نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه آموزش تاریخ، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Introduction
Despite the advancements in medical knowledge during the period of Islamic Iran and the transfer of Indian, Chinese, and Greek medical insights to the Islamic world, which intermingled with Iranian medicine and led to the emergence of numerous medical schools, traditional Iranian medicine has consistently faced a crisis in treating infectious diseases such as cholera and plague due to a lack of understanding of their nature. Epidemic diseases, which spread as a result of environmental factors, population density, and lifestyle choices, were considered one of the most pressing issues in the early centuries of Iranian society, leaving harmful effects. Historical reports indicate that these epidemics were deadly, often resulting in such high death tolls that people were unable to bury the deceased. The causes of these diseases, their modes of transmission, the duration of their spread, and the public's reactions to them are all significant issues worthy of attention. Although many epidemic diseases have been controlled in recent centuries due to advancements in medical science and increased public awareness, the outbreak of COVID-19 demonstrated that this issue continues to impact human society. According to what was said; Among the terrible crises that appeared repeatedly during the past centuries of Iran and left destructive and deep effects on the body of the society,the outbreak of deadly diseases, cholera and plague, and due to its long persistence in one area and its power of contagion from one place to another, had numerous cultural and social consequences that the society was affected by these effects. Therefore, understanding the causes of diseases, their transmission, and countermeasures can help mitigate their consequences. Given the importance and necessity of this subject, the current research aims to address the question of how the epidemic diseases of cholera and plague and their frequent outbreaks had cultural consequences in Iran from the 4th to the 6th centuries Hijri. The hypothesis posited is that the spread of these diseases has had destructive effects on the cultural and social structures of society.
Materials and Methods
The current research employs a combined method of description, explanation, and library resource exploration. The materials extracted from primary sources and recent studies have been organized by subject type and chronological order. Subsequently, the data from these sources have been assessed according to historical criteria and the authenticity of the materials, prioritizing documents and the reliability of the narrator.
Regarding the background of the research, it should be said that although there have been various studies about cholera and plague epidemics, dealing with the different effects of these diseases in the cultural and social sectors of Iran, in the mentioned centuries, is the innovation of the present research. However, regarding the background of this issue, we can mention these things; A thesis entitled "Natural events of the Jebel province and its consequences from the rise of Islam to the Mongol invasion" is by Marzieh Asadi I (2013); In this work, he has generally investigated the types of natural disasters in the province of Jebel and investigated their consequences with an emphasis on other natural disasters with sudden effects such as earthquakes, floods, snow and cold, etc.; However, regarding the background of this issue, we can mention these things; A thesis entitled "Natural events of the Jebel province and its consequences from the rise of Islam to the Mongol invasion" is by Marzieh Asadi I (2013); In this work, he has generally investigated the types of natural disasters in the province of Jebel and investigated their consequences with an emphasis on other natural disasters with sudden effects such as earthquakes, floods, snow and cold, etc. The article Natural Disasters and Disasters in the Middle Ages of Iranian History, written by Imam Ali Shabani and Hamida Mehr Ali Tabar (1392), deals with the consequences of natural disasters such as earthquakes, floods, droughts, snow, cold, and storms. According to the above material, it can be said that this research specifically and with emphasis on the negative effects of cholera and plague epidemics in the cultural and social dimensions of Iran in the period in question.
Result and Discussion
Studying the history of infectious diseases can help to understand the current and future conditions. Plague, cholera, and recently coronavirus have had profound effects on political, economic, social, and even cultural life. The most important environmental factors of the spread of cholera and plague epidemics, Polluted weather, and the presence of dead animals, have been mentioned. In addition to natural factors, human factors also had an effect in intensifying the spread of the disease. The treatment approach of epidemic diseases was based on; Traditional medicine, religious medicine, and treatment were based on superstitions. One of the most important sources of knowledge of Iranian medicine is traditional medicine, based on which mental and physical health is dependent on the balance of the four elements (soil, wind, water, fire) in the body, and the disruption of their proportions leads to disease. From the doctors' point of view, the reason for the phlegm balance to be disturbed was the inhalation of the infectious air of the plague, which eventually led to the plague. Therefore, to prevent the progress of the disease, hygiene was carried out in the form of a necessary set, based on which it was suggested to protect the body against infectious air by leaving the said air or creating a closed and quarantined space. Medicine is based on Islamic thinking and rulings based on Quranic verses, narrations attributed to the Holy Prophet (PBUH) and Shia Imams (PBUH), and it emphasizes prevention and treatment through foods, simple medicines, and appeal to God. Believing in superstitions instead of understanding the facts was also considered a way to cure the disease, but in fact, these delusions were the reason for the spread of the disease. Anyway, considering that the society suffered a lot of difficulties and mental problems during the outbreak of epidemic diseases and the resulting casualties, and as a result, it turned to superstitions to relieve itself. Therefore, he can save himself from this crisis. In this way, these diseases have many cultural and social consequences, such as; It resulted in the restriction of holding cultural rituals and the lack of community leaders, which caused mental and emotional problems in addition to physical damage; The reflection of these consequences is visible in the works of poets and writers. The consequences of infectious diseases in the field of thought were no less than population losses, and as a phenomenon, it became a problem for human destiny and was reflected in the belief trends of Islamic religions. In the sources of the Islamic period, one can see the popular opinion of Iranians, including clerics and ordinary people, about epidemic diseases, who were interested in interpreting the nature of diseases and their connection with the issue of divine grace and wrath; That these diseases are a source of mercy and forgiveness of sins for the believers and a source of punishment for the misguided.
Conclusions
The spread of infectious diseases in Iran, attributed to various factors, has always been regarded as a significant challenge to social life. Despite advancements in medical knowledge, these diseases remained prevalent and resulted in many casualties. Furthermore, they profoundly affected various cultural and social foundations, weakening these structures in multiple ways.
This type of disease, regardless of social status or age, affects all strata of society, leading to the dispersion of people, insecurity, and the weakening of cultural institutions and customs. It also attracted educated and useful individuals, who were the minority in society, resulting in a decline of rationality. Instead, profit-seeking individuals intervened in unexpected events and the mental suffering of the populace, inducing a sense of philanthropy that served their interests. Particularly during the height of diseases, the market for superstitions, populism, and commercial abuses related to the promotion of ineffective drugs flourished. Although the psychological and internal effects of superstitions were more widely accepted in these cases, they equally hindered personal effort and creativity. Furthermore, the consequences of epidemics were reflected in literature and poetry, influencing intellectual discourse, particularly regarding the notion of people's guilt as a primary cause of disease spread.
کلیدواژه‌ها [English]
1 مقدمه
به‌رغم پیشرفت دانش پزشکی در دورۀ ایران اسلامی و انتقال دانش طبی هندی، چینی و یونانی به جهان اسلام و در هم آمیختن آن با طب ایرانی و پیدایش مکاتب متعدد درمانی، طب سنتی ایرانی همواره با بحران درمان بیماریهای واگیردار نظیر وبا و طاعون به دلیل عدم شناخت ماهیت این بیماریها، درگیر بوده است.
بیماریهای همه‌گیر که در نتیجۀ عوامل محیطی و تراکم جمعیت و سبک زندگی مردم شیوع پیدا می‌کرد، از مهم‌ترین موضوعات قرون نخست جامعه ایرانی[1] محسوب می‌شد که آثار زیان‌باری بر جای می‌گذاشت. براساس گزارش‌های تاریخی، بیماریهای همه‌گیر خانمان‌سوز بوده و در بیشتر مواقع تعداد فوتی‌ها آن‌قدر زیاد بود که مردم از تدفین آنها عاجز می‌شدند. عوامل بروز این بیماریها و چگونگی سرایت و مدت زمان شیوع آن و همچنین واکنش مردم نسبت به آنها، از مسائل درخور توجه است. اگرچه در سده‌های اخیر با پیشرفت علم پزشکی و آگاهی‌بخشی به مردم، بسیاری از بیماریهای همه‌گیر کنترل شدند، ولی شیوع بیماری کرونا نشان داد که این مسئله همچنان دامنگیر اجتماع انسانی است. بنابراین شناخت عوامل بیماریها و چگونگی سرایت آن و راهکارهای مقابله‌ای می‌تواند از تبعات ناشی از آن بکاهد. بر این اساس، این موارد اهمیت موضوع را ضروری می‌سازد. پژوهش حاضر با توجه به اهمیت و ضرورت موضوع، درصدد پاسخ به این پرسش است که بیماریهای همه‌گیر وبا و طاعون و شیوع مکرر آن چه پیامد فرهنگی در ایران سده‌های چهارم تا ششم قمری داشته است؟ فرضیه‌ای که در این باره مطرح می‌شود، این است که شیوع بیماریها تأثیرات مخربی بر ساختارهای فرهنگی و اجتماعی جامعه داشته است.
پژوهش حاضر براساس رویکرد ترکیبی توصیف و تبیین و جست‌وجو در منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. مطالب مستخرج از منابع دست اول و تحقیقات جدید، بر پایۀ نوع موضوع و توالی زمانی تنظیم گردیده و سپس داده‌های منابع براساس ضوابط تاریخی و صحت و سقم مطالب براساس ترجیح به اسناد یا موثق بودن راوی سنجیده شده است.
دربارۀ پیشینه تحقیق باید گفت هرچند درباره بیماریهای همه‌گیر وبا و طاعون پژوهش‌های مختلفی صورت گرفته، اما پرداختن به تأثیر متفاوت این بیماریها در بخش‌های فرهنگی و اجتماعی ایران در سده‌های مذکور، نوآوری پژوهش حاضر است. با این حال، دربارۀ پیشینۀ این موضوع می‌توان به این موارد اشاره کرد: در پایان‌نامه‌ای با عنوان «حوادث طبیعی ایالت جبال و پیامدهای آن از ظهور اسلام تا حمله مغول» از مرضیه اسدی اول (1393) به‌طور کلی به بررسی انواع بلایای طبیعی در ایالت جبال پرداخته شده و پیامد آن با تأکید بر سایر حوادث طبیعی با عملکرد ناگهانی چون زلزله، سیل، برف و سرما و غیره مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین در پایان‌نامه‌ای با عنوان «بیماریهای همه گیر و تأثیرات آن بر جامعه ایرانی از قرن اول تا قرن ششم هجری» (1400) نوشتۀ شیما قدیر، انواع بیماریهای واگیردار دسته‌بندی شده و پیامد این بیماریها به صورت مختصر با تأکید بر حوزه عراق و شام نگاشته شده است. مقاله «حوادث و بلایای طبیعی در قرون میانه تاریخ ایران» نوشتۀ امامعلی شعبانی و حمیده مهرعلی تبار (1392ش) به پیامد حوادث طبیعی چون زلزله، سیل، خشکسالی، برف و سرما و طوفان پرداخته است. با توجه به مطالب فوق می‌توان گفت که این پژوهش به‌طور خاص و با تأکید بر اثرات منفی بیمارهای همه‌گیر وبا و طاعون در ابعاد فرهنگی و اجتماعی ایران در دوره مورد نظر می‌پردازد.
مطالعۀ پیشینه بیماریهای واگیردار می‌تواند به درک شرایط حال و آینده کمک کند. طاعون، وبا و اخیراً کرونا تأثیرات عمیقی بر زندگی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی داشته‌اند. با توجه به اینکه در این پژوهش، بیماریهای همه‌گیر طاعون و وبا بررسی شده، به مفاهیم آن پرداخته می‌شود. وبا درواقع عفونتی در روده باریک است که توسط باکتری «ویبریو‌کلرا»[2] به وجود می‌آید. این باکتری از طریق نوشیدن آب آلوده، خوردن سبزی‌های آلوده و ماهی نپخته، یا خوردن صدف‌ها به بدن انسان انتقال می‌یابد (نصری رودسری و دیگران، 1397: 26) و علائم آن دل‌درد شدید، تب، استفراغ و اسهال می‌باشد (ابن‌سینا، 2005: 4/94). طاعون نیز از طریق باکتری «یرسینیا پستیس»[3] به سه شکل «طاعون خیارکی»، «طاعون ریوی» و «طاعون خونی» ایجاد می‌شود و از طریق نیش کک آلوده به بدن انسان منتقل می‌شود. از علائم آن سردرد، ضعف، تب، درد اندام‌ها، تورم دردناک و حاد گره‌های لنفی یا خیارک است. در حالت عادی خیارک‌ها بعد از یک هفته با خروج عفونت از آن التیام می‌یابد، ولی با پیشرفت بیماری، منجر به خون‌ریزی زیر پوست با بروز کژنه‌های سیاه می‌شوند که به «مرگ سیاه» یا «مرگامرگی» هم معروف است (کثیری و افشاری‌فر، 1393: 128).
نخستین گزارش از بروز و شیوع بیماری همه‌گیر در سده‌های مذکور، مربوط به دهه اول قرن چهارم قمری در زمان حکومت سامانیان (حک: 279-395ق) است که در محدودۀ خراسان، ماوراءالنهر و بخارا بیماری وبایی رخ داده بود (علوی، 1354: 21). شیوع این بیماریها در ایران بیشتر از سمت کشورهای همسایه غربی بود؛ چنان‌که در اواخر سال 323 و اوایل 324ق. در بغداد بیماری طاعون رخ داد و به اصفهان نیز کشیده شد. این بیماری تلفات جانی بسیاری داشت؛ به‌طوری که در اصفهان حدود دویست‌هزار نفر کشته شدند و آنان را در خندق دفن کردند (ابن‌جوزی، 1412: 13/357). در سال 332ق. نیز بیماری وبا در میان روس‌ها که به مراغه آمده بودند، شیوع یافت و علت آن را مصرف میوه‌های نشسته گزارش کرده‌اند (مسکویه رازی، 1376: 6/97؛ ابن‌کثیر، 1407: 11/208). علاوه بر این، در سال 343ق. بیماری مخرب وبا رخ داد و چنان قدرت سرایت بالایی داشت که همزمان در محدوده خراسان، جبال، ری، گرگان، اصفهان، هند، غزنه و بغداد شیوع یافت (ابن‌اثیر، 1383: 12/5052-5057؛ ابن‌جوزی، 1412: 15/30). بیماری وبا در سال 344ق. با علائمی چون بیماری خونی و نوع کشندۀ آن که حاصل بیماری دم و صفرا بود، بیشتر شهرهای ایران را در برگرفت و از آثار آن قحطی، گرانی، شیوع مجدد بیماری و تلفات جانی بسیار بود. این نوعِ وبا نیز از بصره به ایران منتقل شده بود و مردمان اهواز، ارجان، فارس، اصفهان و ری را مبتلا ساخت؛ به‌طوری که هر روز حدود هزار تا دوازده هزار نفر بر اثر آن از بین می‌رفتند (اصفهانی، 1346: 181؛ ابن‌اثیر، 1383: 12/5057؛ ابن‌جوزی، 1412: 14/98). به گفتۀ گردیزی، در بغداد نیز در دوره احمدبن بویه (334-356ق) و خلیفه مستکفی (م. 338ق) در همین سال (344ق) بیماری وبای هولناکی با تبعات سخت رخ داد (گردیزی، 1363: 198). در سال 347ق. نیز در شهرهای جبال، لرستان، کردستان و گرگان بیماری وبا رخ داد که تلفات بسیاری داشت (ابن‌اثیر، 1383: 12/5064، 5068، 5270). آخرین گزارش جست‌وجوشده در این قرن، مربوط به سال 379ق. است که در شهر گرگان بیماری وبایی رخ داد و بسیاری از سپاهیان بر اثر آن از بین رفتند (عتبی، 1334: 83). به گزارش منابع تاریخی، در اوایل قرن پنجم قمری (401ق) در خراسان بیماری وبا (ابن‌اثیر، 1385: 13/5475) و در نیشابور بیماری طاعون شیوع یافت (ابن‌جوزی، 1412: 15/173) و در سال 421ق. نیز بیماری طاعون در گستره جغرافیایی وسیعی از هند تا عراق را در برگرفت و در این بین، بیشتر مناطق ایران از جمله ماوراءالنهر، خراسان، جبال و اصفهان مبتلا شدند (کسایی، 1373: 187). در ادامۀ گزارش‌های منابع تاریخی در مورد بیماری فراگیر سده‌های مورد نظر، می‌توان به بیماریهای مخرب و هولناک وبا اشاره کرد که در سال 423ق. بیشتر مناطق از جمله عراق، شام، موصل، غزنه، هند و خراسان را گرفتار کرده بود و فقط در اصفهان چهل‌هزار نفر را دفن کردند (ابن‌اثیر، 1385: 13/5670؛ ابن‌جوزی، 1412: 14/27). بعد از وقفه‌ای، دوباره در سال 439ق. بیماری وبا در بیشتر سرزمین‌های غرب ایران چون عراق و موصل رخ داد (ابن‌کثیر، 1407: 12/56) و در سال 440ق. به ایران منتقل شد (ابن‌اثیر، 1385: 13/5793). در سال 448ق. باز به همین صورت وبای هولناکی در مکه، حجاز، دیاربکر و موصل شایع شد و به ایران از جمله جبال و خراسان سرایت کرد که پیامد آن قحطی و گرانی و بسته شدن راه‌های کاروان‌رو به علت راهزنی‌های پیوسته بود (ابن‌جوزی، 1412: 16/5). این گرانی باعث افزایش قیمت گندم تا مبلغ نود دینار شد. حتی خرید کاه برای مردم ممکن نبود و هر رطل[4] گوشت به یک قیراط[5] فروخته شد. بر اثر تلفات انسانی حاصل از وبا، هوا آلوده شد و مردم علاوه بر وبا، به بیماری تنفسی نیز مبتلا می‌شدند و از بین می‌رفتند. در این شرایط مردم نه نای نجات خود را داشتند و نه می‌توانستند مردگان را تدفین کنند. وضعیت به حدی بغرنج شد که از شدت گرسنگی مرده‌های وبایی را می‌خوردند و طوفان نیز به همه اینها اضافه شد که این سال را سال طوفان و وبا نامیدند (اسدی اول، 1393: 66). در ادامه، در سال 449ق. بیماری همه‌گیری رخ داد که بیشتر مناطق ایران را فرا گرفت. این بیماری در دوره طغرل سلجوقی (حک: 447-455ق) شیوع یافت. ابتدا در بغداد و عراق گرانی ایجاد شد و مردم از سر ناچاری مردار حیوانات از جمله سگ را می‌خوردند که باعث شیوع بیماری وبا شد و ایران را تا محدودۀ ماوراءالنهر و خراسان مبتلا کرد (ابن‌کثیر، 1407: 12/71). به گفتۀ ابن‌جوزی در اثر آن، روزانه هجده‌هزار نفر از بین رفتند (ابن‌جوزی، 1412: 16/17) و به دنبال آن دزدی و ناامنی اجتماعی بسیاری ایجاد شد و مردم مجبور به مهاجرت شدند (اسدی اول، 1393: 83؛ قدیر، 1400: 17-18). بنا به گزارش منابع تاریخی، در سال 466ق. و اواخر همین قرن نیز بیماری وبا در عراق پدید آمد و تا خوزستان و خراسان سرایت کرد. تلفات به حدی بود که مردم از تدفین مردگان عاجز شدند (ابن‌کثیر، 1407: 12/109، 157). بیماریهای همه‌گیر قرن ششم قمری را نیز در برگرفت؛ از جمله در سال 531ق. شیوع بیماری وبا در اصفهان، جبال و همدان باعث تلفات جانی بسیاری شد (ابن‌جوزی، 1412: 17/321). در سال 548ق. نیز به دلیل حملات غزان، مردم بسیاری کشته شدند و در پی آن بیماری وبا رخ داد و شرایط دردناکی را به وجود آورد که از جملۀ آنها وضعیت نامناسب اجتماعی، رواج دزدی و ناامنی و اختلال در وضعیت اقتصادی بود (ابن‌اثیر، 1385: 11/176-177؛ راوندی، 1364: 177-181). در شمال غرب ایران نیز در سال 569ق «میان سپاهیان سلطان ارسلان (ارسلانشاه سلجوقی، حک: 555-571ق) وبایی آمد که از صد نفر یکی زنده نماند و سلطان به علت بیماری از ارس به نخجوان رفت» (نیشابوری، 1332: 81-82). در سال 574ق. نیز به دلیل خشکسالی، بیماری وبا در ایالت جبال شایع شد که نتیجۀ آن گرانی و تلفات جانی بود (اسدی اول، 1393: 67). همچنین در سال 588ق. بیماری وبا در همدان و شهر ری (به دلیل آب‌وهوای آلوده، به شهر وباخیز معروف بود) فراگیر شد. در همین سال (588ق) محمودبن ایل ارسلان خوارزمشاهی (حک: 567-589ق) با هدف نجات طغرل سوم سلجوقی (حک: 571-590ق) از قلعه طبرک و کسب حکومت عراق از چنگ سلجوقیان، به ری رفت، اما بسیاری از سپاهیان او در شهر ری به وبا مبتلا شدند و از بین رفتند (همدانی، 1389: 10).
3-1. علل طبیعی
مهم‌ترین عوامل محیطی شیوع بیماریهای همه‌گیر وبا و طاعون را آب‌وهوای آلوده و وجود مردار حیوانات عنوان کرده‌اند (ابن‌خلدون، 1375: 1/589؛ نصری رودسری و دیگران، 1397: 26). از این رو، برخی از شهرهای ایران از جمله بست (در سیستان)، جرجان، ری، زنجان، کش (در ماوراء النهر)، طبرستان، استخر و غیره را وباخیز نامیده‌اند که نشان‌دهندۀ ارتباط آن با اقلیم منطقه است (مقدسی، 1361: 1/374، 444؛ ابن‌فندق، 1361: 30، 47؛ اصطخری، 1340: 254). بر همین اساس، خاقانی شروانی وباخیز بودن شهر ری را این‌گونه به تصویر کشیده است:
خاک سیاه بر سر آب و هوای ری دور از مجاوران مکارم نمای ری
آن را که به تن به آب و هوای ری آورند دل آب و جان هوا شد از آب و هوای ری
(خاقانی شروانی، 1336 : 404)
گرمی هوا تأثیر بسیاری در شدت بیماریهای همه‌گیر دارد. در منابع آمده است که اگر ولایتی گرمسیر و به طرف جنوب و در سراشیبی باشد، در آن شهر انواع بیماری به‌خصوص بیماری وبا شیوع می‌یابد (ابن‌فندق، 1361: 27). ابن‌حوقل نوشته است که منطقه دارابجرد و توج در فارس به دلیل هوای گرمسیری، وبا دارند و در عوض مناطق سردسیری هوای سالم دارد (ابن‌حوقل، 1366: 56). همچنین شهر بصره و بطیحه به علت گرمای زیاد وباخیز است (ابن‌اثیر، 1383: 12/5300). البته همه بیماریهای همه‌گیر مختص مناطق گرمسیری نبود. برای نمونه، به دلیل سرمایی که در سال 401ق. در نیشابور به وجود آمد، علاوه بر طاعون که ذکر شد، بیماری جوع‌کلبی (هر چه می‌خوردند، سیر نمی‌شدند) هم شیوع یافت و مردم بسیاری از بین رفتند (ابراهیمی، 1396: 65؛ قدیر، 1400: 36). آب‌های زیرزمینی (قنات‌ها) نیز در شیوع بیماری همه‌گیر تأثیر داشتند؛ چنان‌که ابن‌حوقل قنات شهر قزوین را طاعون‌آور عنوان کرده است (ابن‌حوقل، 1366: 113). همچنین شیوع بیماری سال 423ق. در مناطق عراق، شام، موصل، غزنه، جبال، خراسان و هند به دلیل خشکسالی و به تبع آن قحطی گزارش شده است (ابن‌اثیر، 1385: 13/5670). گاهی نیز بیماری وبا بعد از زلزله پدید می‌آمد؛ چنان‌که در سال 258ق. بعد از زلزله در عراق، این بیماری در شهرهای بغداد، سامرا و واسط شیوع یافت (ابن‌کثیر، 1407: 11/30).
3-2. علل انسانی
تأثیرات سیاسی
علاوه بر عوامل طبیعی، عوامل انسانی نیز در تشدید شیوع بیماری تأثیر داشت. در این بین، سیاست منفی دولت‌ها نظیر بی‌ثباتی و ناامنی، اختلافات، تهاجمات و محاصره عامل آشفتگی اوضاع بود و بر بهداشت این دوره تأثیر می‌گذاشت و باعث بروز قحطی‌ها و بیماریهای فراگیری می‌شد که مورخان نیز به آن اشاراتی کرده‌اند. به عنوان پیشینۀ بحث، در سال 16ق. در جنگ مسلمانان عرب و ساسانیان (حک: 226-652م) در محدوده عراق کنونی، بیماری طاعون شدت یافت و به فارس نیز سرایت کرد (بلاذری، 1337: 376). همچنین در سال 258ق. یعقوب لیث صفاری (حک: 247-265ق) به سمت کابل و بلخ لشکرکشی کرد که افراد زیادی قتل عام شدند (زمانی و دیگران، 1393: 68) و ماندن اجساد روی زمین و عدم دفن آنها، از عوامل شیوع بیماری به‌ویژه وبا بود (نصری رودسری، 1397: 26؛ قدیر، 1400: 19).
دوره آل بویه (حک: 320-487ق) نیز هرچند برای بغداد و سایر ولایات دوران شکوفایی فرهنگی بود (به‌خصوص در زمان عضدالدوله که حکومتی مقتدر ایجاد کرد)، اما بعد از آن، تنزل اقتصادی و ناآرامی‌های اجتماعی و آشوب‌های داخلی صورت گرفت که علل اصلی آن، بی‌کفایتی در ادارۀ امور مملکتی و ساخت غیرمتمرکز قدرت بود و منجر به ایجاد مشکلات بسیاری چون شیوع بیماری واگیردار، قحطی، هزینه بالای معیشت و تهی بودن خزانه حکومت شد (کرمر، 1375: 92). بر همین اساس، ابوکالیجار بویهی (حک: 415-440ق) که در سال 437ق. مشغول جنگ و رقابت‌های خانوادگی بود، اسبان سپاه وی دچار بیماری وبا شدند و تعداد زیادی از بین رفتند. باقی ماندن لاشه حیوانات روی زمین، سبب آلودگی آب‌وهوا و در نتیجه باعث شیوع بیماری در شهرها شد (ابن‌اثیر، 1385: 13/5774؛ ابن‌جوزی، 1412: 14/302).
به این ترتیب، اختلاف خاندان حاکمه، پراکندگی نظام اجتماعی، وجود خلأ قدرت سیاسی در ایران و عدم توانایی برای پرکردن این خلأ و ایجاد یگانگی ملی، عامل عمده تشکیل سلسله‌های بیگانه ترکان غزنوی و سلجوقی نیز بود. غزنویان (حک: 351-582ق) نمونۀ عالی استحاله‌ای می‌باشند که در حکومت سامانیان (حک: 279-395ق) خدمت سربازی کردند و با مسلمان شدن به مقامات عالی رسیدند و خود را با فرهنگ ایرانی تطبیق دادند. حکومت و سیاست در این زمان با خودکامگی پیوند خورده بود و برای مردم حرمت و حقوقی قائل نبودند.
اوج قدرت این سلسله در زمان محمود غزنوی (حک: 388 -421ق) بود که توانست بسیاری از حکومت‌های ایرانی را از بین ببرد. بر همین اساس، وی در سال 401ق. به دلیل عدم اطاعت محمد سوری حاکم غور،[6] به این منطقه حمله کرد و تعداد زیادی را به قتل رساند که نتیجه آن شیوع بیماری وبا بود (فروغی ابری، 1391: 19). بنابراین جنگ و محاصره باعث کمبود منابع غذایی و سوء تغذیه سپاهیان می‌شد که به‌ناچار به خوردن گوشت‌های حرام روی می‌آوردند و بیماری در بین آنها شیوع می‌یافت (ابن‌اثیر، 1384: 6/2778). سلطان مسعود غزنوی (حک: 421- 432ق) نیز در سال 421ق. به دلیل اختلاف با خاندان کاکویه[7]، به اصفهان لشکرکشی کرد؛ زمانی که این شهر به دلیل شیوع بیماری همه‌گیر طاعون، وضعی اسفبار داشت و بر مشکلات آن افزوده شد (نفیسی، 1342: 2/978).
سلجوقیان (حک: 429-590ق) به عنوان مهاجران تازه‌وارد، توانستند بر مناطق وسیعی از جهان اسلام، از خراسان تا عراق و شام مسلط شوند. اگرچه امپراتوری بزرگی تشکیل دادند، اما تفرقه داخلی بر سر کسب قدرت، اختلافات مذهبی و فعالیت نظامی گروه‌های اسماعیلیه -با صرف نظر از حاکمیت سلاطین قدرتمندی چون آلب‌ارسلان (حک: 455-465ق) و ملکشاه (حک: 485-465ق)- بخش جدایی‌ناپذیر حکومت آنان بود. وقوع حوادث طبیعی چون قحطی و بیماریهای واگیردار، از مشکلات دیگری بود که دامن ایرانیان را در روزگار حاکمیت سلجوقیان گرفت و حتی دو تن از خاندان سلجوقی از جمله دختر سلطان ملکشاه و پسرش سلطان محمود (حک: 487-485ق) به ترتیب در سال‌های 482 و 487ق. بر اثر ابتلا به بیماری آبله، در اصفهان فوت کردند (بنداری، 1356: 218؛ مستوفی، 1364: 441-442؛ ابن‌جوزی، 1412: 16/281). گاهی این بلایا بی‌تأثیر از عوامل سیاسی نبود؛ جنگ‌های شدید میان سلطان محمودبن محمد سلجوقی (حک: 511-525ق) و سنجر سلجوقی (حک: 511-552ق) در سال 513ق (ابن‌کثیر، 1407: 12/184) و اختلاف میان خلیفۀ عباسی مسترشد بالله (خلافت: 512-530ق) و سلطان محمودبن محمد که منجر به قحطی، به‌خصوص در سال 520ق. و به دنبال آن گرانی و بیماری شد (ابن‌اثیر، 1385: 10/635). این اختلافات به‌ویژه میان سلجوقیان و خلفای عباسی بعد از آن نیز همچنان ادامه یافت و پیامد خود را نیز به دنبال داشت. برای نمونه، قحطی و گرانی سال 543ق. در خراسان و جبال و عراق متأثر از همین درگیری‌های سیاسی بود (ابن‌اثیر، 1385: 11/137). علاوه بر این، چنان‌که بیان شد، غزها[8] نیز در سال 548ق. به خراسان حمله کردند و سلطان سنجر سلجوقی را شکست دادند و به اسارت درآوردند. پس از آن به شهرهای خراسان حمله کردند و باعث کشته شدن بسیاری از مردم و شیوع بیماری وبا شدند. شهر نیشابور را «به نحوی ظالمانه غارت کردند و آن را چنان کوبیدند که با زمین هموار برابر گردید». این حملات پس از آن نیز ادامه یافت و یکی از فجایع بزرگ در تاریخ ایران قلمداد شد؛ زیرا دوره‌ای طولانی و فرساینده با لطمات جبران‌ناپذیر بر جای گذاشت (ابن‌اثیر، 1385: 11/176-177؛ راوندی، 1364: 177-181).
سبک زندگی ناسالم
شیوۀ زندگی از دیگر عوامل انسانی است که در این زمینه نقش‌آفرین بود. رشد شهرنشینی بدون توجه به ظرفیت شهرها و در نتیجه تراکم جمعیت که باعث به وجود آمدن جوامع فشرده می‌شد؛ به صورتی که خانه‌ها خشت و گلی و کوچه‌ها تنگ و باریک بودند و عدم توجه به بهداشت شهرها باعث همه‌گیری بیماری می‌شد (راوندی، 1354: 2/224؛ قدیر، 1400: 21). علاوه بر این، خشکسالی و قحطی و در نتیجه گرانی رابطه مستقیمی با شیوع بیماریهای واگیردار دارند؛ چنان‌که تغذیه ناسالم و یا سوء تغذیه در گسترش بیماریها دخیل بودند و در همین زمینه روایت‌های ناخوشایندی ثبت شده است. با توجه به گزارش منابع تاریخی، طی سال‌های 330، 331 و 334ق. در شهرهای عراق و سایر نقاط قحطی و گرانی سبب شد تا مردم لاشه مرده‌ها و گوشت سگ و گربه را بخورند که این باعث پدید آمدن نوع هولناکی از بیماری وبا شد (ابن‌اثیر، 1382: 11/4940؛ ابن‌جوزی، 1412: 14/27). از آن بدتر، در سال 401ق.[9] قحطی و گرانی بیش از حد در شهرهای خراسان باعث شد که اهالی به خوردن سگ‌ها و حتی کودکان روی آورند و منجر به بروز بیماری وبا شد (ابن‌اثیر، 1385: 13/5475).
مزمن شدن بیماری
از دیگر عوامل انسانی در این زمینه، طولانی شدن یک نوع بیماری بود که باعث پدید آمدن بیماریهای شدیدتری چون وبا می‌شد. حمزه اصفهانی بیان کرده است که در سال 334ق. به دلیل شیوع بیماری خونی در اصفهان، بیماری وبا در پی آن ظاهر شد (اصفهانی، 1346: 181) و یا بیماری دم و صفرا سبب ایجاد وبا در سال 344ق. شده بود (اسدی اول، 1393: 69). این طولانی شدن بیماریها سبب ناامنی نیز می‌شد؛ به‌طوری که در سال‌های 448 و 449ق. در زمان طغرل اول سلجوقی (حک: 447-455ق) در عراق دزدی و ناامنی رواج یافت و مردم مجبور به مهاجرت شدند (اسدی اول، همان، 83). این گزارش‌ها نشان‌دهندۀ آثار مخرب شیوع بیماری‌هاست.
4-1. طب سنتی
یکی از مهم‌ترین سرچشمه‌های دانش طب ایران، طب سنتی است که بر پایۀ آن سلامت روحی و جسمی، وابسته به تعادل اخلاط چهار‌گانه (خاک، باد، آب، آتش) در بدن است و بهم خوردن تناسب آن، منجر به بروز بیماری می‌گردد. از دیدگاه اطبا، دلیل بهم خوردن تعادل خلط، استشمام هوای عفونی وبایی بود که در نهایت به بیماری طاعون منجر می‌شد. بنابراین برای جلوگیری از پیشرفت بیماری، رعایت بهداشت در قالب «سته ضروریه»[10] صورت می‌گرفت که براساس آن، محافظت بدن در برابر هوای عفونی با ترک هوای مذکور یا ایجاد فضای بسته و قرنطینه‌ای، پیشنهاد می‌شد (پرغو و علی‌پور سیلاب، 1396: 43). بر همین اساس، پزشکان عقایدی ابراز کرده‌اند که به صورت درمانی بر ضد گرمی بیماری بود. علی‌بن سهل‌بن طبری (حدود 159-260ق) مؤلف کتاب فردوس‌الحکمه، از جمله پزشکانی بود که اعتقاد داشت بیماری، آفت اندام‌های انسان است و باید با آتش، بر روی زخم‌های بیمار طاعون‌زده، داغ گذاشت و سپس روی زخم روغن کهنه مالیده شود و سپس مخلوطی از شیر گاو، روغن زیتون، مردار سنگ و صمغ صنوبر به بیمار خورانده شود (طبری، 1391: 335). زکریای رازی (251-313ق) نیز در اثر خود الجدری و الحصبه توصیه کرده است که برای پیشگیری از بیماری، فرد باید انار و ترشیجات مصرف کند و از شیرینی‌جات دوری جوید و همچنین محل اقامت خود را آب‌پاشی کند (رازی، 1342: 65). علاوه بر اینها، حکیم مسیری خراسانی (حکیم محمود تبریزی) (324 - حدود 370ق) مؤلف کتاب طب منصوری توصیه می‌کرد که بیمار در این زمان باید از شیرینی‌جات و گوشت و سبزی و آب آلوده پرهیز کند و در عوض میوه‌های سیب و آلو، خیار، کدو و همچنین آب غوره میل کند. همچنین بدن خود را مرتب شست‌وشو دهد و محل زندگی‌اش را با سوزاندن کافور، ضد عفونی کند (حیدریان و افکاری، 1387: 135). ابن‌سینا (370-428ق) مؤلف کتاب قانون و رساله حفظ الصحه نیز معتقد بود که بیمار باید از داروهای سردمزاج مثل لیمو، رب انار، گیاه ریواس و ترنج استفاده کند و حجامت (پاک‌سازی خون) انجام دهد (ابن‌سینا، 2005: 4/95).
روش فصد کردن (رگ زدن) از شیوه‌هایی بود که پزشکان بسیاری بر آن تأکید زیادی داشتند و معتقد بودند که با فصد کردن مقدار زیادی عفونت از بدن خارج می‌شود (ابن‌سینا، 2005: 4/ 95-97؛ رازی، 1342: 65) و تب و درد مفصل و همچنین صفرا را از بین می‌برد (ابن‌اثیر، 1382: 11/4927؛ اصفهانی، 1346: 181). در مورد این روش درمانی گفته شده است که: «طاعون اندر سال‌های وبا و اندر هوا بد و در ملک و شهرهایی که هوای آن زود عفن می‌شود، بسیار افتد و حق آن است که این مرض را هیچ تدبیری نبود که مریض را زود فصد کنند: (رازی، 1389: 1/308).
4-2. طب مذهبی
طب مبتنی بر تفکر و احکام اسلامی بر پایۀ آیات قرآن، روایت‌های منتسب به پیامبر اکرم(ص) و امامان شیعی(ع) است و در آن بر پیشگیری و درمان از طریق غذاها، داروهای ساده و توسل به خدا تأکید می‌شود؛ البته شفادهندۀ اصلی پروردگار است (سورۀ نحل، آیات 67-69؛ شعرا، آیه 80) و عمومآ شفاگیری از طریق دعا، توسل به قرآن کریم و مقابر و بقعه‌ها و غیره انجام می‌شود. به این ترتیب، در حوزه طب اسلامی، روایات و احادیثی از بزرگان دینی به منظور رفع و مقابله با بیماری همه‌گیر نقل می‌گردید. بر همین اساس، روایت معروفی از پیامبر اسلام(ص) ذکر شده که فرمود هرگاه طاعون در سرزمینی شیوع می‌یابد، کسانی که در آن منطقه هستند، نباید از آن خارج شوند و آنهایی که بیرون از آن سرزمین‌اند، نباید به آنجا وارد شوند (کوفی، 1372: 1/961 ؛ تتوی و قزوینی: 1382: 8/11).
بنابراین برای پیشگیری و کنترل بیماری، توجه به بهداشت هوا هنگام بروز بیماری طاعون، موضوعی است که توسط طبیبان گوشزد می‌شد. این امر با ترک منطقۀ آلوده و تغییر هوا انجام می‌گرفت تا با دوری از هوای عفونی، به هوای تمیزتری دسترسی داشته باشند؛ امری که روایات دینی بر آن صحه می‌گذاشتند. علاوه بر این، گزارش‌های تاریخی نیز عدم ارتباطات اجتماعی و فرار از هوای وبایی و طاعونی و نرفتن به منطقۀ طاعون‌زده را تأیید می‌کند. در سال 347ق. بیماری وبا در مناطق جبال شیوع یافت و اکثر مردم به‌خصوص زنان و کودکان از بین رفتند و کسانی که مبتلا نشده بودند، از رفتوآمد جلوگیری می‌کردند (ابن‌اثیر، 1383: 12/5068). به گزارش ابن‌اثیر، شخصی به نام طارق‌بن شهاب بجلی (متوفای 82ق) بیان کرده است که: «نزد ابوموسی اشعری (متوفای 52ق) در کوفه رفتم. او گفت در خانه من بیماری بود که از بین رفته است. از اینجا بروید تا بیمار نشوید و نباید خود را از این شارستان پاک‌تر بدانید و به شهر و کشور خودتان بازگردید» (ابن‌اثیر، 1385: 4/1485). برخی از مردم نه تنها به عیادت نمی‌رفتند، بلکه به مناطق دیگر مهاجرت می‌کردند. برای نمونه، در قرن چهارم قمری، شیوع بیماری وبا در خراسان و ماوراءالنهر باعث شد مردم از درون قلعه‌ها بیرون بیایند و به دشت‌ها بروند. میزان خروج مردم از شهر به حدی بود که حاکم وقت (خواجه نصر) به سربازان دستور داد تا این افراد را به قلعه برگردانند (علوی، 1354: 23). در برخی موارد، حتی بعد از فروکش کردن بیماری، به دلیل عدم امنیت ترک دیار می‌کردند و آوارگی را بر ماندن در شهر ترجیح می‌دادند؛ چنان‌که در همین دوران با شیوع بیماری در بغداد (سال 334ق) (ابن‌اثیر، 1382: 11/5005-5006) و شهرهای جبال (سال 531ق) این امر به وقوع پیوست (الذهبی، 1409: 5/199).
4-3. طب عامیانه و مبتنی بر خرافات
اعتقاد به خرافات به جای درک حقایق، نشان‌دهندۀ سطح پایین آگاهی جامعه و عدم شناخت دقیق مشکلات است و به عنوان راهی برای درمان بیماری نیز تلقی می‌شد، ولی درواقع این موهومات عامل گسترش بیماری بود. به هر حال، با توجه به اینکه جامعه هنگام شیوع بیماریهای همه‌گیر و تلفات ناشی از آن، دچار سختی و مشکلات روحی بسیاری می‌شد، به منظور تسکین آن به خرافات روی می‌آورد تا بتواند خود را از این بحران نجات دهد. علاوه بر این، افرادی نیز بودند که از عدم آگاهی مردم و گرفتاری آنان سوءاستفاده می‌کردند و با رواج خرافات و سوق دادن مردم به سمت آن، به منافع خود دست پیدا می‌کردند. گاهی نیز حاکمان با رواج شایعه‌ای به دنبال آن بودند که در جامعه نوعی آرامش و امنیت برقرار کنند (کوفی، 1372: 1/179). از جمله خرافات‌هایی که برای رهایی از بیماری شایع شد، قربانی کردن انسان بود که در قرن چهارم قمری با گسترش بیماری وبا در خراسان مطرح شد؛ به این صورت که وبا‌زدگان را در دیگ جوشان می‌انداختند و با موادی دیگر معجونی تهیه می‌کردند تا درمان بیماری وبا شود (علوی، 1354: 25). همچنین برای اغفال مردم، اعلام می‌کردند که فلان ماده برای درمان بیماری مفید است و اگر مردم به آن روی می‌آوردند، قیمت آن افزایش می‌یافت. برای نمونه، با شیوع وبا در ارگ سیستان، شایعه شد که با حنا کردن دست و پا و قرار دادن حنا در دهان، از بیماری وبا رها می‌شوید. در نتیجه، قیمت حنا به 250 دینار رسید و فرصت‌طلبان ثروت زیادی از آن به دست آوردند (جوزجانی، 1343: 2/161).
با توجه به آنچه بیان شد، از جمله بحران‌های مخوفی که طی قرون گذشته در ایران به صورت مکرر خودنمایی می‌کرد و اثرات مخرب و عمیقی بر پیکر جامعه می‌گذاشت، شیوع بیماریهای مهلک وبا و طاعون بوده و به دلیل ماندگاری زیاد در یک ناحیه و قدرت سرایت آن از یک نقطه به نقاط دیگر، پیامدهای فرهنگی و اجتماعی متعددی داشت که جامعه تحت تأثیر این آثار قرار می‌گرفت.
5-1. محدودیت برگزاری رسومات
از مهم‌ترین نتایج بیماریهای همه‌گیر، تأثیرات آن بر رسومات فرهنگی و اجتماعی بود. در زمان شیوع بیماری، رفتوآمد و ارتباطات اجتماعی محدود می‌شد و بر مراسم فرهنگی متعددی چون نماز جماعت، نقالی و غیره تأثیر داشت؛ حتی در مراسم تدفین میت هم شرکت نمی‌کردند. در سال 65ق. طاعون شدید و کشنده‌ای در بصره واقع شد و بسیاری از مردم از بین رفتند. حاکم بصره عبیدالله‌بن معمر بود و مادر وی در اثر طاعون درگذشت و کسی نبود که جنازه وی را حمل کند و ناچار تعدادی باربر اجیر کردند تا او را دفن کنند (ابن‌اثیر، 1384: 6/2404). به این ترتیب، ترک نماز و کفن و دفن اموات به جایی رسیده بود که مردگان را دسته‌جمعی دفن می‌کردند (ابن‌اثیر، 1383: 12/5052؛ ابن‌جوزی، 1412: 16/5) یا در خانه رها می‌کردند و درب خانه را گل می‌گرفتند؛ چنان‌که در سال 69ق. با شیوع بیماری طاعون در بصره این اتفاق رخ داد (ابن‌جوزی، 2005: 70-71). از آن بدتر برای نمونه، در سال 228ق. در آذربایجان بیماری وبا شیوع یافت و افراد زیادی از بین رفتند و چون کسی در مراسم تدفین این افراد شرکت نمی‌کرد، میت ها را بدون کفن در راه‌ها می‌انداختند (ابن‌کثیر، 1407: 11/84) و جسد آنها خوراک سگ‌ها می‌شد (ابراهیم حسن، 1388: 3/519).
5-2. مشکلات سفر حج
فریضه حج به عنوان یک عبادت مهم، در طول تاریخ پیوسته برگزار می‌شد و مسلمانان با تحمل رنج فراوان، از سرزمین‌های دوردست در آن شرکت می‌کردند، اما بیماریهای واگیردار از جمله حوادث غیرقابل پیش‌بینی بود که همیشه مسافران حج را تهدید می‌کرد و زمانی نیز باعث عدم استطاعت مردم برای سفر‌‌‌‌های زیارتی می‌شد. برای نمونه، طی سال‌های 423، 439، 440، 530، 532، 548، 549 و 550ق. گزارشی از سفر حج ارائه نشده است. دلیل این امر را شیوع بیماری وبا، قحطی و گرانی در بیشتر نقاط از جمله ایالت جبال، اصفهان، ری، بغداد و خراسان عنوان کرده‌اند (ابن‌کثیر، 1407: 11/34، 56، 58؛ راوندی، 1364: 177-181؛ ابن‌اثیر، 1385: 11/176-177). ناصرخسرو که طی سال‌های 439 و 440ق. در مکه بود، در مورد وضعیت اقتصادی مکه نوشته است: «گرانی و قحطی در مکه چنان شدید بود که هر چهار مَن نان را به یک دینار نیشابوری می‌فروختند و به سبب این گرانی، مجاوران از مکه می‌گریختند» (قبادیانی، 1389 : 104- 105). همان‌گونه که بیان شد، قحطی در سال‌های مذکور، منجر به شیوع بیماری وبا گردید.
گاهی شیوع ناگهانی بیماری همه‌گیر وبا، باعث مرگ حاجیان در طول مسیر می‌شد. این واقعه در سال 559ق. رخ داد (ابن‌اثیر، 1385: 11/320) و باعث لغو سفر حج در سال بعد (560ق) نیز شد (ابن‌جوزی، 1412: 18/162). موانع و سختی‌های سفر حج، در دیوان شاعران قرون پنجم و ششم قمری چون سنایی غزنوی (473 - حدود 535ق) بازتاب داشته و در ضمن از بیماری زَحیر (اسهال خونی) (دهخدا، 1341: 9/8). به عنوان علائم بیماری وبا نام برده است:
با هزاران خجالت و تشویر رفت زی مکه جفت گرم و زحیر
(سنایی غزنوی، 1320 : 180)
علاوه بر این، افراد فرصت‌طلب از وضع موجود برای غارت اموال مردم آسیب‌دیده سوءاستفاده می‌کردند و موجب ناامنی و بسته شدن مسیر کاروان‌های زیارتی می‌شدند. بنابراین رسومات دینی تحت‌الشعاع این امر نیز قرار می‌گرفت؛ چنان‌که شیوع بیماری وبا و قحطی در سال‌های 344 و 448ق (ابن‌اثیر، 1385: 4/512) باعث غارت‌های پیوسته راهزنان در مسیرهای کاروان‌رو شد. ناامنی مسیرها و وحشت مردم از راهزنان به حدی بود که کاروان اموال خود را با نگهبان جابه‌جا می‌کردند و در نهایت منجر به بسته شدن راه‌های کاروان‌رو شد (ابن‌جوزی، 1412 : 16/5؛ ابن‌اثیر، 1385: 4/5).
5-3. تأثیر بر نگرش مسلمانان
پیامد بیماریهای واگیردار در حوزه اندیشه، کمتر از تلفات جمعیتی نبود و به پدیده‌ای گریبان‌گیر سرنوشت بشر تبدیل می‌شد و در گرایش اعتقادی مذاهب اسلامی بازتاب می‌یافت. در منابع دوره اسلامی می‌توان دیدگاه عامۀ ایرانیان و از جمله روحانیون و مردم عادی دربارۀ بیماریهای همه‌گیر را مشاهده کرد که به تفسیر چگونگی بیماریها و ارتباط آن با مسئلۀ لطف و قهر الهی می‌پرداختند؛ اینکه این بیماریها برای اهل ایمان مایۀ رحمت و آمرزش گناهان و برای گمراهان مایۀ عذاب است. بر همین اساس، بیشتر مسلمانان طاعون را موهبتی الهی و شهادت برای مؤمنان تلقی می‌کردند و در مقابل، آن را مجازات کافران می‌دانستند، اما زمانی که اپیدمی طاعون به صورت مکرر در مناطق گوناگون رخ می‌داد و به مرگ تعداد زیادی از مسلمانان می‌انجامید، کسانی بر این باور عمومی سایه تردید می‌انداختند و از آن زمان این عقیده غالب شد که علت وقوع بیماریها، گناه و فسق و فجور است؛ همچنین در این زمینه روایاتی وجود دارد که بیماری در میان قومی که دچار فساد و معصیت‌های اخلاقی شده باشند، بروز می‌کند. موضوعاتی چون شراب‌خواری مسلمانان و رفتوآمد زنان در کوچه و بازار، از جملۀ این نمونه‌ها می‌باشند. گروهی نیز بروز بیماری را ناشی از علائم ظهور آخرین امام شیعیان تفسیر کرده‌اند (براقی، 1381: 127؛ فضلی، 1400: 156-157).
5-4. انعکاس آسیب‌های روحی در اشعار
شیوع بیماریهای واگیردار علاوه بر آسیب جسمی، مشکلات روحی و روانی نیز ایجاد می‌کرد؛ به‌ویژه آنکه کودکان و زنان بیشتر در معرض این آسیب‌ها بودند. زمانی که تلفات ناشی از بیمارهای همه‌گیر سنگین بود و با بلای قحطی همزمان می‌شد، وضعیت دردناکی ایجاد می‌کرد. این حوادث بزرگ تاریخی می‌توانند به عنوان پشتوانه شعر قرار گیرند و شاعران از آن در ساخت مضامین، پروراندن معانی و آراستگی شعر بهره بگیرند. بازتاب این وضعیت در دیوان شاعران نیز آمده است (عتبی، 1334: 202). برای نمونه، سنایی غزنوی از قحطی و همچنین بیماری وبا که همزمان در شهر ری اتفاق افتاده بود، اینچنین یاد کرده است:
قحطی افتاد وقتی اندر ری دور ازین شهر و ز نواحی ری
آن چنان سخت شد بر ایشان کار کادمی شد چو گرگ مردم خوار
کرد هر مادری همی گریان خرد فرزند خویش بریان
کرده بر خویشتن طباخ امیر خون همشیره را حلال چو شیر
اندر آن شهر چشم سر کم دید سگ مرده که مردم آن نخرید
اندرین حال عارفی زنگی نزدم آمد ز روی دلتنگ
گفت مردم همی خورد مردم تو دعائی بکن که من کردم
(سنایی غزنوی، 1362: 105)
5-5. فقدان سرآمدان جامعه
یکی از بارزترین تأثیرات شیوع بیماریهای همه‌گیر، کاهش جمعیت است که فارغ از طبقۀ اجتماعی و سن و سال، همۀ اقشار جامعه را درگیر می‌کند. با توجه به اینکه فقدان مشاهیر فرهنگی و سیاسی محسوس است، تأثیرات بسیار زیادی بر ابعاد مختلف جامعه دارد؛ زیرا مردم از خدمات علمی و اجتماعی آنان محروم می‌شوند. بر همین اساس، فوت مشاهیری که در جریان این بیماریها اتفاق می‌افتاد، پیامد قابل توجهی بر ابعاد فرهنگی داشت که در نتیجۀ آن جامعه با افول عقلانیت و منطق روبه‌رو می‌شد. گزارش‌های تاریخی از فوت اشخاصی خبر می‌دهند که بیشتر آنان علاوه بر فرماندهی نظامی و سیاسی، از عارفان بزرگ و متخصص در مسائل دینی از جمله فقه، حدیث، زهد و غیره بودند و از سرآمدان دوران خود بودند (ابن‌اثیر، 1385: 2/560؛ خواندمیر، 1380: 1/471؛ قدیر، 1400: 64). برای مثال، بحران بیماری در سال 344ق. چنان وسیع و مخرب بود که برخی از بزرگان سیاسی دوران سامانیان از جمله ابوعلی محتاج و پسرش بر اثر بیماری وبا در شهر ری از دنیا رفتند[11] (مسکویه رازی، 1376: 6/206؛ نرشخی، 1363: 329). همچنین شیخ ابواسحاق ابراهیم‌بن احمد خواص (متوفای 291ق) از علمای قرن سوم قمری در ری (کریمان، 1350: 67) و احمدبن علی‌بن احمد حسین مقری بیهقی (متوفای 549ق) از ادیبان معروف قرن ششم قمری در بیهق، بر اثر بیماری همه گیر وبا درگذشتند (ابن‌فندق، 1361: 252).
نتیجه‌گیری
گسترش بیماریهای واگیردار در ایران که به دلایل مختلف محیطی و انسانی صورت می‌گرفت، همواره یکی از چالش‌های زندگی اجتماعی به شمار می‌آمد؛ زیرا به‌رغم پیشرفت دانش پزشکی و پیدایش مکاتب متعدد طبی در ایران دوره اسلامی، همچنان بسیار شایع بوده و تلفات بسیاری بر جای می‌گذاشت. علاوه بر این، تأثیر عمیقی بر ارکان مختلف فرهنگی و اجتماعی نیز داشته است و از جهات گوناگون باعث تضعیف این ساختارها می‌شد. این نوع از بیماریها، فارغ از جایگاه اجتماعی و سن و سال، همۀ اقشار جامعه را درگیر خود می‌کرد و باعث پراکندگی مردم و ناامنی و بی‌رونق شدن نهادها و رسومات فرهنگی می‌شد. همچنین افراد فرهیخته و سودمند که اقلیّت جامعه بودند را به کام خود می‌کشید و به تبع آن عقلانیت رو به افول می‌رفت و در عوض، افراد سودجو در تمام اتفاقات غیرمترقّبه و آسیب‌های روحی مردم، با القای حس بشردوستانه، در جهت منافع خود وارد صحنه می‌شدند؛ به‌خصوص در زمان اوج‌گیری بیماریها بازار خرافات و عوام‌گرایی و سوءاستفاده‌های تجاری در مورد تبلیغ داروکالاهای بی‌اثر رونق می‌گرفت. هرچند که در این مواقع اثرات روان‌شناختی و درونی خرافات مورد پذیرش بیشتری واقع می‌شد، به همان میزان انسان را از تلاش و خلاقیّت باز‌می‌داشت. علاوه بر این، پیامد بیماریهای همه‌گیر بر ادبیات و شعر بازتاب داشته و تأثیراتی نیز بر مباحث فکری داشت؛ از این لحاظ که موضوع گناهکاری آدمیان به عنوان علت اصلی گسترش بیماریها تلقی می‌شد.
[1]. با فتح ایران توسط اعراب مسلمان، ایران مفهوم سیاسی و جغرافیایی مستقل را از دست داد و به عنوان ولایات شرق خلافت (دوره خلفای راشدین، خلافت اموی و بخشی از خلافت عباسی) محسوب شد. در این دوران، نویسندگان متون جغرافیایی از ایران با عنوان چند ایالت مجزا چون خوزستان، فارس، کرمان، عراق عرب، عراق عجم، آذربایجان، کرمان، مکران، سیستان و خراسان نام می‌بردند. روی کار آمدن حکومت‌هایی نظیر طاهریان (حک: 206-259ق)، صفاریان (حک: 247-352ق)، سامانیان (حک: 279-395ق) و غزنویان (حک: 351-582ق) در بخش‌های شرقی و مرکزی ایران، هویت مستقل سیاسی و جغرافیایی ایران به دلیل تسلط اندیشه خلافت و امارت در مقابل اندیشه ایرانشهری باب نشد. با وجود آنکه حکومت‌های آل بویه (حک: 320-487ق) و سلجوقیان (حک: 447-590ق) بر بغداد مسلط شدند، باز هم تغییر چندانی در هویت مستقل ایرانی صورت نگرفت (همدانی، 1349: 88- 89). بنابراین تا زمان انقراض خلفای عباسی توسط مغولان (حک: 614- 756ق)، مفهوم ایران با مرزهای مشخص قابل ارائه نیست. با وجود این، در مقاله حاضر مرزهای طبیعی ایران در زمان ساسانیان (حک: 226- 652م) مورد بررسی قرار گرفته است.
[2]. Vibrio cholerae
[3]. Yersinia Pestis
[4]. واحد وزن در عربستان بود که هر رطل برابر با دوازده اوقیه و هر اوقیه برابر با چهل درهم بود (مقریزی، 1387: 92).
[5]. برابر با یک‌چهارم از یک‌پنجم مثقال بود. در بیشتر شهرها دینار وزنی برابر بیست قیراط محاسبه می‌شد (خوارزمی، 1347: 64).
[6]. غوریان از سال 401 تا 612ق. در شرق ایران (افغانستان کنونی) حاکم بودند.
[7]. آل کاکویه شاخه‌ای از دیلمیان و منسوب به ابوجعفر علاءالدوله کاکویه (متوفای 433ق) می‌باشند (بیهقی، 1375: 15).
[8]. غزها گروهی از طوایف زردپوست آسیای میانه و از قبایل نه‌گانه (تغزغز) ترک به شمار می‌آیند که در ماوراءالنهر ساکن شدند و مشکلات عدیده‌ای برای خاندان‌های غزنوی و سلجوقی ایجاد کردند (باسورث، 1384: 212).
[9]. در سال 401ق. محمود غزنوی (حک: 388-421ق) حاکم بود و از ابتدای حکومت خود در پی کسب حمایت خلیفه عباسی القادر باللّه (381-422ق) برآمد. او بسیاری از اقدامات سیاسی و مذهبی خود را در پوشش جهاد در راه خدا (غزا) و به بهانه مبارزه با مخالفان خلافت عباسی انجام می‌داد.
[10]. حفظ سلامتی براساس اصول شش‌گانه: هوا، خوردن و آشامیدن، حرکت و سکون، خواب و بیداری، استفراغ و احتباس و اعراض نفسانی را «سته ضروریه» می‌گویند.
[11]. آل محتاج (منتسب به محتاج‌بن احمد نیای این خاندان) از جمله فرمانروایان محلی ولایت چغانیان در بخش علیای آمودریا بودند و همزمان با دورۀ اقتدار امیر اسماعیل سامانی (حک: 279- 295ق) در منطقه تحت تسلط خود، یعنی بخش‌هایی از خراسان و ری حاکمیت داشتند. این سلسلۀ محلی دست‌نشاندۀ دولت سامانی بودند و نقش مؤثری در اقتدار سیاسی و نظامی آن دولت داشتند. شجاعت امیران این خاندان از جمله ابوعلی چغانی (فرزند ابوبکر محمد مظفربن محتاج از امرای بزرگ سامانی ) در امور سیاسی، نظامی و اقتصادی باعث شد به برجسته‌ترین مقام حکومتی و لشکری سامانیان نائل آید. وی در سال 318ق. از طرف نصربن احمد (حک: 301- 331ق) والی خراسان بود و توانست شورش‌های داخلی را سرکوب و قدرت سامانیان را تثبیت کند، اما ناسپاسی امرای سامانی از جمله امیر نوح‌بن نصر (حک: 330-343ق) در قبال خدمات ابوعلی چغانی، باعث طرد و حذف سیاسی و نظامی وی شد. سرانجام ابوعلی توانست با کمک رکن‌الدوله بویه (حک: 320- 366ق) بر خراسان و نیشابور مسلط شود (قائدان، 1397: 13- 17).
References
)