1358: شمارۀ 10764، ص9؛ آیندگان، 2 مرداد 1358: شمارۀ 3408، صص1، 2).
اظهارات و برنامه‌های مسئولان در شرایطی بود که مادۀ 10 مقاوله‌نامۀ رفع همۀ اشکال تبعیض علیه زنان که در 18 دسامبر 1979/ 27 آذر 1358 به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسید و از سپتامبر 1981 لازم‌الاجرا شد، «از بین بردن هرگونه مفهوم کلیشه‌ای از نقش زنان و مردان در کلیه سطوح و در اشکال مختلف آموزشی از طریق تشویق به آموزش مختلط» را از دولت‌های عضو خواسته بود (علویون، 1381: 59). افزون بر این، در سال تحصیلی 1358-1359 در تهران نیاز به حدود هفتصد مدرسه وجود داشت و مدارس جنوب این شهر مجبور به پذیرش سه یا چهار نوبته دانش‌آموزان شدند (کیهان، 7 آبان 1358: شمارۀ 10843، ص1).
به هر روی، به‌رغم این کوشش‌ها، آهنگ رشد مدارس مختلط در سال تحصیلی 1364-1365 نسبت به سال تحصیلی آخر حکومت پهلوی صرفاً از 5/18 درصد به 3/10 درصد کاهش یافت که متعلق به مناطق روستایی بود (اطلاعات، 25 مهر 1366: شمارۀ 18298، ص6).
جدول شمارۀ3. مقایسۀ درصد مدارس (پسرانه، دخترانه و مختلط) به کل مدارس در دو سال تحصیلی 1356-1357 و 1364-1365 (اطلاعات، 27 مهر 1366: شمارۀ 18300، ص7)
|
سال تحصیلی |
1356-1357 |
1364-1365 |
|
درصد مدارس پسرانه نسبت به کل مدارس |
9/18% |
8/20% |
|
درصد مدارس پسرانه نسبت به کل مدارس |
7/9% |
2/15% |
|
درصد مدارس مختلط نسبت به کل مدارس |
4/71% |
64% |
جدول شمارۀ 4. مقایسۀ شمار مدارس و دانش‌آموزان در مناطق شهری و روستایی در دو سال تحصیلی 1356-1357 و 1364-1365 (همان، همان‌جا)
|
منطقه |
سال تحصیلی |
||
|
1356-1357 |
1364-1365 |
||
|
شهر |
دانش‌آموز |
2321143 |
3244603 |
|
مدرسه |
5091 |
9092 |
|
|
روستا |
دانش‌آموز |
1993272 |
3543720 |
|
مدرسه |
19723 |
41340 |
|
|
جمع |
دانش‌آموز |
4314415 |
6788323 |
|
مدرسه |
24814 |
50432 |
|
با این حال، رشد فزایندۀ جمعیت که در سال 1365 به 384/857/49 نفر رسید، به‌رغم مهاجرت روستاییان به شهرها که برای نخستین بار جمعیت شهرنشین را به حدود 55% رسانید، سبب افزایش جمعیت روستانشین نیازمند آموزش شد؛ چنان‌که در این سال 241/611/22 نفر (حدود 45%) ساکن روستاها بودند (مرکز آمار ایران، 1366: 55). از همین رو، میزان مدارس مختلط از 4/71% در سال آخر حکومت پهلوی صرفاً به 64% کاهش یافت و حکومت نوظهور انقلابی خود مجبور به گسترش این مدارس در مناطق روستایی شد؛ چنان‌که حتی در دهه‌های 1380 و 1390 نیز گزارش‌هایی از ده‌ها هزار مدرسۀ مختلط در هر سه مقطع در نقاط مختلف روستایی و محروم کشور، به‌ویژه در مناطق عشایری در دست بود که گاهی در چادر و کپر تشکیل می‌شد (آفتاب یزد، 23 خرداد 1386: شمارۀ 2093، ص9؛ همان، 11 آبان 1387: شمارۀ 2486، ص9؛ کیهان، 18 آبان 1394: شمارۀ 21203، ص7). در این مدارس به سبب شمار اندک دانش‌آموزان و نبود فضا و کادر آموزشی، همچنان آموزش مختلط ادامه یافت (اطلاعات هفتگی، 22 آبان 1398: 3861، ص32).
نتیجه‌گیری
مدارس مختلط در ایران در دورۀ پهلوی با حمایت حکومت جنبۀ عمومی یافت. در این دوره، از یک سو برای بسط آموزش در میان دختران و از سوی دیگر، بهسازی فضای آموزشی تک‌جنسیتی، مدارس مختلط در سراسر کشور راه‌اندازی شد. گرچه حکومت طی سال‌های 1320-1332ش. به سبب مخالفت مراجع تقلید و روحانیون، تا اندازه‌ای این مدارس را محدود کرد، اما در سال‌های بعد به تبعیت از رویۀ جهانی و نیز گسترش مدارس روستایی که مختلط بودن را ایجاب می‌کرد، این مدارس را گسترش داد. با بروز انقلاب 1357 کوشش برای انحلال مدارس مختلط، ذیل برنامۀ کلی حکومت برای «اسلامی» کردن جامعه آغاز شد. مخالفان طرح با نامه‌نگاری و برگزاری تجمع، به مخالفت برخاستند و تا مدت‌ها پیگیر این مطالبه بودند، اما موافقان که همراهان حکومت بودند، جز برگزاری یک تجمع در حمایت از این طرح و مخالفت با مدارس مختلط، دست به اقدام دیگری نزدند. پس از اعلام چنین برنامه‌ای طی روزهای نخست، با وجود مخالفت‌های اولیای دانش‌آموزان این مدارس، از مهر 1358 در تهران و سال بعد در سراسر کشور، جز مناطق روستایی، این مدارس منحل اعلام شد. به‌رغم کوشش حکومت جمهوری اسلامی برای جداسازی فضای آموزشی و «اسلامی» کردن مدارس، مدارس مناطق روستایی و محروم همچنان مختلط باقی ماند. به نظر می‌رسد اقدامات نخستین و کوشش‌های نافرجام کنونی برای جداسازی مدارس، بیشتر اقدامی برای تحمیل ایدئولوژی حکومت و نشان دادن قدرت آن در مناطق شهری و مرفه بوده است؛ مسئله‌ای که به‌ویژه در سال‌های نخستین برای به چالش کشیدن ایدئولوژی‌های رقیب و سبک زندگی برآمده از دوران پهلوی، اهمیت بسزایی داشت.
Transliteration
-Ābrahamian, Ervand (1384), Iran between Two Revolutions, Translated by Ahmad Gol Mohammadi Va Mohammad Ebrāhim Fattāhi, Tehrān: Ney. [In Persian]
-Alavioun, Mohammadreza (1381), Kār-e Zanān Dar Hoqouq-e Irān Va Hoqouq-e Beinol Melali-ye Kār, Tehrān: Rošangarān Va Motāleʿāt-e Zanān. [In Persian]
-Asnād-e Enqlāb-e Eslāmi (Etelāʿeeye-hā, Eʿlāmie-hā, Bayānie-hā, Payām-hā, Telegraph-hā Va Nāme-hā-ye Āyat-e Eʿzām Va Marajʿ-e Taqlid) (1374), Tehrān: Markaz-e Asnād-e Enqlāb-e Eslāmi.[In Persian]
-Asnād-I Az Madāres-e Irāni Dar ḵārej Va Madāres-e ḵāreji Dar Irān (1301-1317Š) (1387), Tehrān: Markaz-e Asnād-e Riyāsat Jomhouri .[In Persian]
-Bāvar, Mahmoud (1324), Koh Gilouye Va Illat-e Ān, Ga čsārān: Šerkat-e Sahāmi-e čap. [In Persian]
-Elwell- Sutton, Laurence Paul (1337), Modern Iran, translated by Abdolazim Sabouri, Tehrān: čap-e Tābeš. [In Persian]
-Fouladzāde, Abdolamir (1369), Šāhanšāhi-ye Pahlavi Dar Irān, Vol. 1, Qom: Našr-e Andiše-hā-ye Eslāmi. [In Persian]
-Hāʿeri, Mehdi (1387), ḵāterāt-e Mehdi Hāʿeri Yazdi: Oustād-e Falsafe Va Farzand-e Bonyāngozār-e Hawzeh-ye Elmieh-ye Qom, by the effort of Habib-e Lājevardi, Tehrān: Ketāb-e Nāder Va Bāztāb Negār. [In Persian]
-ḵālesi Zāde, Mohammad, (1386), Rasāʿel-e Siyāsi-e ʾāyatullāh šayḵ Mohammad ḵālesi Zāde, Tadvin-e Eslām Dabbaq, Tehrān: Markaz-e Asnād-e Enqlāb-e Eslāmi. [In Persian]
-Kasravi, Ahmad (1323), Dowlat Be Mā Pāsoḵ Dahad, Tehrān čapḵāne-ye Peymān. [In Persian]
-Keddie, Nikki R (1388), Modern Iran: roots and results of revolution, translated by Mehdi Haqiqatḵāh, Tehrān: Qoqnous. [In Persian]
-Keddie, Nikki R (1369), Roots of Revolution, translated by Abdol Rahim Govāhi, Tehrān: Qalam. [In Persian]
-Khomeini, Ruhollah (n.d.), Kašf-e Asrār. [In Persian]
-Khomeini, Ruhollah (1368), Sahife-ye Imam. Tehrān: Moʿassese-ye Tanzim Va Našr-e Āsār-e Imam Khomeini. [In Persian]
-ḵorāsāni, Abolfazl Ibn-e Mohammad Hossein Ibn-e Mohammad Ali Al-ḵorāsāni (1365q), Safinat-al Nejat Fi Al-Mahlekat Va Al-Monjiyāt, Tehrān: čapḵane Pakatči. [In Persian]
-ḵošounat Va Fargang: Asnād-e Mahramāne-ye Kašf-e Hejāb (1313-1322) (1371), Tehrān: Sāzmān-e Asnād-e Melli-ye Iran. [In Persian]
-Majmouʿe-i Az Mokātebāt, Soḵanrāni-hā Va Payām-hā-ye ʾāyatullāh Kāšāni Az 1299 H.Š. Tā Šahrivar-e 1330 H.Š (1361), Gerdāvarande M. Dehnavi, Tehrān: čapaḵš. [In Persian]
-Manzolajdād, Mohammad Hossein (1379), Marjaeeyat Dar Arse-ye Ejtemaʿ Va Siyāsat, Tehrān: Širaze. [In Persian]
-Markaz-e Āmār-e Irān (n.d.), Sālnāme-ye Āmāri-ye Sāl-e 1345 Kešvar, Tehrān: Sāzmān-e Barnāme Va Bojje. [In Persian]
-Markaz-e Āmār-e Irān (1351), Sālnāme-ye Āmāri-ye Sāl-e 1350 Kešvar, Tehrān: Sāzmān-e Barnāme Va Bojje. [In Persian]
-Markaz-e Āmār-e Irān (1366), Sālnāme-ye Āmāri-ye Sāl-e 1365 Kešvar, Tehrān: Sāzmān-e Barnāme Va Bojje. [In Persian]
-Markaz-e Āmār-e Irān (2536), Sālnāme-ye Āmāri-ye Sāl-e 2536 Kešvar, Tehrān: Sāzmān-e Barnāme Va Bojje. [In Persian]
-Milāni, Mohsen (1381), The making of Iran's Islamic revolution: from monarchy to Islamic republic, translated by Mojtabā Attārzāde, Tehrān: Gām-e Nov. [In Persian]
-Moʿtamedi, Esfandiyar (1386), Esfahān, Madāress-e Novin Va Mafaḵer-e Ān, Esfahān: Sāzmān-e Farhangi Tafrihi-ye Šahrdāri-ye Esfahān. [In Persian]
-Pahlavi, Mohammadrezā Šāh (N.d.), Maʿmouriyat Barāye Vatanam, Tehrān: čapḵane-ye Arteš. [In Persian]
-Rostami, Elāhe (1379), Women, work and Islamism: Ideology and Resistance in Iran, Translated by Royā Rostami, Tehrān: Jāmeʿe-ye Irāniān. [In Persian]
-Rouhāni, Faḵr (1370), Ahrom-ha, Soqout-e Šāh Va Pirouzi-ye Enqelāb-e Eslāmi, Tehrān: Baliq. [In Persian]
-Sāberi, Kiyourarss (1386), ḵaterāt-e Kiyourarss-e Sāberi (Gol Āqā), Tehrān: Orouj. [In Persian]
-Sadiq, Issa (1332), Seyr-e Farhang Dar Irām Va Maqreb Zamin, Tehrān: Dānešgāh-e Tehrān. [In Persian]
-Šahidi, Hossein (1396), Rouznāme Negāri Dar Irān Az Resālat Ta Herfe, Tehrān: Tarābar. [In Persian]
- Taqavi, Novbaḵt. (1351) "Ostāndar-e Esfahān Dar ḵour", Yaqmā, 384, Ordibehešt, 117-119. [In Persian]
-Vāhed, Sinā (1361), Qiyam-e Goharšād, Tehrān: Wezārat-e Eršād-e Eslāmi. [In Persian]
-Āftāb-e Yazd (čhāršambeh 23 ḵordād 1386), Š 2093, "91 Darsad-e Madāres-e Ašāyeri, Moḵtalet Hastand". [In Persian]
-………………….(šambeh 11 Ābān 1387), Š 2486, "Madress-i Dar Pāyetaḵt Bā Dāneš Āmouzān-e Moḵtalet Dar Kāneks". [In Persian]
-Āmouzeš Va Parvareš (Farvardin 1329), 24 (7), "Taʿsir-e Ejtemaee-ye Kudakestān", Translated by Eqbāl-e Yaqmaee, 56-61. [In Persian]
Āmouzeš Va Parvareš (Mehr 1323), 14 (7), "Sāzmān-e Āmouzeš-e Omoumi Dar Etehād-e Jamāhir-e Šoravi", 374-381. [In Persian]
Āmouzeš Va Parvareš Mehr 1328), 24 (1), "ḵedmatgozārān-e Qadimi-ye Fargang", 49-53. [In Persian]
Āmouzeš Va Parvareš Šahrivar Va Mehr 1319), 10 (6,7), "ḵabar-ha-ye Farhangi", 94-113. [In Persian]
Āmouzeš Va Parvareš ḵordād 1329), 24 (9, "Moqayesse-ye Koli-ye Āmouzeš-e Kešvar-hā-ye Arab", 49-54. [In Persian]
Āmouzeš Va Parvareš ḵordād 1337), 29 (9), "Koudakān-e Davāzdah Sāle čegoune And". [In Persian]
Āmouzeš Va Parvareš (Mordād 1359), 10 (5), "Bongah-ha-ye Nobonyād Dar Šahrestān-ha", 65-69. [In Persian]
- Āmouzeš Va Parvareš (Mehr 1343), 34 (5), "čand Nokte Az Vazʿe Taʿlim Va Tarbiyat Dar Dānmārk". [In Persian]
- Āmouzeš Va Parvareš (Āzar 1352), 43 (3), "Mirzā Yousef ḵān-e Mošār Aʿzam", [In Persian]
- Āmouzeš Va Parvareš (Deay 1343), 34 (8), "Lozoum-e Barresi-e Dāʿm Dar Barnāme-ha-ye Taʿlimāti (Taʿlim Va Tarbiyat Dar Souees)". [In Persian]
- Āmouzeš Va Parvareš (Bahman 1343), 34 (9), "Lozoum-e Barresi-e Dāʿm Dar Barnāme-ha-ye Taʿlimāti (Taʿlim Va Tarbiyat Dar Souees)". [In Persian]
- Āmouzeš Va Parvareš (Esfand 1352), 43 (6), "Nazari Be Āmouzeš Va Parvareš Dar Engelestān: Senin, Dovre-hā Va Barnāme-ye Tahsili Az Koudakestān Tā Dabirestān". [In Persian]
- Āmouzeš Va Parvareš (1336), 28 (1), “Motāleʿāt Va Nazariyat Darbāre-ye Āmouzeš Va Parvareš Dar Āmrika”. [In Persian]
- Āmouzeš Va Parvareš (Farvardin 1326), 22 (1), “Āmouzeši-ye Dar Beritāniyā". [In Persian]
-Āyandegān (Sešambeh 2 Mordād 1358), Š 3408, "Ovliya-ye Dāneš Āmouzān-e Madāres-e Moḵtalet, Emrouz Dar Āmouzeš Va Parvareš Ejtemāʿ Mikonand" [In Persian]
Āyandegān čahāršambeh 3 Mordād 1358), Š 3409, "Madāres-e Moḵtalet Rā Jodā Nakonim".[In Persian]
Āyandegān Šambeh 16 Tir 1358), Š 3394, "Eʿlām-e Taʿtili-e Pelaẑ" [In Persian]
Āyandegān Šambeh 2 Tir 1358), Š 3382, "Ātaš Va Pambe Va Rāh-hā-ye Hariq" [In Persian]
Āyandegān Sešambeh 16 Mordād 1358), Š 3419, "Bahs-e Ovliya-ye Dāneš Āmouzān-e Madāres-e Moḵtalet-e Ebtedaee Be Natije-I Naresid" [In Persian]
Āyandegān Sešambeh 26 Tir 1358), Š3402, "Jodā Kardan-e Doḵtārān Va Pesarān Dar Madāres-e Moḵtalet Salāh Nist" [In Persian]
- Āyandegān Došambeh 31 Ordibehešt 1358), Š 3355, "Āmouzešgāh-ha-ye Āzād Az taškil-e Kelas-e Moḵtalet Manʿ šodand" [In Persian]
- Āyandegān Yekšambeh 13 Mordād 1358), Š 3417, "Dar Sourat-e Jodāsāzi-e Madāres-e Moḵtalet Dast Be Rāhpeymāee Mizanim" [In Persian]
- Āyandegān Panjšambeh 28 Tir 1358), Š 3404, "Eʿterāz-e Ovliya-ye Dāneš Āmouzān Be Tasmim-e Wezārat-e Āmouzeš Va Parvareš" [In Persian]
- Īṭṭelāʿāt (čahāršambeh 3 Mordād 1358), Š 15913, "Wazir-e Āmouzeš Va Parvareš: Moḵtalet Boudan-e Dabestān-hā Eškāl-I Nadārad" [In Persian]
Īṭṭelāʿāt (čahāršambeh 3 Mordād 1358), Š 15913, "Madāres-e Moḵtalet" [In Persian]
Īṭṭelāʿāt čahāršambeh 8 Farvardin 1358), Š15816, "Nazar-e čand Farhangi Darbare-ye Moškelāt-e Daraje-ye Avval-e Wezārat-e Āmouzeš Va Parvareš" [In Persian]
Īṭṭelāʿāt Yekšambeh 1 Mehr 1358), Š 15959, "Milion-hā Nafar Dāneš Āmouz Bā Andiše-hā-ye Tāze Be Kelass-hā Raftand" [In Persian]
Īṭṭelāʿāt (šambeh 25 Mehr 1366), Š 18298, " Tahqiq-I Dar Elal Va Avamel-e Rošd-e Nirou-ye Ensani-ye Pas Az Enqelāb Dar Moqayes Ba Qabl Az Enqelāb Dar Wezārat-e Āmouzeš Va Parvareš-1" [In Persian]
Īṭṭelāʿāt (Došambeh 27 Mehr 1366), Š 18300, " Tahqiq-I Dar Elal Va Avamel-e Rošd-e Nirou-ye Ensani-ye Pas Az Enqelāb Dar Moqayes Ba Qabl Az Enqelāb Dar Wezārat-e Āmouzeš Va Parvareš-3" [In Persian]
Īṭṭelāʿāt (šambeh 23 Tir 1358), Š15903, "Āyā Jodā Kardan-e Doḵtar-ha Va Pesar-ha Dar Madāres-e Moḵtalet Amali Ast?" [In Persian]
-Īṭṭelāʿāt-e Haftegi (čahāršambeh 22 Ābān 1398), Š 3861, "Mellat-e Nadid Badid" [In Persian]
- Jām-e Jam (Šambeh 18 Tir 1390), Š 3172, "Tafkik-e Jensiyati Dar Dānešgāh-hā Motevaqef šod" [In Persian]
Īṭṭelāʿāt-e Haftegi Sešambeh 31 ḵordād 1390), Š 3158, "Tafkik-e Jensiyati-ye Dānešgāh Dar Dast-e Barresi". [In Persian]
- Jomhouri Eslāmi (Došambeh 8 Mordād 1358), Š 51, "Eʿterāz-e Šadid-e Dāneš Āmouzān Be Madāres-e Moḵtalet" [In Persian]
- Kayhān (Došambeh 1 Mordād 1358), Š 10764, "350 Tan Az Farhangiyān, Pezeškān Va Mohandesān: Enhelāl-e Madāres-e Moḵtalet, ḵānevāde-hā Rā Negarān Kardeh Ast". [In Persian]
Kayhān čahāršambeh 18 Šahrivar 1358), Š 1082, "Wazir-e Āmouzeš Va Parvareš Esteʿfā Kard". [In Persian]
Kayhān Yekšambeh 7 Mordād 1358), Š 10769, "Tazāhorāt-e Dāneš Āmouzān Aleih-e Madāres-e Moḵtalet". [In Persian]
Kayhān čahāršambeh 2 Tir 1395), Š 21374, "Ordu-hā Moḵtalet, Masʿoulān Monfaʿel". [In Persian]
Kayhān čahāršambeh 4 Āzar 1394), Š 21217, "Ordu-hā-ye Moḵtalet-e Dānešjoʿee Dar Rouz-e Rošan". [In Persian]
Kayhān čahāršambeh 25 ḵordād 1390), Š 19951, "Moāven-e Farhangi-ye Wezārat-e Olum: Dānešgah-hā-ye Tak Jensiyati Motālebe-ye Mardomi Ast". [In Persian]
Kayhān Došambeh 18 Ābān 1394), Š 21203, "Modir-e Kol-e Āmouzeš Va Parvareš –e Ostān: Nimi Az Madāress-e Roustāee-ye ḵorāsān-e Šomāli Moḵtalet Edāre Mišavad". [In Persian]
Kayhān Panjšambeh 4 Mordād 1358), Š 10767, "Madāres-e Moḵtalet Janjāl-e Besyār Barāye Boudan Yā Naboudan". [In Persian]
Kayhān (Yekšambeh 15 Tir 1359), Š 11037, "Dastour Al-Amal-e Āmouzeš Va Parvareš Dar Moured-e Pāksāzi-ye Madāres". [In Persian]
Kayhān (Došambeh 7 Ābān 1358), Š 10843, "Edeʿi Az Šāgerdān-e Jonoub-e Šahr Be Madāres-e Šomāl-e Šahr Montaqel Mišavand". [In Persian]
Kayhān Došambeh 20 Tir 1390), Š 19971, "Enteqād-e Šadid-e ʾāyatullāh Makārem Az Moḵālefat-hā Dar Ejrāye Tarh-e Tafkik-e Jensiyati Dar DāneŠgāh-hā". [In Persian]
Kayhān Yekšambeh 5 Šahrivar 1396), Š 21707, "Esteqbāl-e Aqšār-e Farhiḵteh Dar Farānceh Az Jodāsāzi-e Madāres-e Doḵtārān Va Pesarān". [In Persian]
- Omid-e Irān (Došambeh 29 Mordād 1358), 29 (1021), "Moāšerat-e Pesar Va Doḵtar-e Zir-e Dah Sāl Dar Kodām Āeen-i Jorm Ast?! Madāres-e Moḵtalet Nāboud Bāyad Gardad!", 18-19. [In Persian]
-Peyqām-e Emrouz (Sešambeh 15 Esfand 1357), Š 5, "Madāres-e Moḵtalet Barčide Mišavand". [In Persian]
- Resālat (Panjšambeh 24 Esfand 1391), Š 7783, "Wazir-e Olum: Natāyej-e Nazarsanji Darbāre-ye Danešgāh-hā-ye Tak Jensiyati Rā baʿd Az Enteḵābāt Eʿlām Mikonim". [In Persian]
Resālat Došambeh 3 ḵordād 1389), Š 6992, "Šeš Dānešgāh-e Tak Jensiyati-ye Jadid Dar Kešvar Rāhandāzi Mišavad". [In Persian]
)