چرخش‌های دورانی و هویت ایرانی

مقدمه

بی­گمان همۀ جامعه­ها، تمدن­ها و هویت­ها در معرض تغییر تدریجی قرار دارند. تاریخ بشر سرشار از جابه‌جایی، اصلاح و تغییر عناصر هویتی و تمدنی است. این تغییر تا حد زیادی طبیعی است، اما اگر جهش­ها، چرخش­ها و دگرگونی­های بزرگ در عناصر اصلی هویتی یک ملت/ مردم رخ دهد، دیگر امری طبیعی نیست. این مقاله به همین نوع چرخش­ها و تغییرات بنیادین در هویت ایرانی توجه دارد و معتقد است چنین تغییراتی محصول «چرخش دورانی» است که پیامد طبیعی آن «تحول تاریخی-هویتی» همراه با دوره­ای از بحران و بی‌ثباتی است. تاکنون چرخش­های دورانی در تاریخ همۀ کشورها/ تمدن­ها/ ملت­های باسابقه رخ داده است. بنابراین مسئله این است که چرخش دورانی چیست؟ چه نسبتی بین چرخش دورانی و هویت ایرانی وجود دارد؟ طی چرخش­های دورانی چه عناصری به اجزای اصلی هویت ایرانی تبدیل شده­اند؟ چگونه پس از هر چرخش دورانی، بی­ثباتی و بحران هویتی ناشی از آن پایان می­یابد؟

در میان صاحب­نظران ایرانی، مسئلۀ هویت موضوعی داغ و مناقشه­آمیز است و اکنون مجال پرداختن به آرای آنها نیست. فرهنگ رجایی در آثار خود با دو تعبیر متفاوت، سیر تحول هویت ایرانی را نشان داده است. او در کتاب مشکلۀ هویت ایرانی با استفاده از استعارۀ رودخانه توضیح داده است که هویت ایرانی از بستری می­گذرد که چهار عامل ایرانیت، سنت، دین و تجدد با شدت و ضعف بر مسیر حرکت آن تأثیر گذاشته­اند (رجایی، 1382: 30). او سال­ها بعد ضمن معتبر شدن چهار عنصر پیش­گفتۀ هویت­ساز ایرانی، استعارۀ رودخانه را ناکافی و ناکارآمد دانست و از تمثیل/استعارۀ «باغ» بهره گرفت و آن را از رودخانه کارسازتر و دقیق­تر شمرد و نوشت نه فقط در ایران، بلکه در کل تمدن بشری، باغ می­تواند کنایه و نماد گویاتری برای تحقق فکر، جهان­بینی و هویت باشد (رجایی، 1395: 12). او سرانجام در کنار عوامل چهارگانه، از عامل پنجمی با عنوان «تخیل و ابداع ایرانیان» سخن گفت که به زعم وی، مهم‌تر از چهار عامل پیشین است (رجایی، همان، 15).

حسین کچویان هویت ایرانی را در سه دوره قابل مطالعه دانسته است. نخست دورۀ پیدایش مسئلۀ هویت؛ دوم دورۀ خودیابی یا تلاش برای بازسازی خود؛ سوم دورۀ کمال­یابی و تحقق خود (کچویان، 1384: 69). او عنصر اصلی و بنیان هویت کنونی ایرانیان را صرفاً در اسلام خلاصه می­کند و مشکل اصلی هویت ایرانی را توسعۀ تجدد جست‌وجو می­داند. از نگاه او، چون منطق تجدد با هیچ هویت دینی ادغام­پذیر نیست، تعارض غیرقابل حلی میان هویت اسلامی و هویت متجددانه ایرانیان ایجاد شده است. او سرانجام نتیجه می­گیرد که هویت اسلامی هم امکان جذب ویژگی­های تجدد را دارد و هم در تقابل با هویت­های قومی قرار نمی­گیرد. بنابراین در ایران نباید به سوی تأسیس نظام غیردینی حرکت کرد (کچویان، همان، 275-280).

فخرالدین عظیمی ناسیونالیسم مدنی را عنصری تعیین­گر در هویت کنونی ایرانیان شمرده و معتقد است ناسیونالیسم فرایند تحول و تبدیل شمار انبوهی از مردم به «ملت» است که یا دولت و سرزمینی از خود دارند یا در پی آن می‌باشند. بنابراین تحقّق ملت در پرتو بسط خودآگاهی فرهنگی-تاریخی رخ می­دهد؛ نه قومیت و نژاد (عظیمی، 1399: 29). بر همین اساس، غایت بشر مدرن نه دل سپردن به جهان­وطنی و نه ملت­ستایی بت­پرستانه است؛ زیرا بشر در برابر تندباد بی­پناهی­ها راهی جز ملت یا وطن و افسون ناسیونالیسم ندارد. از همین ­رو، او از ناسیونالیسم دموکراتیک ایران دفاع می­کند (عظیمی، همان، 375).

 حمید احمدی معتقد است ریشه­های تاریخی گروه­های زبانی و مذهبی در ایران موجب شده است تجربۀ مشترک اجتماعی و همبستگی ایرانیان رقم بخورد. تنها در دورۀ معاصر، ناسیونالیسم قومی تحت تأثیر اقدامات دولت مدرنِ اقتدارگرا، کُنشِ نخبگان قومی و نیروهای بین­المللی سر برآورده و به سیاسی کردن اختلافات زبانی و مذهبی پرداخته و در هویت ایرانی شکاف انداخته است (احمدی، 1393: 373-376).

احمد اشرف با رهیافت تاریخی­نگر کوشیده است تصویری از سیر تحول هویت ایرانی پس از ساسانیان تا امروز ارائه کند. او ویژگی مهم این رهیافت را رد انگارۀ ذات­گرایانه هویت و شناختِ ریشه­های تاریخی-فرهنگی عناصر بلندمدت هویتی می­دانست و معتقد بود باید میان مفهوم «هویت ایرانی» و  مفهوم «هویت ملی ایرانی» تمایز قائل شد؛ زیرا اولی به دوران تاریخی پیشامدرن و دومی به دورۀ جدید تعلق دارند (هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، 1395: 39-40).

آنچه گفته شد مشتی است نمونه خروار از مباحث مرتبط با هویت، قومیت، ملیت و ناسیونالیسم در ایران، اما نگارنده با رهیافت تاریخیِ کلان­نگر، ضمن آنکه از یافته­های اشرف بهره می­برد، تحت تأثیر ایدۀ «سه فرهنگ» عبدالکریم سروش یعنی «فرهنگ ملی، دینی و غربی» (سروش، 1369) و آثار پژوهشگرانی است که به پیروی از او سه عنصر/ مؤلفۀ ایرانیت، اسلامیت و مدرنیت را مؤلفه­های بنیادی هویت ایرانی شمرده­اند (مانند اسلامی ندوشن، 1385: 78). البته این نوشتار هرگز در این سطح متوقف نمی­شود، بلکه می­کوشد فرایند و سازوکارهای جایگزینی و تحولات بنیادین در اجزای اصلی هویت ایرانی -به‌ویژه ورود اسلام و مدرنیته- را بر پایۀ یک رشته مفاهیم و ایده­ها، از جمله مفهوم «چرخش دورانی» توضیح دهد و راز بی­ثباتی و بحران کنونی هویت ایرانی را آشکار سازد. این همان کاری است که تاکنون صورت نگرفته و وجه تمایز این پژوهش با پژوهش­های پیشین است. گفتنی است روش چنین مطالعه­ای تاریخ خُرد[1] یا نگرش­های جزئی­نگر (مورخانه) نیست، بلکه رهیافت­های کلان­نگر تاریخی[2]/ جامعه­شناسی تاریخی است.

الف. چارچوب مفهومی

تاکنون مفهوم هویت را به صورت­های گوناگون تعریف کرده­اند. دسته­بندی، نقد و فراتحلیل این تعریف­ها و نیز شناخت تحلیلی رهیافت­های اصلی به مسئلۀ هویت ملی، به پژوهشی مستقل نیاز دارد. نگارنده بدون آنکه وارد مناقشه بر سر تعریف این مفهوم شود، معتقد است که هویت دو وجه متمایز دارد: نخست وجه عینی/ بیرونی و نمایان شامل سرزمین و جغرافیا، زبان، ادبیات، تاریخ، ملیت (نژاد، ساختار فیزیکی و جسمی و ابعاد زیست‌شناسانه)، ساختارها و نظام سیاسی. دوم وجه ذهنی/ درونی و ناپیدا که شامل شخصیت، فرهنگ، باورها، نظام اجتماعی، دین، هنجارها، ارزش­ها، احساسات، آیین­ها و مانند آن می­شود (ملائی توانی، 1402: 649). بنابراین «هویت آمیزه­ای از ویژگی­های عینی(سرزمینی، تاریخ، ادبیات، نژاد، نهادها) با ویژگی­های شخصیتی و فرهنگی موقعیت­مند یک فرد/ یک جامعه/ یک قوم و یا یک ملت در هر دورۀ تاریخی است که به صورت فردی و اجتماعی تبلور می­یابد و موجب تمایز از دیگران است» (ملائی توانی، همان، 649).

در این معنا، هویت امری تاریخی و پدیده­ای موقعیت­مند است که در هر دورۀ تاریخی ممکن است عناصری از آن جای خود را به عناصر دیگری بسپارند. بنابراین درک عمیقِ هویت تاریخی ایرانیان، به علت پیچیدگی­ها و فراز و فرودهای تاریخی این سرزمین چندان آسان نیست؛ زیرا نیازمند فهم چرخش­های دورانی، گسست­های تاریخی و تحول تمدنی (تلاش برای ساختن تمدن جدید) است.

چرخش دورانی به فرایند گذار تاریخی یک جامعه/ تمدن از یک مرحله به مرحلۀ دیگر (یا از یک دوران تاریخی به دوران تاریخی دیگر) گفته می­شود. چرخش دورانی شامل چند مرحله است: 1. وقوع رویداد دوران‌ساز؛ 2. گسست تاریخی؛ 3. بروز دوره­ای از آشفتگی، بی­ثباتی و بحران؛ 4. تحول هویتی-تمدنی که تا رسیدن به مرحلۀ آرامش و ثبات نسبی ادامه دارد.

در این معنا، دوران تاریخی بزرگ‌تر از دوره­های تاریخی است. هر دوران شامل چند دوره است. چرخش­های دورانی در پی یک رویداد بزرگ و دوران­ساز آغاز می­شوند. البته رویدادهای دوران­ساز از سنخ رویدادهای ویرانگر تاریخ‌اند، اما الزاماً مخرب­ترین آنها نیستند. برای نمونه، یورش مغولان به ایران به مراتب ویران­کننده­تر از جنگ­های روسیه با ایران بود، اما یورش مغولان را نمی­توان یک رویداد دوران­ساز دانست؛ درحالی‌که جنگ­های روسیه رویداد دوران­سازی برای ایرانیان است. رویداد دوران­ساز افزون بر تخریب و تحمیل شکست، از جنس فرایندهای بلندمدت تاریخی‌اند که پیامدهای عظیم تمدنی و اجتماعی بر جای می­گذارند. رویداد­های دوران‌ساز معمولاً با جنگ و انقلاب همراه‌اند و به شکست قدرت مستقر –نه الزاماً نابودی آن- می­انجامند. به دنبال این شکست است که گسست تاریخی، تحول تمدنی و تغییر هویتی آغاز می­شود؛ زیرا این شکست در وضعیتی رخ می­دهد که تمدن مستقر، نیروی حیاتی و زایندگی و پایایی خود را از  دست داده و در برابر مهاجمان نیرومند شکست خورده است.

گسست تاریخی از نشانه­های چرخش دورانی است. گسست در اینجا به معنای انقطاع کامل یا قطع ارتباط با گذشته و شکاف تاریخی غیرقابل عبور نیست، بلکه پذیرش تدریجی شرایطی است که تمدن شکست­خورده در راه ترمیم خود با قبول عناصر هویتی جدید به آن تن می­دهد و رفته­رفته راه زیستن و حرکت خود را در مسیری متفاوت با گذشته پیدا می­کند. درواقع، نقشۀ راه، قطب­نما و راهنمای تازه­ای به دست می­آورد و به تغییر مبنای تفکر، تغییر مبنای جهان­نگری، تغییر مبنای آگاهی، تغییر مبنای روابط و مناسبات اجتماعی می­پردازد؛ به همین دلیل هر دوران تاریخی از ویژگی­ها و مشخصه­های هویتی-تمدنی متمایزی نسبت به دوران پیش و پس از خود برخوردار است.

در فرایند چرخش دورانی، بخش مهمی از عناصر هویتی مردمان/ ملت­های شکست­خورده به حاشیه رانده و حتی به‌تدریج نابود می­شوند، اما بخش دیگری از آنها به سبب پیوندها و بستگی­های گوناگونی که با دیگر اجزای تمدن پیروز برقرار می­کنند، از نابودی نجات می­یابند و متناسب با مقتضیات جدید بازتولید می­شوند. در نتیجه، هنجارها، ارزش­ها، نگرش­ها، مفاهیم، دانش­ها، فنّاوری­ها و نظم­های تازه­ای پدید می­آیند که از دیالکتیک امر گذشته با امر جدید، شکل­ گرفته­اند. افزون بر این، در سطح زندگی مادی، ساختارها، نظام­ها، نهادها، دانش­ها و فناوری­ها نیز تغییرات متناسب و متناظر با آن رخ می­دهد. این فرایند پیچیده، با تحول هویتی همراه است که به طرح تعریفی تازه از هویت می­انجامد. در پی آن، بحران هویتی رخ می­دهد که تا رسیدن به مرحلۀ ثبات ادامه می­یابد.

ب. دوران­های سه­گانه و تحول هویتی

متفکران اروپایی تاریخ اروپا را به چهار دوران باستان، میانه، جدید و معاصر تقسیم کرده­اند. در هر یک از این دوران­ها، هویت تازه­ای ظهور یافته و عناصری به اجزای اصلی هویت پیشین افزوده شده است. به باور نگارنده، ایران سه دوران تاریخی را تجربه کرده است و اکنون در واپسین مراحل سومین چرخش دورانی خود قرار دارد. این دوران­ها عبارت است از:

1. دوران باستان (از آغاز دورۀ تاریخی تا سقوط ساسانیان): دوران باستان یا ایران کهن که در جغرافیای ایران/ ایرانشهر شکل گرفت، بر پایۀ نظام پادشاهی (شاهنشاهی)، نظام اجتماعی-اقتصادی خاص خود، اندیشۀ سیاسی شاهی آرمانی، اسطوره­های ایرانی، حضور خاندان­های حکومتگر و ظهور آیین­های ایرانی استوار بود. رکن بنیادین و هویت­ساز این تمدن ایرانیت/ ایرانشهر بود و همین امر مبنای آگاهی تاریخی، مبنای تفکر، مبنای جهان­نگری و مبنای روابط اجتماعی شمرده می­شد که در یک چرخش دورانی به بار نشست. آثار این تمدن در خط و زبان، هنرها، آیین­ها، فرهنگ و آداب اجتماعی، معماری، کشورداری، ادبیات، مفاهیم، پوشش، تعامل با همسایگان و بیگانگان، جغرافیا، جهان­بینی و نوع دین­ورزی و غیره با دوران­های بعدی متفاوت است و همین امر عنصر هویت­بخش ایرانیان و عامل بنیادین حرکت تمدنی دوران باستان شمرده می­شد.
2. دوران میانه (از سقوط ساسانیان تا جنگ­های ایران و روسیه): دوران میانه با سقوط حکومت ساسانیان آغاز شد، نظام اجتماعی رسته­ای فرو ریخت، تغییراتی در مالکیت و مالکان زمین­ها به‌ویژه زمین­های شاهی پدید آمد، ایران وحدت سیاسی خود را از دست داد و به‌تدریج آیین اسلام جانشین زرتشتی­گری شد، اما سرزمین ایران در معنای جغرافیایی و قوم ایرانی به عنوان عجم در برابر عرب و تاجیک در برابر ترک، به همراه اسطوره­ها و آیین­هایش باقی ماندند و با اسلام درآمیختند. افزون بر این، زبان فارسی به عنوان نگهبان فرهنگ و هویت ایرانی دورۀ شکوفایی خود را از سر گرفت. نظام­های حکومتی متعددی از خلیفه­گری، تا امارت و سلطنت شکل گرفتند و تمدنی با رنگ و بوی اسلامی پدید آمد که از جنبه­های گوناگون چون خط و زبان، هنر و ادبیات، آیین­ها، علوم و دانش­ها، معماری، دین­ورزی، سیاست، جهان­بینی، مفاهیم، ارزش­ها، ادبیات، پوشش و مانند آنها، با تمدن باستانی ایران متفاوت بود. دین اسلام به روح و جوهرۀ هویت­بخش تمدن ایرانی تبدیل شد. مبنای تفکر، مبنای آگاهی، مبنای جهان­نگری و بنیاد مناسبات اجتماعی در این تمدن، اسلام (و پس از صفویه تشیع) و آموزه­های آن بود که با ایرانیت درآمیخت. اسلام به عنوان یک عنصر بنیادین به هویت ایرانی افزوده شد و به عامل بنیادین حرکت تمدنی دوران میانه ایران تبدیل شد.
3. دوران نوین (شامل دو دوره: نخست دورۀ جدید از جنگ­های ایران با روسیه تا انقلاب مشروطه؛ و دوم دورۀ معاصر از انقلاب مشروطه تا امروز): دوران نوین/مدرن که با بسط تدریجی تمدن غرب و سیطرۀ جهانی مدرنیته آغاز شد، واپسین دوران تمدنی ایران است که اکنون در درون آن قرار داریم. این چرخش دورانی با رخنۀ تدریجی تمدن غرب (مدرنیته) در پیکرۀ دو عنصر دوران پیشین یعنی ایرانیت و اسلام، تمدن جدیدی را شکل داد که هنوز صورت­بندی نهایی خود را نیافته، اما فرایندی در حالِ گسترش و شدن است. نگارنده این دوران را دوران تمدن ایرانیِ مدرن می­نامد. این تمدن ترکیبی از ایرانیت، اسلامیت و مدرنیت/مدرنیته است.

مبنای تفکر، مبنای جهان­نگری، مبنای آگاهی، مبنای شناخت و مبنای روابط اجتماعی در این دوران، مدرنیته و آگاهی­های مدرن است که به تعبیر طباطبایی، نطفۀ شکل­گیری و رشد آن پس از جنگ­های ایران و روسیه بسته شد و با پیروزی مشروطیت و حکومت قانون به‌طور گسترده جانشین آگاهی­ کهن گردید. از نظر تاریخ اندیشه، این آگاهی خاستگاه بسیاری از دگرگونی­های دو سدۀ اخیر است (طباطبایی، 1395: 34). ایران در این دوران، همچون همۀ تمدن­های کهن کوشیده است از راه بازیابی، بازخوانی و بازآفرینی میراث تمدنی خود (میراث باستانی و اسلامی) در روند تعاملی با تمدن غرب، تمدن شایستۀ خویش را برای زیستن در جهان مدرن بسازد. به‌رغم ناهمزمانی­ها و ناهماهنگی­های مهمی که در اجزا و قلمروهای گوناگون زیست ایرانی وجود دارد، مدرنیته به یکی از عناصر بنیادین هویت ایرانی در کنار دو عنصر ایرانیت و اسلامیت تبدیل شده و عامل بنیادین حرکت تمدنی دوران مدرن ایران است.

از منظر هویتی در روزگار باستان، ایرانیان برای مرزبندی هویتی خود در برابر بیگانگان، از مفاهیمی چون ایرانی و انیرانی استفاده می­کردند. این مفاهیم در دورۀ میانه به موالی و مولا؛ عجم و عرب؛ ترک و تاجیک تغییر شکل داد و در دورۀ مدرن به ایرانی و فرنگی، شرقی و غربی، عقب­مانده - پیشرفته تبدیل شد. در سراسر تاریخ ایران، مخالفان حکومت تا پیش از مشروطه با مفاهیم مذهبی به کفر و ارتداد و بدعت محکوم می­شدند؛ مانند مزدکی، رافضی، ملاحده، بابی، بهائی، اما پس از مشروطه به عنوان ایدئولوژی­هایی جدید چون مارکسیست، لیبرال و سکولار محکوم می­شوند. این مقایسه­ها را می­توان در قالب­های گوناگون ادامه داد.

ج. بحران هویت

وضعیت بحرانی به‌طور عام و بحران هویتی به‌طور خاص از نشانه­ها، ویژگی­ها و دستاوردهای چرخش دورانی است. بحران هویت وضعیتی سخت، مخاطره­آمیز، اضطراری و نابودگر است که با شکست تمدن مستقر -نه الزاماً نابودی آن- آغاز می­شود و با گسست تاریخی-تمدنی شدت می­یابد و با دوره­ای از آشفتگی، بی­ثباتی، بی­قراری، نابسامانی و تغییرات تند در مؤلفه­های هویتی همراه است و تا تکمیل فرایند چرخش دورانی و رسیدن به ثبات ادامه می­یابد.

بحران وضعیتی میان تباهی و سلامت است؛ همانند بیماری که در مرز مرگ و زندگی قرار دارد؛ به همین سبب بحران را آخرین مرحلۀ حیات یک پدیده یا یک سازمان در حال فروپاشی قلمداد کرده­اند (حسینی، 1385: 62). با توجه به اینکه بحران، اندیشه­ها و نگرش­های جاافتادۀ پیشین را متوقف یا مختل می­کند، به معنای وضعیتی غیرعادی همراه با احساس ویرانی، انهدام و خطر است و به همین دلیل آثار آن به آسانی قابل جبران نیست (ربیعی و حسینی، 1393: 22-23).

در بحران‌های هویتی، بحران­زدگان مسیر و میدان عمل را گم کرده و حیران و گمراه­اند؛ زیرا هم جهان و نظام باورها و هم آگاهی­های پیشین­شان در معرض تردید قرار گرفته و زیستن بدون باورها و آگاهی­های جدید ناممکن شده است. در بحرانِ هویت، انسان نمی­داند کیست و چیست و چه راهی باید در پیش بگیرد. به تعبیر گاست، جهان و هستی نزد آدمی بهم می‌­ریزد و نابسامان می­شود، آدمی نقشۀ راه زندگی­اش را از دست می­دهد، احساس ناامنی می­کند و در بن­بستی گرفتار می­آید که چونان ره ­گم­کرده­ای نمی­داند به کدام سو برود و برنامه و چشم­انداز پیشِ روی او چیست؟ (گاست، 1376: 102-103). به قول حافظ

از هر طرف که رفتم جز وحشتم نیفزود         زنهار از این بیابان وین راه بی­نهایت

 (حافظ، 1320: 195)

گاست بحران تاریخی را دو گونه دانسته است: نخست در سطح خُرد؛ یعنی هنگامی که جنگ یا سرنگونی یک حکومت به وقوع می­پیوندد و ما را در وضعیتی متفاوت قرار می­دهد. دوم در سطح کلان؛ یعنی هنگامی که روندهای جهانی تاریخ دگرگون و نظام باورها، هنجارها و اندیشه­های موجود از اساس متزلزل می­شوند و گویی انسان در وضعیت بدون جهان قرار گرفته که همه چیزش در هم ریخته و الگوهای قوام­بخش زندگی­اش سست شده است (گاست، 1376: 103-105). این بحران هرچند فراتر از بحران هویت است، اما بیش از هر چیز آثارش در هویت بروز می­یابد؛ زیرا در دوره­های غیربحرانی تاریخ، جهانِ پیشِ ­روی انسان، شفاف، اصیل و روشن است و در آن مجموعه­ای از راه ­حل­ها در برابر مسئله­ها و مشکلات پیرامونش وجود دارد (ربیعی و حسینی، 1393: 121). بنابراین بحران هویت یعنی زیستن در وحشت، ناامیدی و ابهام. آدمی در این وضعیت به حال خود رها شده است؛ نه راهنما دارد و نه موقعیت خود را می­شناسد؛ زیرا یکی از پیامدهای آن پدیدۀ بی‌خویشتنی و ازخودبیگانگی است. در چنین وضعیتی، پاسخ­های پیشین به این پرسش­ها که ما کیستیم و چیستیم، دیگر کارآمد نیست و پاسخ­های تازه هنوز پذیرش عام نیافته است.

د. فرایند تثبیت هویت ایرانی در چرخش­های دورانی

با توجه به گسست تاریخی و بحران هویتی، این پرسش مطرح است که چگونه و طی چه فرایندی هویت تاریخی تثبیت می­شود؟ پاسخ به این پرسش نیازمند بررسی­های دقیق تاریخی است. به باور نگارنده، تثبیت هویت تاریخی تا تکمیل زنجیرۀ چرخش دورانی ممکن نیست. اکنون با نگاهی کوتاه به چرخش دورانی دوم و سوم در تاریخ ایران، می­کوشیم برخی از جنبه­های آن را روشن کنیم:

1. فرایند تثبیت هویت ایرانی در چرخش دورانی دوم

چرخش دورانی دوم با تهاجم اعراب مسلمان و سرنگونی حکومت ساسانیان آغاز شد و تا ظهور دورۀ نوزایی تمدن ایرانی در زمان سامانیان ادامه یافت. در این دوره به‌تدریج گسست تاریخی بزرگی در بخش­های گوناگون حیات سیاسی، اجتماعی، مذهبی و فکری ایرانیان پدید آمد. این چرخش با بحران همراه بود و نشانه­های خود را به صورت جنگ، ویرانگری، شکست و تاراج بروز داد. با این حادثۀ دوران­ساز، نظام ساسانی در هم شکست و زبان، دانش و تفکر ایرانی دوران تازه­ای از بالیدن را آغاز کرد. سپهر تفکر ایرانی با اسلام درآمیخت و روند تازه­ای در اندیشه، دین­ورزی، سیاست­گری، دانش­ها، هنر، فلسفه و در یک کلام در تاریخ و تمدن ایرانی پدید آمد. اسلام به عنصر ماندگار و تعیین­گر هویتی ایرانیان تبدیل شد و جامعۀ ایران چارچوب تازه­ای برای کُنشگری یافت و میدانی تازه برای ظهور استعدادهای ایرانی گشوده شد. اسلام به مبنای آگاهی­های تازه، جهان‌نگری و چارچوبی برای مناسبات اجتماعی تبدیل شد و تعریفی تازه از انسان، خدا، جهان هستی و کیهان ارائه داد. به تعبیر اشپولر، هجوم و ورود مسلمانان به ایران، بزرگ‌ترین دگرگونی تاریخ ایران است که تأثیرش از همۀ رخدادهای دیگر عمیق­تر و تا امروز پایدارتر است (اشپولر، 1349: مقدمه). هیچ حادثه­ای حتی تهاجم اسکندر چنین گسست بزرگ تاریخی-تمدنی/ هویتی را پدید نیاورد. بنابراین تقسیم­بندی تاریخ ایران به دوران پیش و پس از اسلام، برخلاف آنچه منصوربخت گفته است، یک تقسیم­بندی فنی نیست که صرفاً از منظر تغییر دین صورت گرفته باشد (منصوربخت، 1387: 34-43).

از منظر هویتی، با چیرگی اعراب مسلمان، بحرانی بزرگ در هویت ایرانی پدید آمد. گم شدن نقشۀ حیات، پریشانی فکری، سرگردانی اعتقادی، نابسامانی سیاسی، بحران ارزش­ها و باورها، از مهم‌ترین نشانه­های آن بود. در نتیجه، موجب انبوهی از خیزش­های اعتراض­آمیز اجتماعی، سیاسی و فکری در برابر عملکرد عرب شد. درگیری­ها، دودستگی­ها و جنبش­های دو قرن آغازین پس از سرنگونی حکومت ساسانی، چه در پذیرش و همراهی با دین جدید، چه مهاجرت و ترک سرزمین ایران و چه عصیان علیه سلطه­گری عرب­ها، همگی نشانگر تکاپوهای هویت­جویانۀ جامعه ایران در این چرخش دورانی است که یا همچون جنبش شعوبیه در برابر سلطۀ عرب­ها و در واکنش به موالی خواندن ایرانیان صورت می­گرفت، یا علیه سلطه­گری عرب­ها مانند بابک، به‌آفرید، استادسیس، المقنع، مازیار و مانند آن.

این دورۀ پُرتنش و پُرتحول دو قرن نخست قمری، برخلاف آنچه زرین­کوب «دو قرن سکوت» خوانده است (زرین­کوب، 1344)، در هویت­یابی ایرانیان تأثیری تعیین­کننده داشت؛ زیرا دو قرن کُنش، پویش و حرکت و نشانۀ بی­قراری ایرانیان و تلاش­ آنها برای ارائۀ تعریفی تازه از هویت ایرانی است. از همین رو، مطهری برخلاف زرین‌کوب معتقد است که ایرانیان در این دو قرن با یک ایدئولوژی جهانی و انسانی آشنا شدند که جنبۀ نژادی نداشت. ایرانیان در پرتو آن، شاهکارهای علمی، فقهی، ادبی، تاریخی و تمدنی آفریدند. او بر این سخن ادوارد براون صحه ­گذاشته است که دو سه قرن نخست استیلای عرب بر ایران، «دورۀ امتزاج ادوار قدیم و جدید است، دوره تحول آداب و تطور مراسم و سیر عقاید و افکار است، ولی به هیچ‌وجه دوره رکود و سکون یا مرگ نیست» (مطهری، 1357: 672-677). زرین­کوب نیز پس از انقلاب اسلامی همین دوره را دورۀ «افق­های تازه» و دورۀ «کشمکش و رستاخیز» خوانده است (زرین­کوب، 1367: 11-177).

به‌طور کلی در زمانۀ چرخش دورانی، اوضاع متلاطم و مواج است؛ زیرا دورۀ برخورد اندیشه­ها، ایده­ها، مذهب‌ها و آگاهی­هاست. وضعیت کشور نه مانند پیش از شکست است و نه مانند سده­های بعدی که ثبات پیدا می­کند. این دورۀ پُرتنش را متفکران ایرانی به صورت­های متفاوتی نام­گذاری کرده­اند؛ چنان‌که جواد طباطبایی «نخستین دورۀ گذار تاریخ ایران» (طباطبایی، 1397: 1/71-72)، اسلامی ندوشن «دوران حیرانی ایرانیان» (اسلامی ندوشن، 1385: 67)، محمدی ملایری «دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی» (محمدی ملایری، 1372) و غلامحسین صدیقی «عهد برزخی و بحرانی» (صدیقی، 1375: 327) دانسته­اند. ندوشن نوشته است که ایرانی در این دوره نمی­داند جایگاه جدیدش کجاست؟ چه سامان و اندیشه­ای باید در پیش بگیرد. امویان او را به دیدۀ تحقیر می­نگرند و موالی می­خوانند که برای اندک حقوق اجتماعی­اش باید زیر حمایت یک عرب قرار گیرد یا جزیۀ بیشتری بپردازد. ایرانیان واکنش­های اعتراضی خود را آغاز کردند که مهم‌ترین آن مشارکت در براندازی امویان، ایجاد حکومت­های محلی و آغاز نهضت فرهنگی است. از قرن دوم به بعد، اندک اندک دورۀ حیرانی سپری می­شود. از قرن سوم زبان فارسی تکوین می­یابد و شاهنامه سروده می­شود و نقش ایرانیان در جنبش علمی آشکار می­گردد و ایرانیان میان عرب و اسلام تمایز قائل می­شوند در تمام این دوره که دوران شکل­گیری ایران جدید است، کشور ناآرام است (اسلامی ندوشن، 1385: 67-69).

این کنشگری­ها را به صورت گوناگون می­توان دسته­بندی کرد: 1. جنبش­های مقاومت به عنوان پاسخ­های آغازین ایرانیان علیه ستمگری بنی­امیه که در همراهی با خوارج و شیعیان و سپس در چارچوب آیین­های ایران باستان به رهبری به­آفرید، سنباد، استادسیس، المقنع، بابک و مازیار بروز یافتند و در آنها مایه­های قومی و احساسات «شبه­ملی» یا جلوه­های مقاومت ایرانی دیده می­شد؛ 2. ظهور حکومت­های محلی ایران مانند طاهریان، صفاریان، سامانیان، زیاریان، کاکوئیان و آل ­بویه که در تجدید حیات میراث فرهنگی ایران کوشیدند؛ 3. نخبگان ایرانی از دانشمندان، ادیبان، مورخان، دبیران، دیوانیان، وزیران و خاندان­های دیوان­سالار مانند جیهانی، بلعمی، عتبی و برمکی؛ 4. کوشش­ها و کنش­های ادبی شعوبیه که با تأکید بر برابری مسلمانان و حتی گاه با تحقیر اعراب، نقش بارزی در تجدید حیات فرهنگی و زبان فارسی ایفا کردند؛ 5. جنبش شاهنامه­سرایی که اوج آن شاهنامۀ فردوسی است؛ 6. همسان­سازی و همخوان کردن اسطوره­های ایرانی و اسلامی؛ 7. دفاع از مفاهیم سرزمینی و قومی ایران در نوشته­ها و آثار ادبی، تاریخی و جغرافیایی (هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، 1395: 84-104)؛ 8. تکاپوهای فکری و اعتقادی از جمله معتزله، باطنیه، تشیع، اسماعیلیه و تحرکات اخوان­الصفا، عارفان و صوفیان، شاعران و فیلسوفان که فضای فرهنگی جدید ایران را ترسیم کرد.

هنگامی که ایرانیان هویت تازۀ خود را یافتند، چرخش دورانی به پایان رسید و آثار خود را در احیای زبان فارسی، نوزایی تمدن ایرانی، سرایش شاهنامه، دیوان­سالاری ایرانی و ظهور دانش­های تازه آشکار ساخت. به تعبیر مسکوب، ایرانیان به تاریخ خود بازگشتند و در پایگاه زبانشان ایستادند؛ درست همان جایی که از دیگر مسلمانان متفاوت بودند. به دنبال آن، تب شاهنامه­سرایی، حماسه، تاریخ و بازگشت به گذشته و چنگ زدن در ریشۀ ملیت ایرانی بالا گرفت و سلسله­های ایرانی و حتی ترکان و سلجوقیان نیز از آن پشتیبانی کردند و حس ایرانی بودن از هر حیث تقویت شد (مسکوب، 1373). البته هویت ایرانی در این دوران با تهاجم مغولان دستخوش تلاطم­های گوناگون گردید، اما آنها نتوانستند چالش تمدنی و چرخش دورانی را برای ایرانیان رقم بزنند یا مبنای آگاهی و جهان­بینی ایرانیان را تغییر دهند. لذا در تمدن ایران هضم شدند. البته با ظهور صفویان چالش­های هویتی تازه­ای پدید آمد و تا مرز بحران پیش رفت؛ زیرا تشیع با خشونت و تنش­های فراوان جایگزین تسنن شد. این واپسین بحران هویتی دوران میانۀ تاریخ ایران است که اکنون فرصت پرداختن به آن نیست.

2. فرایند تثبیت هویت ایرانی در چرخش دورانی سوم

ایرانیان از زمان جنگ­های طولانی با روسیه به این سو با یک چالش تمدنی تازه موسوم به مدرنیته مواجه شدند که آثارش هولناک و به مراتب گسترده­تر از تهاجم اعراب بود. این جنگ­ها نقطۀ آغازین چرخش دورانی سوم است. بی­گمان این رویداد مانند ورود اسلام به ایران، سرآغاز تغییرات بزرگ تمدنی-هویتی در ایران است. از همین ­رو، هم اندیشیدن دربارۀ علت شکست ساسانیان از اعراب مسلمان و هم علت شکست قاجاریه از روسیه و راز پیشرفت­های اروپا برای آگاهی از فرایند هویت­یابی ایرانیان بسیار سودمند است؛ زیرا موجب خودآگاهی دربارۀ دگرگونی تاریخی و تمدنی و درک وضعیت جدید می­شود. درک و دریافت ماهیت اسلام و مدرنیته ایجاب می­کرد تا یک نهضت ترجمه شکل بگیرد. این نهضت در قرن­های نخستین اسلامی با ترجمۀ قرآن آغاز شد و به‌تدریج بسیاری از متن­های تمدن­های دیگر (به‌ویژه یونانی) به عربی و فارسی برگردانده شدند. تا حدی مشابه این حرکت، در دورۀ ناصرالدین‌شاه در قالب نهاد دارالترجمۀ دارالفنون و دارالترجمۀ ناصری/ دارالانطباعات ناصری و سرانجام دارالترجمه وزارت امور خارجه شکل گرفت و طی آن برخی از آثار تاریخی، جغرافیایی و ادبی جهان جدید به فارسی برگردانده شد. این تلاش برای ترجمه، نشانۀ آگاهی از یک دگرگونی تاریخی-تمدنی و درک وضعیت جدید خود است.

ترجمه­ها در علوم مختلف و حوزه­های گوناگون صورت می­گرفت که از جملۀ آنها می­توان در حوزه علوم پایه، پزشکی، جغرافیا، ادبیات، موسیقی، فلسفه، تاریخ اروپا، حقوق بین­الملل و امور نظامی اشاره کرد. برای نمونه، می­توان از آثاری چون جغرافیای عالم، تاریخ و شرح احوال ناپلئون، گفتار در روش(حکمت ناصریه) اثر رنه دکارت، سه تفنگدار از الکساندر دوما، نجوم جدید از فلاماریون، تاریخ ویلهلم یا تاریخ قرن اخیر آلمان، شمس طالع-‌ درباره وضع و ترقیات ژاپن و جنگ آن با روسیه، سیاحت دور زمین در هشتاد روز تألیف‌ ژول ورن، علم توپخانه اثر مسیو نیکلا، فلسفه طبیعی و مکانیک، فیزیولوژی نوشتۀ آلبو علم، موزیک نوشتۀ مسیو لومر و انبوهی دیگر اشاره کرد (برای آشنایی با ترجمه­های صورت‌گرفته بنگرید به: ناجی نصرآبادی، 1391؛ نوابی، 1389؛ انوار، 1365).

شورش­ها و کشاکش­های تاریخی دو قرن نخستین اسلامی، در دو سدۀ پس از جنگ­های روسیه با ایران در قالب شکل­گیری جنبش­ها و جریان­های فکری و سیاسی بزرگ، کشاکش­های اجتماعی-اقتصادی، حرکت­های علمی، ادبی و فرهنگی جدید و نیز انقلاب­های بزرگی چون مشروطه و انقلاب اسلامی بروز یافت. برآمدن اصلاحگران حکومتی، ظهور روشنفکران، فروپاشی صنایع دستی و ایجاد صنایع جدید، اسکان ایلات و عشایر، توسعه بهداشت و درمان، گسترش جمعیت، بزرگ­ شدن شهرها، ایجاد روزنامه­ها و رسانه­های عمومی از رادیو تا شبکه­های اجتماعی جدید، راه و راه­آهن، فرودگاه، بندرها، ظهور اندیشه­های جدید از ناسیونالیسم تا کمونیسم و از غرب­گرایی تا غرب­ستیزی، دموکراسی­خواهی و تلاش برای تغییر شکل و ماهیت حکومت، دگرگونی ساختار خانواده، ایجاد نظام آموزشی جدید، تأسیس مدرسه­های نوین و دانشگاه­ها، رواج دانش­های جدید، تغییر سبک زندگی، تغییر سبک پوشش، ورود زنان به عرصه­های اجتماعی جدید، تأسیس انبوهی از نهادها، ساختارها و ظهور نیروهای اجتماعی جدید، همگی نشانگر تکاپوهای ایرانیان برای تثبیت هویت مدرنشان است.

اگر کشاکش­های دو قرن آغازین اسلامی به‌رغم نسبتی که با ایده­های باستانی داشت، به تثبیت هویت ایرانی- اسلامی انجامید، کشاکش­های دو سدۀ اخیر به‌رغم مایه­های دین­گرایانه­اش، سرانجام به تثبیت هویت مدرن ایرانی می­انجامد؛ زیرا انسان­ها و جامعه­ها به عنوان موجودِ تاریخ­مند، همواره در حال دگرگونی، شکوفایی و شدن می‌باشند. آدمی در فرایند تغییر، همواره از دو سوی متضاد کشیده می­شود: نخست وضعیت پیشین یا میراث گذشته که وضعیت اکنون را شکل داده است و دوم وضعیت شدن و تحول که در پرتو آینده و امر تازه رخ می­دهد و می­خواهد آدمی را از وضعیت اکنونی­اش به وضعیتی متفاوت­تر و مطلوب­تر سوق دهد. بنابراین شناخت هویت تاریخی نشانه­ای از تفکر و نوعی جهت­یابی در تاریخ است. البته باید به این نکته نیز توجه کرد که مدرنیته موجب می­شود بسیاری از عناصر هویت­ساز محلی، ملی و مذهبی پیشین جای خود را به نوعی هویت جهانی بسپارند. با توجه به آنچه گفته شد و در ادامه خواهیم گفت که هویت نوین ایرانی در حال شکل گرفتن است و هنوز نهادینه و تثبیت نشده است. بنابراین ما همچنان با بحران­های فراگیر ناشی از رویارویی­های سنت و تجدد دست به گریبانیم و این امر تا تکمیل چرخش دورانی سوم ادامه خواهد یافت.

اکنون این پرسش مطرح است که ایرانیان چگونه باید هویت مدرن خود را تعریف و تثبیت کنند که هم به جایگاه شایسته­ای در دنیای امروز دست یابند و هم از بحران موقعیت تاریخی و بحران هویت برهند؟ از زمان بسط مدرنیته در جهان، ایرانیان راه­های مختلفی را آزموده­اند که ناشی از توان و ظرفیت نیروهای هویت­گرا و کنشگر در عرصۀ اجتماعی ایران است. نوسازی از بالا و رویارویی سنت­گرایان و تجددگرایان، یکی از این راه­ها در ایران و جهان غیرغربی بوده است. عامل مدرنیزاسیون به عنوان ابزار مبارزه میان نیروهای سنت­گرا و نوگرا، به طرح تازه­ای از هویت منجر می­شد که میدان مبارزه را مشخص می­کرد؛ چنان‌که تجربۀ نوسازی­های دورۀ قاجار به انقلاب مشروطه و نوسازی­های آمرانۀ دورۀ پهلوی به انقلاب اسلامی ختم شد و نشان داد که نوسازی آمرانه به یک توسعۀ ناهمگون و بحران هویت انجامیده و راه شکست‌خورده­ای است که آینده کشور را به تباهی می­کشاند و نمی­تواند به بحران هویت تاریخی پایان دهد.

تأکید فراوان بر تشیع به عنوان عامل وحدت­بخش، هویت­دهنده و عامل حفظ استقلال ایران و نادیده انگاشتن میراث تاریخی و تمدنی ایران یا تأکید صرف بر باستان‌گرایی سلطنت­محور، هر دو بحران آفرین است. ناکامی حکومت پهلوی و جمهوری اسلامی در مسئلۀ هویت ایرانی به این علت بود که می­کوشیدند یکی از ارکان اصلی هویت ایرانی را حذف کنند. این تلاش­ها به تعبیر ضیاء ابراهیمی به هویت «خیالی و بی­جاساز» (ضیاء ابراهیمی، 1396: 13) می­انجامد که هرگز نمی­تواند میان مؤلفه­ها و نمادهای هویتی باستانی، شیعی و مدرن تعادل برقرار کند؛ زیرا هویت ایرانی از نوعی هم­کنشی استوار میان ایرانیت، اسلامیت و تجدد/ مدرنیته پدید می­آید و راه رهایی در پذیرش دموکراسی و تلفیق دستاوردهای مدرنیته با میراث تاریخی و فرهنگی ایران و شکل دادن به هویت و تمدن مدرن ایرانی است تا ایران را به یک کُنشگر خلاق و فعال در جهان جدید تبدیل کند.

آنچه در دو سدۀ اخیر نادیده گرفته شده، ارادۀ ملت ایران برای ساختن هویت خویش است و همین امر همواره ایرانیان را در وضعیت بی­ثباتی و بحران هویت نگاه داشته است. در ایران همچون بسیاری از کشورهای چندقومی و چندزبانی و چندفرهنگی، ارادۀ ملت باید مبنای هویت­بخشی و ترسیم موقعیت تاریخی/ تمدنی آینده قرار گیرد و فرایند توسعه با خواست ملت به گونه­ای منعطف و دموکراتیک گره بخورد؛ چنان که ارادۀ هر نسلی در اصلاح، تعدیل و بهبود آن دخیل باشد؛ زیرا هر نوع چشم­اندازی از آیندۀ ایران که بر پایۀ گفتمان­های غیردموکراتیک، اعم از سلطنت­محور و دین­محور بنا شود، نه به توسعه و نه به دموکراسی می­انجامد و نه با میراث تاریخی می­آمیزد و نه حتی با مدرنیته. در نتیجه، به تداوم بحران هویت دامن می­زند.

هویت ایرانی را باید بر خوانشی مدرن و دموکراتیک و مبتنی بر واقعیت­های تاریخ ایران استوار ساخت تا همۀ ایرانیان را صرف ­نظر از قومیت، زبان، مذهب و فرهنگشان، مخاطب قرار دهد تا بحران­های هویتی ناشی از فرایند چرخش دورانی تعدیل و تحمل­پذیر شود. از این رهیافت، مشروطه فصل مهمی در هویت­بخشی ایرانیان است. بنابراین هویت ایرانی نه در گرو تمدن بزرگ بود که به تعبیر شکیبی، حکومت پهلوی آن را نسخۀ کامل تمدن برجستۀ آریایی و فرهنگ فردای ایران می­دید (شکیبی، 1400: 142) و نه در گرو تمدن نوین اسلامی است که جمهوری اسلامی نسخۀ متعالی تمدن اسلامی-ایرانی مدرن می­شناسد. هر تلاش مجدانه­ای برای شکل دادن به هویت ایرانی، بدون مشارکت ملت و تحقق ارادۀ ملی در تعیین سرنوشت­شان و نگرشی تنگ­نظرانه به ایرانیت و مدرنیت، ناممکن است. به تعبیر یکی از محققان، دوران همسان­سازی کور، ناپخته و نسنجیده­ و ماشین­گونۀ رفتارها و احساسات ملت­ها به سرآمده است؛ به همین دلیل باید به سراغ یافتن تعادلی بین اجزای اصلی هویت ایرانی یعنی ایران و اسلام و مدرنیته رفت (خرمشاد، 1384: 113). راه نرفتۀ ایرانیان برای هویت‌یابی مدرن­شان «ناسیونالیسم مدنی» است که جامعۀ کنونی ایران در این مسیر به پیش می­رود (میرزایی، 1399: 170).

هـ) مقایسۀ چرخش دورانی دوم و سوم و بحران­های هویتی ناشی از آن

فهم تاریخی مسئلۀ هویت در ایران، بیش از همه در گرو درک دقیق تفاوت چرخش دورانی دوم و سوم است. در دوران دوم اسلام و در دوران سوم مدرنیته به محور و عنصر تعیین­گر در هویت ایرانی تبدیل شده­اند. در هر چرخش دورانی، ما با یک بحران تمدنی-هویتی روبه­رو بوده­ایم. تجربۀ ایران نشان می­دهد که ما در آغازین مراحل مواجهه با این دو بحران، تا مدت­ها مسیر، جهت حرکت و نقشۀ حیات را گم کرده بودیم و بین سنت‌های تاریخی و میراث فرهنگی و تمدنی خود و وضعیت جدید دست و پا می‌زدیم و قادر به یافتن راهِ رهایی نبوده­ایم، اما در چرخش دورانی دوم، پس از دو سه قرن راه خود را یافتیم. دستاورد درخشان این راه‌یافتگی، آن چیزی است که متز «رنسانس اسلامی» (متز، 1388) و ریچارد فرای «عصر زرین فرهنگ ایران» خوانده­اند (فرای، 1358: 14). این همان دوره­ای است که میکل «عصر ایران» نامیده و معتقد است ایران بزرگ‌ترین نقش را در تمدن اسلامی داشت و فرهنگ ایرانی الهام­بخش وجوه جدیدی از دولت و تشکیلات اداری در اسلام بود (میکل، 1381: 1/161). در این دوره، ایران اسلام را پذیرفت، ولی به اسلام ویژگی­ها و صبغه­های ایرانی بخشید (اشپولر، 1349: 4) و از آن دینی فرهنگی و جهانی ساخت که نسبتی با آیین­ها، آداب و باورهای عرب­های بادیه­نشین نداشت. ایرانیان نخستین کسانی بودند که معادلۀ «عرب یعنی اسلام» را شکستند و هرچند بخشی از جهان اسلام شدند، اما تا دیرزمانی آن را رهبری کردند (فرای، 1358: 19).

 دامنۀ تغییرات در چرخش دورانی سوم به مراتب بیشتر بود؛ چنان‌که کشور با دو انقلاب (مشروطه و انقلاب اسلامی)، فروپاشی دو حکومت (قاجاریه و پهلوی)، بروز جنبش­های سیاسی متعدد، ظهور جریان­های فکری گوناگون، اصلاحات ارضی، اسکان عشایر، ظهور طبقۀ متوسط جدید، جنگ هشت­ساله، چرخش­های بزرگ در سیاست و روابط خارجی و مانند آنها دست به گریبان شد که همۀ آنها بخشی از کنشگری­های ما در رویارویی با فضای پرتلاطم مدرنیته برای یافتن هویت بود. بدین­سان ایران در چرخش دورانی دوم و سوم در دو وضعیت کاملاً متفاوت قرار داشت که اینک به برخی از تفاوت­های آنها اشاره می­شود:

1. اسلام یک آیین مانند زرتشت بود که بسیاری از سنت­های ایرانی کهن را امضا کرد؛ زیرا پس از اسلام بسیاری از باورها، اندیشه­ها، آداب و آیین­ها ادامه یافتند، یا با اسلام آمیختند و بازتولید شدند. مدرنیته از سنخ یک دین نبود که بخواهد بخشی از میراث­های سنتی و تاریخی را امضا و بقیه را مدرن کند؛ زیرا مدرنیته در تعارض با جهان پیشامدرن و نیز راه و رسم آن قرار داشت و برخلاف دین اسلام، مبتنی بر هستی­شناسی، جهان­شناسی، معرفت­شناسی، انسان­شناسی و خداشناسی متفاوتی بود که نگاه انسان را به انسان، نگاه انسان را به هستی، نگاه انسان را به خدا، نگاه انسان را به علم تغییر داد تا انسانی جدید بسازد.
2. ایرانیان یکی از بازیگران اصلی در دوران تمدن­های کهن/ باستانی بودند و در دورۀ اسلامی نیز به بازیگری خود ادامه دادند، اما در دوران سوم ایران در حاشیۀ تمدن مدرن قرار داشت؛ نه بازیگر اصلی بود و نه قدرت بازیگری داشت.
3. مدرنیته ریشه در انسان­مداری دارد و عامل گذار از جهان کیهان­محور (در دورۀ یونان باستان) و خدامحور (در جهان مسیحیت و قرون وسطی) به جهانی عقل­محور و فردمحور است (جهانبگلو، 1381: 27) که طی آن، نگرش دینی جای خود را به آینده­نگری و غایت­شناسی مدرن می­دهد. در نتیجه، آینده نه توسط خداوند بلکه توسط انسان­ها و عقل انسانی ساخته و هدایت می­شود (جهانبگلو، همان، 17). به تعبیر گیدنز، نه وحی بلکه خرد، دانش و تجربۀ بشر معیار و محور همۀ امور است (گیدنز و دیگران، 1378: 15). تاریخ را باید عرصۀ اندیشه و کُنش انسان برای تحقّق توسعه و پیشرفت دانست؛ نه عرصۀ تجلّیِ مشیّت الاهی. به عبارت دیگر، مدرنیته قیام نظری و عملی انسان علیه شالوده­های جامعۀ قدیم و بنیادهای قوام­دهندۀ آن بود (اشرف، 1372: 163).
4. مدرنیته انسانِ مکلفِ پیشامدرن را به انسان حق­مدار و شهروندانی صاحبِ حقّ تبدیل کرد و مفهوم فردیّت و انسان آزاد و خودمختار را شکل داد. مبنای مشروعیت و حکمرانی را از امر دینی-آسمانی به امری زمینی و مبتنی بر قرارداد اجتماعی تغییر داد.
5. مدرنیته در ذاتِ خود پدیده­ای جهانی است که به سرعت همه مرزهای ملّی را درمی­نوردد. بعید است بتوان ملّتی را یافت که از آثار و عوارض آن مصون مانده باشد. بنابراین اجازه نمی­دهد که ایرانیان و سایر ملت­های غیرغربی به حال خود بمانند. به تعبیر اسلامی ندوشن، «ما در چنگ اوییم و از آن خلاصی نیست» (اسلامی ندوشن، 1385: 78). به تعبیر داوری، رویگردانی از مدرنیته ناممکن است؛ زیرا ما به نحوی با تجدد یگانه می‌شویم (داوری اردکانی، 1384: 1).
6. چیرگی جهانیِ مدرنیته، سامانِ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جوامع سنّتی را در‌هم ریخته و کارایی بسیاری از هنجارها، ارزش­ها و عناصری را که موجب همبستگی اجتماعی و ثبات و تعادل جوامع سنّتی می‌شدند، از میان برده است. بنابراین پس از شکست ساسانیان و برخورد ایران با اسلام، هیچ رویدادی در تاریخ ایران به اندازۀ رویارویی با مدرنیتۀ غربی، بحران­آفرین، دوران­ساز و عامل گسست تاریخی نبوده و برای ایرانیان چالش هویتی ایجاد نکرده است. به تعبیر شادمان، «ما هرگز حریفی چنین دانا، توانا و بی­رحم و خودپسند نداشته­ایم... حمله تمدن فرنگی از حملۀ عرب و ترک و تاتار بدتر و زیان­آورتر است» (شادمان، 1326: 24).
7. نکتۀ اساسی این است که پیمودن راهِ مدرنیته برخلاف راهِ اسلام بسیار دشوار است؛ زیرا تجددی که به جهان غیرغربی مانند ایران رسیده، اجزای بریده بریده از کل/کلیت تجدد است و تا وقتی سیاست و فنّاوری تجدد به فعلیت نرسد، مردم جهان آن را نخواهند شناخت. بنابراین با وضعیتی بغرنج و دشوار مواجه‌ایم؛ بریدن از گذشته و نپیوستن به تجدد. این وضع همان گسیختگی تاریخی است (داوری اردکانی، 1384: 96-97).
8. در دوران دوم، مبنای نگاه ما دینی، آسمانی و الهی و در دوران سوم دنیایی، زمینی و عقلانی است، اما در عمل حضور نیرومند هر دو عنصر در حیات اجتماعی ما، سبب شده است بر سر یک دوراهی باقی بمانیم؛ زیرا هنوز نمی­دانیم برای چیرگی بر مسائل کلان و راهبردی کشور، باید به راه تجدد برویم و به تجربه و عقل بشر تکیه کنیم، یا به راه آسمان برگردیم و بر دین و آموزه­های وحیانی تأکید کنیم؟ در تعارض بین دین و دنیا، عقل و شرع، علم و دین، حق و تکلیف، مشروعیت آسمانی و مشروعیت زمینی مبتنی بر قرارداد اجتماعی و غیره چه باید کرد؟ آیا باید انسان­مدار باشیم یا خدامدار؟ زندگی دنیایی اصالت دارد یا حیات اخروی؟ دنیا را آباد کنیم یا آخرت را؟ این وضعیت بحرانی، بی­تردید همۀ قلمروهای سیاسی، اجتماعی، فکری، فرهنگی، عقیدتی و دانشی ما را درگیر ساخته و به چنددستگی­ها و تنش­های فراوان انجامیده است. این وضعیت همان بحران هویت، بحران سرنوشت، بحران معرفت و بحران در فکر تاریخی است که اکنون گرفتار آنیم.

ایران چنان در معرکۀ جهان مدرن قرار گرفته که نه می­تواند مدرنیته و آثار آن را انکار کند و نه قادر است راه پیشامدرن خود را ادامه دهد و نه می­تواند راهی تازه­ غیر از راه و رسمِ غرب بیابد. ایرانیان در وضعی پُرتنش میان دو دنیای ناهمسان و ناهمسازِ سنّتی و مدرن  قرار گرفته­اند و حیات سیاسی و اجتماعی­شان به عرصۀ کشمکش میان دو جهان‌بینی و دو فرهنگِ نایکسان تبدیل شده است؛ دو دنیایی که به گفتۀ شایگان، یکدیگر را نفی می­کردند (شایگان، 1380: 97) و این راز بحران هویت کنونی ایرانیان است که تا تثبیت و نهادینه شدن هویت مدرن ایرانی تداوم خواهد یافت. بنابراین چرخش دورانی سوم سخت­ترین و بغرنج­ترین و پیچیده­ترین مرحلۀ هویت­یابی ایرانیان است. ناهمسازی عناصر کهن/ پیشامدرن و دینی با عناصر مدرن موجب می­شود فرایند هویت­یابی در دورۀ مدرن با خشونت، درگیری، تنش، بحران، انقلاب و حتی جنگ همراه شود.

نتیجه‌گیری

اگر بخواهیم فرایند پیچیدۀ چرخش دورانی را در تاریخ ایران به گونه­ای طرح کنیم که بتواند تحولات بنیادین در هویت ایرانی را توضیح دهد، می­توان زنجیرۀ زیر را پیشنهاد کرد:

چرخش دورانی: ثبات اولیه؛ بروز رویداد دوران­ساز؛ شکست نظام سیاسی مستقر؛ آغاز گسست تاریخی؛ بی‌ثباتی/ وضعیت بحرانی؛ گذر از بحران؛  بازگشت ثبات.

با توجه به این چرخه، از مجموعۀ بحث­هایی که دربارۀ تحول هویت و نقش­آفرینی عناصر بنیادین هویت در دوران­های تاریخی گفته شد، می­توان نتیجه گرفت:

1. دورۀ بی­ثباتی در پی یک رویداد دوران­ساز که همان شکست یا تضعیف نظام سیاسی مستقر است، آغاز می‌شود. همین زمان سرآغاز فرایندی است که به گسست تاریخی می­انجامد. به دنبال آن، وضعیت بحرانی پدید می­آید که طی آن همۀ عناصر هویت­بخش دچار ناهمسازی، ناهماهنگی و ناهمزمانی می­شوند؛ زیرا مسیر حرکت یک جامعه/ تمدن، مبنای آگاهی و شناخت و نیز بنیاد مناسبات اجتماعی­اش تغییر می­کند.
2. وضعیت بحرانی با شدت و ضعف تا تحقق کامل چرخش دورانی و رسیدن به ثبات ادامه می­یابد. این امر هم با ورود اسلام تجربه شده و هم با ورود مدرنیته به ایران تجربه می­شود.
3. دستیابی به ثبات، فرایندی زمان­بر و پُرتنش است؛ به همین دلیل برخی از متفکران ایرانی دورۀ بحرانی را دورۀ گذار خوانده­اند.
4. مؤلفه­های سه­گانۀ هویت ایرانی یعنی ایرانیت، اسلام و تجدد، عناصری زنده، جوشان و جاری‌اند و به سبب پویایی­شان مدام بر یکدیگر اثر می­گذارند و همدیگر را تعدیل می­کنند.
5. هرگز نباید تحت تأثیر شرایط تاریخی متفاوت، یکی از عناصر بنیادین هویت ایرانی را به سود دیگری نادیده گرفت؛ زیرا هوادارانش را به واکنش­های شدید وا می­دارد تا جایگاهش را تقویت و تثبیت کند و این امر بحران هویت را تشدید می­کند.
6. هرچند با سقوط ساسانیان و چیرگی اسلام بر ایران، تنش­های فراوانی در عرصۀ هویت ایرانی پدید آمد، اما این تنش­ها و تشنج­ها در برخورد با مدرنیته بسیار بیشتر است؛ زیرا وضعیت جامعه و شعاع تأثیر و عملکرد مدرنیته بسیار گسترده­تر و پیچیده­تر است. افزون بر این، ایران در چرخش دورانی دوم تنها با یک مؤلفۀ مهاجم رویاروی بود، اما در چرخش دورانی سوم با کنش و واکنش هویت­سازانۀ اسلام و مدرنیته به صورت همزمان درگیر شد. به بیان دیگر، اگر این تنش­ها و تعارض­ها در چرخش دورانی دوم بین ایرانیت و اسلامیت رخ داد، در دوران سوم میان ایرانیت، اسلام و مدرنیته به صورت همزمان و متقابل رخ داده است. اگر تجدد چندان با ایرانیت تزاحمی نداشته باشد، اما مدرنیته، اسلام و بسیاری از سنت­های ایرانی را به چالش کشیده و مجدانه کوشیده است آن را به حاشیه براند. لذا این سهم­گین­ترین و هراس­انگیزترین صحنۀ هویت­یابی ایرانیان است که با انقلاب، جنگ، فروپاشی­حکومت­ها و تنش­های بین­المللی همراه شده است.
7. در 150 سال گذشته اندیشمندان، حکومتگران و کنشگران کشور هویت ایرانی را به گونه­های متفاوتی تعریف می­کردند. در این تعریف­ها گاه غرب را در برابر اسلام، گاه اسلام را در برابر ایران و گاه غرب را در برابر ایران قرار می­دادند. همین امر عمق و ژرفای این تنش­ها را نشان می­دهد که با مداخلۀ نظام سیاسی و فشار ایدئولوژی­های گوناگون، فضای فرهنگی، فکری و هویتی ایرانیان ملتهب شده است.
8. هنوز زنجیرۀ چرخش دورانی سوم تکمیل نشده است؛ یعنی ما از منظر هویتی در واپسین مرحله­های بی­ثباتی یا بحران و ناهمزمانی قرار داریم و این بحران تا رسیدن به ثبات، تعادل و هماهنگی مؤلفه­های هویتِ مدرن ایرانی ادامه خواهد داشت.
9. بی­گمان برای رسیدن به تعادل و ثبات در عناصر اصلی هویت ایرانی، باید شکیبایی کرد تا ملت ایران در حرکت تاریخی و تدریجی خود با اراده و آگاهی بتواند بر این بحران­ها فائق آید. تنها در فضای مشارکتی و دموکراتیک است که ثبات و چرخش دورانی آرام­تر و کم­هزینه­تر رخ خواهد داد و همه ایرانیان از آن سود خواهند برد.

[1] Micro history

[2] Macro history