نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد ایران
2 دانشیار علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد
3 دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction
The investigation of the political action of the Iranian society before the constitutional revolution shows that a large part of the society's protest against the government was manifested in the form of silent stability and hidden copies. These transcripts were formulated in contrast to the official narrative of the government abroad or private circles and secret associations, away from the supervision of the authoritarian government, or in the field of literature, and secret situations. Absolutism of arbitrary government, lack of accountability, backwardness, inefficiency, and general repression are among the reasons of Iranian society for shaping the hidden transcript of this era. The most important shortcoming of this period is the lack of law. According to Adamit, during this period, there was no strong legal system in Iran that met all the conditions or at least the most important features of the rule of law. Equality, which is the essence of the rule of law, had no real meaning, and individual desire prevailed both in tradition and custom. Therefore, there was no mention of human safety and social justice. However, any obvious movement towards reforming and establishing the law by the autocratic government and reactionary clergy will be suppressed and silenced. This forced the Iranians to turn to covert activities by using the conservative measures that they had used throughout history in the face of tyranny. Around the end of Naser al-Din Shah's reign, groups of people secretly discussed the desirability of getting rid of tyranny and the benefits of freedom and justice. After the murder of Nasir al-Din Shah, they became more active in the capital and the provinces, and after many discussions, they decided to coordinate their actions to overthrow the tyranny and establish a set of laws and justice. Such thoughts gradually penetrated the culture of the society and were manifested in the form of secret copies, and secret activities began in Tehran and other cities in a wide field, which eventually led to the constitutional revolution.
Materials and Methods
In the present research, we have benefited from the text analysis method. The starting point of this method is the careful examination of the text. In this sense, the speakers of the text, the process of its production, showing the effect of the two sides of the text and the context (political, socio-historical of the text), paying attention to the special conditions of the production of the text, continuous and successive changes of the meaning of the text and the dialectical relationship of power and the text are investigated. In this way, the researcher can understand the obvious and hidden angles of attitude, the worldview of people, and the hidden thoughts in the documents that are studied. Based on this, in the method of text analysis, the spoken or written text, or what is called social discourses, must be consistent with the systematic analysis of their social context. In this sense, the analysis of the text must also analyze the form or structure, and organization of the text. In other words, at the same time, we have to analyze the content of the text, its structure and context. Based on this, it is necessary to pay attention to the four main components: reference, presuppositions, implications, and inferences. Therefore, for reading texts and their social relationship, four components should be examined. 1. What is the author's desired word, and what does it refer to? 2. Based on which intellectual and social backgrounds did the author speak, and what role did his social experiences play in this? 3. How can you understand what the difference is between what the authors had and what he wrote? 4. What conclusion does a text, work, or speech faced in the social arena or among its readers and listeners?
Result and Discussion
Iran's authoritarian political structure, along with political and social instability, has caused the Iranian society to show dual ways in its individual and social behavior. In conservatively estimating the scope of power, he performs a show of submission and satisfaction and in the social arena; he shows his agreement with the official approaches of building power. However, at the same time, he is also busy creating hidden discourse, and in situations where he is faced with the weakness of the power structure, he has been able to reveal this hidden discourse and challenge the political power in a collective action. Therefore, power in Iran has its meaning in a network of social relations, and the resistance and escape routes of the oppressed society against the stubbornness of the superior power are abundantly found, and the hidden transcript is an arena of these resistances and narratives, which gives Iranians the opportunity to face the power freely express their personal opinions in criticism of dominance. Based on this, here, we will examine the most important forms of manifestation of the hidden transcript of Iranian society on the eve of the constitutional revolution. In this period, the government's weakness and inability to manage the country, and the inability and reluctance of the government apparatus to advance political and economic reforms, provided the ground for the emergence of hidden transcripts that were a reflection of confrontation with tyranny, justice, and modernism. These transcripts ranged from accompanying the ruling ideology to the formation of secret assemblies and associations, emerging in the field of anonymity, and embellishing the summaries of the deepest desires and wishes of the society to renew and replace the rule of law instead of the ruler's tyranny. Based on this, the scope of new ideas expanded through these copies, and the criticism of the government and the country's backwardness rose, and the courage to express a narrative that had been suppressed for a long time was revealed in the constitutional revolution.
Conclusions
Using the theoretical model of Scott's hidden narrative, this article seeks a new understanding of the behavior and political texts of Iranian society during the constitutional revolution. The authoritarian political structure of the Iranian society, along with other structures of the society, has caused the aspects of the silent resistance of the Iranian society to be immune from the violence of the dominant elites to be widely manifested in secret transcripts. In this way, by emphasizing on numerous historical examples, it can be shown that the logic of the formation of secret transcripts in Iranian society and its scope and difference from public transcripts compared to some societies is influenced by the social structure of this society, which was formed during a long process and to some extent, It is fixed. Based on this, on the eve of the constitutional revolution and beyond the political suffocation and the conquest of the public sphere, many intellectuals and writers were able to rely on the traditions of the society in secretive thinking and conservatism, and using irony, allegory, and mysterious Persian expressions in the discourse. To enter their target into the public discourse, which was very much welcomed by different sections of society. Apart from criticizing the ruling political tyranny, these works also reflected the ideal of modernism and constitutionalism and became the foundation of a social movement that realized its slogans in the constitutional revolution. Therefore, what is important in connection with these copies is their widespread influence in Iranian society and their ability to challenge the ruling political power.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
بررسی کنش سیاسی جامعۀ ایران پیش از انقلاب مشروطه، نشان میدهد که بخش وسیعی از اعتراض جامعه نسبت به حکومت، در قالب پایداریهای خاموش و رونوشتهای پنهانی تجلی یافته است. این رونوشتها در تقابل با روایت رسمی حکومت در خارج از کشور یا محافل خصوصی و انجمنهای مخفی و به دور از نظارت حکومت استبدادی و یا در عرصه ادبیات و در هاله‌ای از رمز، صورت‌بندی میشد. مطلقگرایی حکومت خودسرانه، عدم پاسخگویی، عقبماندگی، ناکارآمدی و سرکوب عمومی، از جمله دلایل جامعه ایران برای شکل دادن به رونوشت پنهان این دوره است. البته مهمترین کاستی این دوره نبود قانون است. به گفتۀ آدمیت، در این دوره در ایران نظام قانونی مضبوطی که واجد همۀ شرایط یا دست‌کم مهمترین خصوصیات حکومت قانون باشد، وجود نداشت. مساوات که جوهر حکومت قانون است، معنی متحقق نداشت و میل فردی چه در سنت و چه در عرف حاکم بود. بنابراین از ایمنی انسانی و عدالت اجتماعی خبری نبود (آدمیت، 1385: 172). با وجود این، هرگونه حرکت آشکار در جهت اصلاح و برقراری قانون، از سوی حکومت استبدادی و روحانیت مرتجع در نطفه سرکوب و خاموش میگردید. این امر ایرانیان را وا داشت تا با استفاده از تدابیری محافظهکارانه که در طول تاریخ در مواجهه با استبداد اندیشیده بودند، به فعالیتهای پنهانی روی آورند. در سالهای پایانی سلطنت ناصرالدینشاه، گروه‌هایی از مردم با یکدیگر به صورت مخفی درباره مطلوب بودن رهایی از استبداد و منافع آزادی و عدالت بحث میکردند. پس از قتل ناصرالدینشاه، آنان در پایتخت و ولایات فعالتر شدند و پس از بحثهای زیاد تصمیم گرفتند اقدامات خود را برای برانداختن استبداد و استقرار یک مجموعه قوانین و عدالت هماهنگ کنند (لمبتون، 1379: 183-184). اینگونه افکار به‌تدریج با رسوخ در فرهنگ جامعه، در قالب رونوشتهای پنهانی متجلی گشت و فعالیتهای مخفی در تهران و شهرستانها در ابعاد وسیعی آغاز گردید که در نهایت، به انقلاب مشروطه منجر شد. این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش است که رونوشت پنهان جامعه ایران در انقلاب مشروطه چگونه و در چه اَشکالی صورت‌بندی میشد؟ این رونوشتها به سبب تأثیرگذاری بر تحولات سیاسی و اجتماعی این دوره، دارای اهمیت است و بدون شناخت عناصر و مفاهیم اساسی آن فهم تحولات سیاسی و اجتماعی ایران کامل نخواهد بود.
در پژوهش حاضر، از روش تحلیل متن استفاده کردهایم. نقطۀ عزیمت این روش، بررسی موشکافانۀ متن است. در این معنا تقریرکنندگان متن روند تولید آن، نشان دادن تأثیر دوسویۀ متن و بافتار (سیاسی، اجتماعی و تاریخی متن)، توجه به شرایط خاص تولید متن، تغییرات مداوم و پی‌درپی معنای متن و رابطه دیالکتیکی قدرت و متن را مورد بررسی قرار داده‌اند (Brown & Yule, 1983: 99). از این طریق پژوهشگر میتواند به زوایای آشکار و پنهان نگرش، جهانبینی افراد و اندیشۀ پنهان در اسنادی که مورد مطالعه قرار میگیرند، پی ببرد. بر این اساس، در روش تحلیل متن، متن گفتاری یا نوشتاری یا آنچه به عنوان گفتمانهای اجتماعی نامیده میشوند، باید بر تحلیلهای نظاممند بافت اجتماعیشان منطبق باشند. در این معنا تحلیل متن باید لزوماً به تحلیل صورت یا ساختار و سازمان متن نیز بپردازد. به عبارت دیگر، همزمان باید به تحلیل محتوای متن، ساختار و بافتار آن نیز بپردازیم. بر این اساس، توجه به چهار مؤلفه اصلی یعنی «مرجع» (Reference)، «پیشافرضها» (Presuppositions)، «دلالتها» (Implicatures) و «استنتاجات» (Inference) ضروری است. بنابراین برای خوانش متون و رابطۀ اجتماعی آن باید چهار مؤلفه را مورد بررسی قرار داد. 1. واژۀ مورد نظر نویسنده چیست و به کدام چیز ارجاع میدهد؟ 2. نویسنده براساس کدام پیشزمینههای فکری و اجتماعی سخن گفته و تجربیات اجتماعی او در این میان چه نقشی داشته است؟ 3. چگونه میتوان دریافت چه فاصلهای میان آنچه نویسنده داشته و آنچه نوشته است، وجود دارد؟ 4. یک متن، اثر یا سخن در عرصه اجتماعی و یا در میان خوانندگان و شنوندگان آن با چه استنتاجی روبه‌رو شده است؟ (Brown & Yule, 1983: 28).
در رابطه با پژوهش حاضر مقالات و کتبی انتشار یافته که در آنها به فهم ساختارمند و اجتماعی متون عصر مشروطیت توجه نشان داده شده است، اما آثاری که به رونوشت پنهان اجتماعی آن عصر و تأثیر آن بر انقلاب مشروطیت به مثابه یک گفتمان انتقادی بپردازند، کمتر به چشم می‌خورد. لطفی و باغدار دلگشا (1394) در مقاله «مکالمات خیالی: وجه انتقادی نو در گفتمان مطبوعاتی دورۀ مشروطه» به بررسی مکالمات خیالی در مطبوعات عصر مشروطه پرداختهاند و آن را شیوهای خلاقانه، امن و اثربخش در نشر آگاهی و بیان انتقادهای سیاسی و اجتماعی در دورۀ استبداد دانسته‌اند. علیزاده بیرجندی و علیزاده (1395) در مقاله «باز نمودن بنیانهای فکری مشروطهخواهی در خواب‌نامههای عصر قاجار» ضمن بررسی خواب‌نامههای این دوره، آن را قالب نوشتاری مناسبی برای به چالش کشیدن نظم موجود و تبیین نظرهای اصلاحی و نوگرایانه دانسته‌اند. منصوره اتحادیه (نظاممافی) در مقاله «اعلامیههای زیرزمینی در انقلاب مشروطه» به چگونگی شکلگیری و تحلیل متن اعلامیههای این دوره پرداخته و انتشار آنها را یکی از شیوههای استفاده از وسایل ارتباط جمعی برای تعلیم و بسیج مردم و تهدید مخالفان دانسته است. در برخی از کتابهایی که به بررسی انقلاب مشروطه ایران پرداخته شده نیز به منظور آگاهی‌بخشی و آشنایی با اندیشههای مشروطهخواهی، به برخی از انجمنها و همچنین شبنامهها و نوشتههای این دوره اشاره شده است. احمد کسروی در تاریخ انقلاب مشروطه ایران ضمن بررسی رویدادهای تاریخی این دوره، به برخی انجمنها، روزنامهها، شبنامهها و روایتهای خیالی نیز اشاره کرده است. غلامحسین زرگرینژاد (1390) در جلد دوم کتاب رسائل مشروطیت به بررسی رسائل آشکار و نهان منتشرشده از سوی مشروطهخواهان پرداخته است. فریدون آدمیت و هما ناطق (1356) در کتاب افکار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در آثار منتشرنشدۀ قاجار به بسیاری از رسالات کمتر انتشاریافته این دوره پرداختهاند. مهدی نجفزاده (1395) در کتاب جابه‌جایی دو انقلاب ضمن بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی، به بررسی برخی رونوشتهای این دوره پرداخته و شکلگیری آنها را متأثر از ویژگیهای ساختاری جامعه ایران و تغییر کارکرد حوزه عمومی در عصر صفویه دانسته است. ژانت آفاری (1377) در کتاب انجمنهای سرّی و نیمهسرِی زنان در انقلاب مشروطه به انجمنهای مخفی زنان و برخی فعالیتهای آنان در این دوره پرداخته است. اسماعیل رائین در کتاب انجمنهای سرّی در انقلاب مشروطیت ایران به مشهورترین انجمنهای این دوره اشاره کرده است. این پژوهشها فاقد یک چارچوب نظری منظم برای بررسی رونوشتهای پنهانی است. در این پژوهش با تکیه بر الگوی نظری روایتهای پنهانی اسکات و بهرهگیری از یک چارچوب مشخص، به بررسی و دستهبندی این رونوشتها به شکلی نظمیافته پرداختهایم تا ضمن بررسی شیوههای ابراز رونوشتپنهان جامعه ایران در آستانه انقلاب مشروطیت، به تأثیر این رونوشتها در تحولات سیاسی و اجتماعی این دوره نیز بپردازیم.
مبانی نظری
جیمز اسکات در کتاب سلطه و هنر مقاومت نشان داده است که گروههای فرودست در جوامع تحت سلطه، از روایت یا گفتمانی پنهانی برخوردارند که در این گفتمان یا روایت، نقدهای خود را نسبت به قدرت و گروههای مسلط بیان میکنند. آنان اگرچه در ظاهر و در نمایشی عمومی مطابق میل صاحبان قدرت رفتار میکنند، اما در پشت پرده قدرت و هر جا که از نظارت مستقیم آن مصون بوده باشند و اندکی احساس امنیت و آزادی کنند، آنچه را که نمی‌توانند به صورت آشکار بازگو کنند، در روایتهای نهانی خود ظاهر میسازند (اسکات، 1400: 4). بر این اساس، اسکات نشان داده است که چگونه برخی رفتارهای گروههای فرودست، همیشه آن چیزی نیست که به نظر میرسد، بلکه مقاومت یا تاکتیکهایی است که افراد تحت سلطه برای بقا و تضعیف سلطه سرکوبگرانه از آن استفاده میکنند (Lilja & Vinthagen, 2018: 216) .
بنابراین اگرچه صاحبان قدرت گمان میکنند کنترل صحنه را در دست دارند و خواستههای آنان حاکم است و فرودستان آرام تسلیم آنان شدهاند، اما نباید از رفتارهای ظاهری و آشکار افراد نتیجه گرفت که همه چیز خوب و مطابق میل صاحبان قدرت است؛ زیرا همۀ گروههای تحت سلطه از دردها، سختیها، نگرانیها و فشارهایی که بر آنان وارد میشود، روایت و گفتمان پنهانی میسازند که نوعی نقد حاکمان در غیاب آنان است (اسکات، 1400: 16). بر این اساس، او چهار نوع گفتمان سیاسی میان گروههای فرودست را مورد شناسایی قرار میدهد.
بنابراین نخستین اعلان آشکار روایتِ نهانی، دارای پیشینهای است که توانایی تولید تحولات سیاسی ناگهانی را دارد؛ به این معنا که روایتهای نهانی در دل خود و در بلندمدت نیروها، انگیزهها و کنشهایی را شکل میدهند که در لحظههای طلایی انفجار، فرصتی برای علنی شدن و مواجهۀ آشکار با قدرت و تعلیق و تغییر رابطه و ساختار قدرت را فراهم میکنند.
بحث و بررسی
ساختار سیاسی استبدادی ایران، در کنار ناپایداریهای سیاسی و اجتماعی سبب شده است تا جامعۀ ایرانی شیوهای دوگانه در رفتار فردی و اجتماعی خود بروز دهد؛ چنانکه در برآورد دامنه قدرت، به شیوهای محافظهکارانه نمایشی از تمکین و رضایت را به اجرا میگذارد و در عرصه اجتماعی در ظاهر توافق خود را با رویکردهای رسمی ساخت قدرت نشان میدهد، اما همزمان به خلق گفتمان پنهانی نیز مشغول است و در موقعیتهایی که با ضعف ساختار قدرت روبه‌رو شده، توانسته است این گفتمان پنهان را آشکار سازد و در یک کنش جمعی، قدرت سیاسی را با چالش مواجه سازد. بنابراین قدرت در ایران در شبکهای از روابط اجتماعی معنا یافته و مقاومت و راههای گریز جامعه سرکوب‌شده در برابر سرسختیهای قدرت فائقه به وفور یافت میشود و رونوشت پنهان عرصهای از همین مقاومتها و روایتهاست که به ایرانیان فرصت میدهد تا در مواجهه با قدرت آزادانه نظرات شخصی خود را در نقد سلطه ابراز کنند. بر این اساس، در این پژوهش به بررسی مهمترین اَشکال تجلی رونوشت پنهان جامعۀ ایران در آستانه انقلاب مشروطه میپردازیم. در این دوره حاکمیت استبدادی و ناامنیهای ناشی از آن، در کنار ضعف و ناتوانی حکومت در اداره کشور و ناتوانی و بیمیلی دستگاه دولت برای پیش بردن اصلاحات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، زمینه را برای بروز رونوشتهای نهانی که بازتابی از تقابل با استبداد و عدالت‌خواهی و تجددخواهی بود، فراهم ساخت. این رونوشتها از همراهی با ایدئولوژی حاکم تا تشکیل مجامع و انجمنهای مخفی و بروز در عرصه گمنامی و تلطیف چکیدهای از اشتیاق و خواست جامعه برای نو شدن و جایگزین کردن حکومت قانون به جای استبداد حاکم بود. بر این اساس، دامنۀ اندیشههای نو به واسطۀ این رونوشتها وسعت یافتند و انتقاد از دولت و عقبماندگی مملکت اوج گرفت و شجاعت بیان روایتی که مدتها سرکوب شده بود را در انقلاب مشروطه آشکار ساخت.
از مهمترین خصایص پادشاهان در نزد ایرانیان، عدل و رفتار آنان براساس عدالت در مقابل مردمی بوده است که بر آنان حکومت میکردند. بنابراین اگرچه ایرانیان پادشاهان را برگزیدگان خداوند و دارای فرهّ ایزدی یا سایه خداوند بر روی زمین میدانستند، اما آنچه موجب برگزیدگی فردی به عنوان پادشاه میشد، اتصاف او به صفت عدل بود. بنابراین عدالت ابزار و معیاری برای پذیرش حکومت پادشاهان و برقرای تعامل با آنان در نزد ایرانیان بوده است. در مقابل، پادشاهان نیز همواره خود را عادل و دادگر و پیروز عرصههای راستی و عدالت میدانستند و به همین دلیل انتظار اطاعت بیچون و چرا از فرمان‌برداران را داشتند (ترکمنی آذر، 1396: 131). از این رو، سنت عریضهنویسی، تحصن و بستنشینی سنت‌هایی دیرینه در ایران بودند که ریشه در پذیرش و امید به برقراری عدالت از سوی حاکمان داشتند.
بر این اساس، برقراری عدالت اجتماعی در دوران پادشاهی ناصرالدینشاه مهمترین خواسته جامعه در برابر قدرت خودسرانۀ حکومت و استبداد حاکم بر ساختار سیاسی ایران بود؛ که هیچگاه محقق نگردید. چنانکه در اعترافات میرزا رضا کرمانی آمده است، یکی از دلایل قتل وی همین بیعدالتی بود که از جانب حکومت بر وی عارض شده بود (کرمانی، 1384: 1/81). یگانه پیامد سلطنت مظفرالدینشاه و دربار او نیز که کانون بیخبری از دنیا، ناکارآمدی کارگزاران و جایگاه بیتوجهی به مصالح ملی بود، جز وخیمتر شدن اوضاع عمومی کشور نمیتوانست باشد. به دنبال قرضهای خارجی که صرف سفر شاه و اطرافیانش میشد، بحران اقتصادی شدت بیشتری پیدا کرد و تسلط بیگانگان بر همۀ شؤون کشور بیشتر شد؛ به‌ویژه آنکه روسها از طریق سپاه قزاق عامل مهمی در سیاست ایران بودند و فسادی که در مجاری اداری کشور جاری بود، انسجام اجتماعی ایران را بیش از پیش دستخوش مخاطره میکرد (طباطبائی، 1385: 532).
با وجود این، سلطنت مظفرالدینشاه به دو سبب با مملکت‌داری ناصرالدینشاه تفاوت داشت: یکی به سبب نرمخویی و دیگر آن که زمانه دگرگون شده و آرمان مردم‌سالاری در دلها ریشه دوانده بود. بنابراین هرگز کسی از معاصران او و کسانی که به تاریخ آن دوره پرداختهاند، نیکخواهی‌اش را پوشیده نداشتهاند (پروین، 1379: 2/360). در بسیاری از رونوشتهای نهان این دوره، مظفرالدینشاه را پادشاهی عادل و عدلگستر و همچنین ایجادکنندۀ اصلاحات در ساحت سیاسی و در راستای بهبود حکمرانی معرفی کردهاند. از جمله در شماره 10 روزنامه ثریا آمده است: «امیدواریم که در سایه رأفت و محبت این پادشاه عادل خودمان عنقریب ترقی خواهیم کرد و چنانکه امروز از ژاپون روزنامجات اروپ تعریف و تمجید مینمایند، فردا از ما خواهند کرد. چنانکه دولت امروز طالب ترقی ملت و رعیت است ...» (ثریا، 19 شعبان 1316: شمارۀ 10، ص7).
چنانکه اسکات اشاره کرده، همنوایان یعنی کسانی که باور به عدالت شاه و امید به اصلاح امور داشتند و به صورت ظاهری ارزشهای نخبگان حاکم را پذیرفته بودند، همان کسانی بودند که تهدید محسوب میشدند؛ زیرا به گونهای عمل میکردند که انگار وعدۀ تلویحی ایدئولوژی حاکم را پذیرفتهاند و توقعاتی دارند که اغلب پذیرفته نمیشود و همین امر زمینه نقد کوبنده سلطه را با همان واژگانی که نخبگان به کار میبرند، فراهم میآورد (اسکات، 1400: 119). بنابراین پذیرش نیکخواهی و عدالت مظفرالدینشاه از سوی مردم و بازتاب آن در رونوشتهای پنهان این دوره و استفاده از زبان ایدئولوژی حاکم در نقد سلطه سیاسی، واقعبینانه و محتاطانه بود. بر این اساس، جدی گرفتن ارزشهای حاکم سبب مقایسۀ عمل آنان و حملات رادیکالی در نقد هژمونی میشد و طبقه حاکم را وادار میساخت تا گفتار خود را جدی بگیرد. همین نقدهای سیاسی و اجتماعی سرآغاز ظهور گفتمان تجددخواهی و رخدادهای رادیکالی در انقلاب مشروطه گردید.
روایت نهانی هنگامی که دو شرط برآورده شود، با کمترین خویشتنداری همراه است. نخست هنگامی که در پایگاه اجتماعی جداگانهای بیان شود که از دسترس نظارت و سرکوب حاکمان به دور است و به فرودستان اجازه میدهد آزادانه سخن بگویند. دوم هنگامی که این محیط اجتماعی جداگانه از معتمدان نزدیکی تشکیل شده باشد که سلطۀ مشترکی را تجربه کردهاند. این شرط تضمین میکند آنها در فرودستی مشترک خود چیزی داشته باشند که دربارۀ آن سخن بگویند (اسکات، 1400: 133).
ستم استبدادی، مواجهۀ اولیه با غرب و آشنایی با پیشرفتهای آن در کنار ناامیدی از انجام اصلاحات، به‌تدریج زمینۀ مساعدی برای روشنفکران آن زمان و طبقات آزادیخواه فراهم ساخت تا اعتراضات را به سمت و سوی وجه پنهان جامعه ایران ببرند و با تشکیل مجامع و فعالیتهای مخفی در تهران و سایر شهرستانها حقوق و آزادی از دست رفته توسط حکومت مطلقه و خودکامه را بازپس بگیرند (رائین، 1355: 39-40). این مجامع که به نام «انجمنهای ملی» معروف شدند، فعالیت خود را محدود به علاقۀ مردم به رهایی از استبداد و بهرهمند شدن از اصول آزادی و عدالت کردند و تنها وظیفۀ خود را بیداری و آگاهی مردم از مضرات استبداد و جنبههای مثبت آزادی میدانستند و به وسایل مختلف از جمله نشر شبنامهها به وسیله دستگاه ژلاتین، مقامات دولتی و درباری را مورد انتقاد شدید قرار میدادند (رائین، همان، 173). لمبتون در مقاله «انجمنهای سری و انقلاب مشروطیت ایران»، از تشکیل نَوَد انجمن و کمیته که در انقلاب مشروطیت تأثیرگذار بودهاند، یاد کرده است (Lambton, 1985: 4).
مهمترین این انجمنها، «انجمن مخفی» تهران بود که ناظم‌الاسلام کرمانی -عضو مؤسس آن- در تاریخ بیداری ایرانیان زمان تشکیل آن را سال 1322ق. بیان کرده است. این انجمن در مکانهای مختلف مخفیانه دائر بود و دو هدف مبارزه با فساد و نفوذ بیگانگان را دنبال میکرد (کرمانی، 1384، ج 1: 162). پس از عزل میرزا ملکمخان، دوازده نفر از طرفداران او تشکیلاتی به نام «جامع آدمیت» را شکل دادند. این گروه سه هدف اصلی را دنبال میکرد: انجام مهندسی اجتماعی برای نیل به توسعۀ ملی، حصول آزادی فردی به منظور شکوفایی خرد انسانی و کسب مساوات قانونی برای همگان بیتوجه به دین و نژاد به خاطر تضمین منزلت همۀ آحاد جامعه (آبراهامیان، 1378: 71).
«کمیته انقلابی» مجمعی بود که از 57 نفر از «روشنفکران رادیکال» و مراجعان کتابخانۀ ملی تشکیل شد. گروه مؤسس در تاریخ 12 ربیع‌الاول 1322 در اقدامی جسورانه اقدام به دعوت عدهای مورد اطمینان نسبی با مرام‌های مختلف کردند و برای محل تجمع، باغ سلیمانخان میکده انتخاب شد؛ به همین دلیل از آن با عنوان «انجمن باغ میکده» نیز یاد میشود (ملکزاده، 1383، ج 2: 243؛ رشدیه، 1370: 105). ناظم‌الاسلام کرمانی از انجمنی به نام «حوزۀ اسلامیه» یاد کرده است که آقایان و علما در روزهای دوشنبه و جمعه به شکل سیار در خانههای یکدیگر برپا میکردند و به نوشتن و انداختن اعلانات و شب‌نامههای ژلاتینی میپرداختند (کرمانی، 1384، ج 1: 321). شریف کاشانی در اثر خود واقعات اتفاقیه در روزگار، از انجمنی به نام «انجمن خمسه» یاد کرده است (شریف کاشانی، 1362: 19-20). «انجمن مخفی دوم» مجمعی بود که توسط میرزا محمدصادق طباطبائی تأسیس شد و بدان سبب که برخی اعضای انجمن اولیه در آن عضویت داشتند، میتوان شعبهای از آن دانست، اما چون مؤسس آن قصدش استقلال از انجمن مخفی اول بود و در مسلک هم مخالف، از آن به عنوان انجمن مخفی دوم یاد میشود (کرمانی، 1384: 2/391).
«مرکز غیبی» از کانونهای نهانی تبریز نیز در سال 1322ق. در اوج اختناق و خودکامگی محمدعلی‌میرزا حکمران آذربایجان، به زعامت «کربلائی علی مسیو» بنیان گذاشته شد و برای ایجاد یک انقلاب فکری، از آغاز تأسیس با انتشار شبنامهها سعی در بیداری مردم کرد و آنها را برای قیام علیه استبداد آماده میکرد و در این کار چنان پیش رفت که در زمان محاصرۀ تبریز توسط نیروهای عینالدوله، چهل‌هزار مجاهد مسلّح در برابر قوای دولتی سازماندهی کرده بود (سردارینیا، 1363: 16-17). همچنین میتوان به فرقهای به نام «علیهم» اشاره کرد که با شرکت چند تن از اشخاص منورالفکر آن روز تبریز، از جمله «حاج علی دواچی» تأسیس گردید. نصرتالله فتحی در کتاب سخنگویان سهگانه آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، درباره آن نوشته است: «فرقه علیهم که در اوایل به پاره‌ای مبارزات طنزآمیز میپرداختند، تدریجاً نحوه تبلیغات و اقدامات خود را به مسائل جدی و ترقیخواهانه سوق دادند و آن مجموع را به کانون روشنفکرانه و کارهای خیر اجتماعی مبدل کردند و آنجا مکتبی شد برای تنویر افکار جوانان و چشمهساری برای جریان دائمی اندیشههای نو» (فتحی، 1356: 17). همچنین در شرایط ناشی از محدودیتهای استبدادی محافل سیاسی، نشستهای پنهانی خود را با احتیاط و تحت پوشش مجالس روضهخوانی، مدارس و یا سایر جاها برپا میکردند. از سال 1316ق. در تبریز مجالسی تشکیل میشد و ضمن ادای رسوم عزاداری، درباره وضع قوانین نیز صحبت میکردند. همچنین روشنفکران انقلابی از مدارسی که تأسیس میکردند، به منظور جمعیتهای زیرزمینی و سیاسی استفاده میکردند؛ از جمله مدرسه «تربیت» که در سال 1299ق. به مدیریت سید محمد ابوالضیاء تأسیس شد (سردارینیا، 1363: 51). به گفتۀ کسروی، برخی از پیش‌نمازان تبریز که اندکی بیدار شده بودند، به پیروی از علمای تهران و دیگر نقاط، نشستی به نام «انجمن اسلامیه» برپا کردند که به نام روضهخوانی، برای رواج کالاهای ایرانی و جلوگیری از فزونی کالاهای بیگانه، به گفت‌وگو میپرداختند (کسروی، 1354: 167).
«حزب مجاهد» مشهد به عنوان قدیمیترین حزب سیاسی ایران، کمی پیش از پیروزی انقلاب مشروطه به رهبری «حیدرخان عمواوغلی» با یک تشکیلات مخفی به وجود آمد. مرام‌نامه و نظامنامۀ این حزب در سال 1284ش. در باکو به چاپ رسید و همزمان با آغاز حکمرانی آصفالدوله، این حزب در مشهد شکل گرفت (احمدی و خوشبین، 1392: 20). در کرمان در اواخر دوره سلطنت ناصرالدینشاه، مجمعی سرّی از آزادیخواهان تشکیل شد که در راه انتشار افکار نوین تلاش میکردند. در اصفهان نیز یک مجمع سرّی از نخبگان آزادیخواه تشکیل شد که جلسات آن در نهایت حزم و احتیاط برگزار میشد و برای روشن کردن افکار مردم و نشان دادن مفاسد دستگاه دولت کوشش میکرد (ملکزاده، 1383، ج 1: 202-203). پس از سفر سید جمالالدین اسدآبادی به استانبول، عدهای از تجار ایرانی که به افکار جدید و تغییر اوضاع سیاسی و رژیم استبدادی در ایران علاقه‌مند بودند، «انجمن سعادت» را تأسیس کردند (ملکزاده، همان، 210).
انجمنهایی نیز توسط زنان تشکیل گردید که نشان‌دهندۀ حضور فعال آنان در جنبش مشروطیت بود؛ از جمله این مجامع «انجمن آزادی زنان» بود که در اوایل سال 1284 تشکیل شد. «اتحادیه غیبی نسوان» یک سازمانی مخفی بود که در سال 1284 پیریزی شد. این اتحادیه دارای گرایشهای تند انقلابی بود و خود را سخنگوی تهیدستان جامعه میدانست. «انجمن نسوان»، «انجمن مخدرات وطن»، «شرکت خیریه خواتین وطن»، «انجمن خواتین ایران»، «اتحادیه نسوان»، «انجمن همت خواتین» و «هیأت خواتین مرکزی» از جمله انجمنهایی بودند که توسط زنان سرشناس پایهگذاری شدند و با رهبران مشروطیت همکاری داشتند. به گزارش نشریه فرانسوی‌زبان «جهان مسلمان»، در آذربایجان 150 زن در سال 1285 انجمنی پدید آوردند تا با سنتهای دست و پاگیر کهن که مخل ترقی به شمار میآمدند، به پیکار برخیزند (آفاری، 1377: 20-25).
زنان اصفهان با کمک صدیقه دولتآبادی «هیأت نسوان» را به وجود آوردند و به منظور بهبود وضع زنان، تظاهراتی برپا کردند. این انجمن در سال 1299ش. روزنامه «زبان زنان» را منتشر کرد که نخستین روزنامه در ایران به مدیریت یک زن بود (بامداد، 1347: 51). زنان تبعیدی ایرانی در ترکیه، به منظور حمایت از جنبش مشروطیت سازمانی موسوم به «انجمن خیریه نسوان ایرانی مقیم استانبول» را تأسیس کردند. «انجمن آزادی زنان» از نخستین انجمنهایی است که پس از تصویب قانون اساسی در سال 1284 تشکیل شد. گروهی از زنان و مردان معروف و برجسته در جلسات این انجمن که مخفیانه در باغی اطراف تهران برگزار میشد، حضور مییافتند (آفاری، همان، 25-30). «جمعیت نسوان وطنخواه» انجمنی بود که توسط محترم اسکندری با گرایشهای سوسیالیستی پایهگذاری شد. او برای زنان کلاسهایی ترتیب داد و به آموزش آنان پرداخت. این جمعیت نشریه «نسوان وطنخواه» را در سال 1301 منتشر کرد (بامداد، همان، 48).
افزون بر انجمنها، قهوهخانهها، مجالس جشن و سوگ، خانه، بازار، گرمابه و کاروان‌سرا نیز به عنوان پایگاه گفتمان هژمونی‌ستیز به دور از کنترل صاحبان قدرت مطرح بودند. از جمله سه قهوهخانه در تهران به نامهای «عرش»، «زرگر» و «قنبر» در شکلگیری عقاید عمومی شهر تأثیر بیچون و چرایی داشتهاند؛ زیرا اعلامیهها را در قهوهخانهها میآویختند و مطالب و معایب ملت و دولت در قهوخانههای ایرانی مطرح و مذاکره میشد (پروین، 1379: 2/370). همچنین میتوان از مجالسی یاد کرد که در منازل برپا میگردید و به بحثهای عمومی درباره انواع مسائل اجتماعی و سیاسی میپرداختند. «بیبی خانم استرآبادی» رئیس دبستان دوشیزگان، زنان را به جلسه‌های سیاسی منظمی در منزل خود دعوت میکرد (آفاری، 1385: 258).
بر این اساس، جمعیتها و انجمنهای مخفی در نخستین مراحل نهضت ترقیخواهانه و مدرنیزه ساختن کشور که منجر به انقلاب مشروطه در سال 1283-1284 گردید، سهم مهمی داشتند و به عبارت دیگر انقلاب مشروطیت و جنبش ترقی‌خواهانۀ ایران تا حدود زیادی مدیون فعالیتهای این انجمنهای مخفی است. پس از صدور فرمان مشروطیت، رهبران آنها میپنداشتند که باید برای دفاع از آزادی و حقوقی که به دست آوردهاند، آماده شوند؛ بدین منظور انجمنهای متعدد دیگری که بیشتر اعضای آنها از مردم عادی و صاحبان حرف بودند، پدیدار شدند. این انجمنها در سالهای 1286-1287 سهم مهمی در دفاع از مشروطیت و آزادی در مقابل استبداد محمدعلیشاه عهدهدار شدند (رائین، 1355: 181).
برای بررسی نبرد ایدئولوژیک طبقات تحت سلطه در برابر صاحبان قدرت، نیازمند آنیم که وارد دنیای شایعه، نجواهای درگوشی، نیرنگ، حقه‌بازی‌ها، نامههای بدون امضا، استعاره، تلطیف، داستانهای عامیانه و فرهنگ شفاهی شویم که به زبانی مبهم و رمزآلود بیان میشوند. این نبرد ایدئولوژیک در فضای سیاسی با توجه به میزان تهدیدگری محیط سیاسی، در دو دسته کلی گمنامی و تلطیف قرار میگیرند.
3-1. گمنامی
سنت ناشناس ماندن یا تهدید ناشناس، اغلب در جوامعی رخ میدهد که بر مدار تمکین ساختگی میچرخد و هرگونه مقاومت آشکار و قابل شناسایی در برابر قدرت حاکم، اگر به قربانی شدن منتهی نشود، ممکن است به تلافی فوری، از دست دادن خانه و کاشانه، شغل و مالکیت بینجامد. بنابراین فرودستان سعی میکنند با احتیاطهایی چون حرکت در شب یا تغییر قیافه، هویت خود را پنهان سازند و در فضایی از گمنامی، رونوشتهای پنهانی خود را اعلام دارند (اسکات، 1400: 153-160).
3-1-1. شبنامه
شبنامهها همزمان با ورود دستگاه چاپ و تکثیر در دوران قاجاریه و متناسب با فضای جامعه سیاسی و مطبوعاتی کشور ظهور پیدا کردند. میرزا حسینخان اعتمادالسلطنه پدیدآورندۀ سانسور و یکی از مخالفان آزادی قلم، این نوشتههای پنهان را «اعلان» مینامید. وی در یادداشت 11 ربیع‌الاول 1313 وحشت درباریان را از اعلانهای ملتی اینگونه نشان داده است: «مجیر الدوله از میان کیف خود پاکتی به من نمود که به خط حلی روی پاکت نوشته بود: «اعلان ملتی». در جوف پاکت صفحهای بود به خط نسخ که تماماً توهین از وجود مبارک ولی نعمت ما بود. از این اعلان ما نمیدانیم کدام حرامزاده ناسپاس نوشته و به دیوارهای شهر چسبانده است» (اعتمادالسلطنه، 1367: 1030).
شبنامهها داستانها، گزارشها و اتهامنامههایی علیه شاه و صاحبان سمتهای سیاسی و اجتماعی بود که با قلمی نیشدار یا طنزآلود، بدون امضا و نشان تکثیر مییافت و انواع مختلفی داشت. شبنامه‌نویسی به گروه یا دسته خاصی تعلق نداشت. طلبه، بازاری، اداری، درباری و سپاهی به صورت فردی یا گروهی شبنامه مینوشتند (پروین، 1379: 2/382). در عصر ناصری، علاوه بر علیقلیخان تبریزی، کسانی چون حاجی سیاح و حکیم قائنی در این کار دست داشتند (کسروی، 1354: 151). میرزا رضا کرمانی نیز شبنامههایی علیه شاه نوشت که پس از قتل ناصرالدینشاه و دستگیری وی دانسته شد (کرمانی، 1384: 1/36). در دوران سلطنت مظفرالدینشاه که آزادیخواهی موج تازهای یافته بود، انتشار شبنامه و چسباندن آنها بر روی دیوار و یا پخش کردن آنها در میان مجالس عروسی و یا عزاداری بسیار زیاد شد (شریف کاشانی، 1362: 55). حاج علیقلیخان صراف شاعر، طنزپرداز و راپورتچی دستگاه محمدعلی‌میرزا، از نخستین کسانی بود که در این دوره به نوشتن و انتشار شبنامه میپرداخت (کسروی، 1354: 151). در این دوره، اعضای «انجمن سری» شبنامه و روزنامۀ مخفی تنظیم میکردند. میرزا آقا نفتی (اصفهانی-مجاهد) وکیل دورۀ اول تبریز، در دورۀ استبداد صغیر شب‌نامۀ «شکوفۀ عصر» را در شمیران مینوشت و به تهران میفرستاد (پروین، 1379: 2/382). شبنامهها تنها مختص تهران نبودند؛ در گزارش خفیه‌نویسان انگلیس در شیراز، آمده است که به درب مسجد نو کاغذی چسبانده بودند بدین مضمون: «فحش زیاد به جناب صاحبدیوان و امام جمعه و بیگلربیگی و قوامالملک که اگر درست حکومت کردید که بسیار خوب و الا ما صد نفر متفق هستیم بلوایی کنیم که از شیراز فرار کنید» (وقایع اتفاقیه، 1384: 138).
مهمترین مرحله، توزیع شبنامه بود که آنها را به درها و دیوارهای گذرگاههای مهم و یا ساختمانهای مذهبی و دیوانی میچسباندند. راه دیگر ریختن یا انداختن آنها در سر کوچهها، بازار، بین مردم، مجامع، مدرسهها و خانههای مردم بود. دربارۀ میرزا حسن رشدیه نوشتهاند: «یک شب هم از بازار گلوبندک وارد جلو نقارهخانه شده و ورقهها را به تدریج میریخت» (رشدیه، 1375: 53). شیوۀ دیگر پراکندن شبنامه به صورت دست به دست بود. پروین به نقل از ملکزاده نوشته است: «یک نمره شبنامه گاهی از صد دست میگذشت» (پروین، 1379: 2/384). برخی دیگر از شبنامهها را «میرزا شکراللهخان معتمد خاقان صدری» که در دربار مظفرالدینشاه مقام مهمی داشت و موقرالسلطنه داماد شاه، در دفتر و بستر خواب وی مینهادند (رائین، 1355: 45). برخی دیگر را به گفتۀ حاج سیّاح از طریق پست برای معروفین میفرستادند. مجامعی هم بودند که در آنها شبنامهها با صدای بلند خوانده میشد؛ مانند محفلهای خانوادگی، انجمنها، میهمانیها و مجالس خانوادگی و خودمانی و قهوهخانهها (کرمانی، 1384: 2/361، 511). «تجار و کسبه هم زمانی که شبنامه به دست میآوردند، در یکی از حجرات دوردست کاروان‌سرا گرد هم جمع شده و آن را میخواندند و در اطراف مندرجات آن صحبت میکردند» (ملکزاده، 1383: 2/326).
این شبنامهها با توجه به فضای حاکم بر جامعه، از سویی ترقیخواهی و تجّدد و از سوی دیگر تقابل اندیشه حاکمیت مردم یا حکومت مشروطه با حاکمیت استبدادی را بازتاب میدهند و سعی در پیش بردن جامعه به سوی روشنگری داشتند تا با ایجاد آگاهی در میان تودۀ مردم انگیزه تحول را شکل دهند. درباره تأثیری که شب‌نامههای این دوره داشتند نیز میتوان به آن نکته‌ای اشاره کرد مبنی بر اینکه مظفرالدینشاه با خواندن دو شبنامه در خانۀ امیر بهادر بدین مضمون «از کسی که تاج سلطنت را بر سر تو گذارده و عصای سلطنت را به دست تو داده بترس از وقتی که تاج را از سر تو و عصا را از دستت بگیریم» در هم فرو رفته و متفکر شد (کرمانی، 1384: 1/300). یا درباره تأثیر شبنامه تحقیق که در صفر 1323 منتشر شد: «موجب هیجان مردم گردید» (شریف کاشانی، 1362: 55). روزنامه شرافت از زبان مردم عامی نوشت: «ما بیچارهها، ما بدبختا، ما فقیرا رو ضرب شبنومه بیدار کرد» (شرافت، 3 ربیع‌الاول 1326: شمارۀ 7، ص6). ملکزاده گفته است: «شب‌نامههای آن زمان را باید بزرگ‌ترین عامل روشن کردن افکار مردم به اصول فلسفۀ نوین دانست و بهترین محرک انقلاب» (ملکزاده، 1383: 1/326). آدمیت در این باره نوشته است: این نوشتهها و بیان‌نامهها به تعبیر امین‌الدوله در دولت «جنون اضطرار و اضطراب» پدید آورد (آدمیت، 1355، ج 1: 29). گوئل کهن گفته است: شبنامهها به عنوان نخستین نوشتههایی که در اوج سانسور مطبوعات دولتی و بازرسی چاپخانهها، شبانه بر درهای مساجد، کاروانسراها، معابر عمومی و سفارتخانهها چسبانده میشد، نوید تحولی دیگر در وسایل ارتباط جمعی آزاد و ضد سانسور را به ارمغان میآورد (کهن، 1360، 1/208).
در میان مبارزۀ مردم با حکومت استبدادی، ارزش ارتباطی تلگراف نیز آشکار گردید. پست و تلگراف وظیفه داشتند اخبارات لازمه و مطالب ملت را به‌موقع برسانند. دیگر مشروطهخواهان معتقد شده بودند «دو راه تظّلم، عریضه است و تلگراف» (خیرالکلام، 22 رجب 1325: شمارۀ 6، ص3)؛ به همین دلیل برخی از فتواها، اعلانها و تلگرافهای مجتهدان که پنهانی تکثیر و پراکنده میشدند نیز در شمار شبنامهها قرار گرفته است. بدین ترتیب، گسترش ارتباطات که نقاط مختلف جهان را به هم وصل میکرد و سبب تلاقی افکار میشد، علاوه بر آنکه سبب آشنایی ایرانیان با فضای فکری جدید شده بود، نقش مهمی در ارتباط میان آنان داشت.
3-1-2. روزنامههای مخفی
نخستین مدرک برای اعمال سانسور در روزنامههای این دوره، اعلانی است که در روزنامۀ «دولت علّیه ایران» در رجب 1250 درج شده است. در این اعلان، ناصرالدینشاه برای جلوگیری از نشر کتابها و آثاری که «مضر به اخلاق عمومی و فاسدکنندۀ خلق و خوی خرد و بزرگ باشد و آنان را در گرداب وساوس شیطانی میکشد»، صنیعالملک نقاش‌باشی را سرپرست همۀ چاپخانههای ممالک محروسه کرد تا از نشر و طبع نسخههایی که موجب انزجار طباع و مخالف اوامر شرعی است، جلوگیری کند (دولت علیه ایران، 552، 1250)؛ تا اینکه وزارت انطباعات که در آبان 1261 به فرمان ناصرالدینشاه تشکیل شد و تا سال 1325 برقرار بود، کار نظارت بر چاپخانهها و روزنامهها را در سراسر دورۀ مظفری برعهده گرفت. از این تاریخ روزنامههای غیردولتی با شرط نظارت وزارت انطباعات بر محتوای آن، اجازه انتشار یافتند (پروین، 1379: 2/386-389). بدین ترتیب، بسیاری از روزنامههای غیردولتی این دوره که در تهران و شهرستانها به چاپ میرسیدند، گرفتار خشم و توقیف شدند و مبارزان تصمیم گرفتند برای درج مطالب مورد نظر خود، از اوراق چاپی استفاده کنند که پنهانی تنظیم، تکثیر و توزیع میشدند و ساخت آن به روزنامه نزدیک بود. تفاوت روزنامههای مخفی با سایر روزنامهها رایگان بودن آنها، اختفای نام نویسندگان و محل چاپ و به‌ویژه توزیع پنهانی آنها بود (پروین، 1379: 2/392-394).
نخستین روزنامههای مخفی «لسان الغیب» و «غیرت» بودند که ارگان جمعیتی زیرزمینی و ترقی‌خواه به نام «کمیتۀ سری» به شمار میرفت و در سال 1319ق. منتشر میشد (براون، 1337: 152). فرزند رشدیه درباره توزیع این روزنامه نوشته است: یکی از درباریان آن را پنهانی روی میز شاه میگذاشت و میرزا حسن رشدیه برای توزیع آن در میان مردم دو محل را انتخاب کرده بود: «یکی مسجد شاه که محل اجتماع و مراجعه وجوه و بزرگان از اذان صبح برای نماز بود. یکی هم اطراف نقارهخانه و مدخل ارک که معبر وزیران بود» (رشدیه، 1375: 88).
«صبحنامۀ ملی» روزنامۀ رادیکالی بود که توسط سید محمدرضا شیرازی -ناشر مساوات- از سال 1324 و با شعار حریت، عدالت و مساوات انتشار مییافت (پروین، 1379: 2/407). «شهاب ثاقب» که نخستین شمارهاش در آذر 1285 در تهران یا اصفهان انتشار مییافت، روزنامهای معتدل و مشروطهخواه بود (کهن، 1360: 2/23). «هدهد سلیمان» روزنامهای فکاهی و فاقد تاریخ انتشار است که بر فراز سرلوحهاش «سال دوم مشروطه» دیده میشود (قبالۀ تاریخ، 1368: 135). در شمارۀ 43 روزنامۀ مشروطهخواه شرافت چاپ تهران، عنوان «نقل از انتباهنامۀ مطبوعات اصفهان» دیده میشود و در پی آن مقالهای با نام «نجات وطن» آمده است. این نقل قول نشان میدهد که روزنامهای مخفی به نام «انتباه‌نامه» در اصفهان به چاپ میرسید (پروین، 1379: 2/586). همچنین ادوارد براون از دو روزنامه «غیبی اصفهان» و «نشریۀ حمام جنیان» به عنوان روزنامههای مخفی این دوره یاد کردهاست (براون، 1337: 153). این روزنامهها به مانند شبنامهها برای بیان و برانگیختن مطالبی که در روزنامههای آشکار جایی نداشتند، پدید آمدند و ناشران آنها در پی پنهان ساختن هویت خویش بودند.
3-1-3. روزنامههای برونمرزی
برآوردن نیازهای خبری جامعۀ ایرانی مقیم خارج و نوشتن سخنانی که بیانش در ایران دشوار و ناشدنی یا آنچه ملکمخان در قانوناش گفته بود «حق گفتن و نوشتن در ایران موجب خطرات عظیم است» (قانون، شمارۀ 7، ص1)، یا حکمت قاهره از زبان فردی در درون کشور که روزنامههای برونمرزی میخواند: «در جایی که شخص در پوشیدن قبا و کفش آزادی نداشته باشد، چگونه میشود روزنامه... هر چه بخواهد بنویسد»، از مهمترین دلایل انتشار روزنامههای برون مرزی بودند (حکمت، 20 ربیع‌الثانی 1317: شمارۀ 10، ص8). این روزنامهها توسط جهانگردان و زوار و ضمن بارهای تجارتی به ایران فرستاده و دست به دست میشدند.
کسروی مهمترین روزنامههای برونمرزی آن دوره را «اختر» استانبول، «حکمت» مصر، «قانون» لندن، «حبل‌المتین» کلکته و «ثریا» و «پرورش» مصر میدانست و نوشته است: «گفتارهای روزنامه اختر مایۀ بیداری کسان بسیاری گردیده. حاجی میرزا حسن رشدیه که بنیادگذار دبستانهاست میگوید مرا به رفتن بیروت و یاد گرفتن شیوۀ نوین آموزگاری یک گفتار از اختر برانگیخت» (کسروی، 1354: 39). در مورد حبل‌المتین نوشته است: «روزنامۀ حبل المتین از همه روزنامههای آن زمان بزرگ‌تر و بنامتر بود و در هندوستان چاپ شده و آزادی برای سخن راندن میداشت. بارها پیشنهاد قانون و حکومت مشروطه نمود و مردم دلبستگی بسیار به این روزنامه پیدا کردند» (کسروی، همان، 39-44). روزنامه قانون را میرزا ملکمخان در لندن منتشر میکرد که طرفدار تمدن جدید بود و دنیای مترقی را به خوانندگان معرفی میکرد و فلسفۀ پیدایش ترقیات را تسریع میکرد. او سرّ موفقیت ملل اروپا را به خوانندگان یادآور میشد و اعلام میکرد که همۀ این ترقیات زاییدۀ وجود قانون و مساوی بودن همۀ افراد در مقابل قانون است (قانون، رجب 1307: شمارۀ 1، ص1).
نشریات «چاپک»، «جامجمشید»، «سکندر»، «جام جهاننما»، «سلطانالاکبر» و «سید اخبار» نیز در هند منتشر میشدند. روزنامۀ «چهرهنما» و «کمال» و نشریۀ «لسانالغیب» و «شاهسون» در استانبول و حدود سال 1306ق. منتشر میشدند. در این میان، «شاهسون» حکومت استبدادی ایران را به شیوهای مضحک مورد انتقاد و ریشخند قرار میداد که انتشار آن به عبدالرحیم طالبوف نسبت داده میشود (براون، 1337: 456). این روزنامهها از آزادی و آزادیخواهی دم میزدند، نیرومندی نظامی و اقتصادی ایران را آرزو داشتند، فروش فرآوردههای خارجی را در ایران مینکوهیدند، مردم را به خرید کالاهای داخلی و تأسیس شرکتها و کارخانهها و تقلید از نمونۀ ژاپن تشویق میکردند و گسترش آموزش و پرورش را میخواستند. همچنین روزنامههایی چون قانون، اختر و پرورش تجدد سیاسی و یا تجدد اجتماعی و اقتصادی را نیز خواستار بودند (پروین، 1379: 2/467). تحولی که در عرصۀ روزنامهنگاری اتفاق افتاد، سبب شده بود قدرت از دست حاکمان مستبد به آزادیخواهان انقلابی منتقل گردد. روشنفکران مترقی و انقلابی به عرصه مطبوعات وارد شدند و از آن به عنوان یک ابزار نو و آگاهی‌بخش برای انتقاد از وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی استفاده کردند و در تبعید و با استفاده از حریم اجتماعیِ نسبتاً امن، هستۀ اصلی انتقاد از پادشاهی قاجاریه را فراهم کردند.
3-1-4. رسالات گمنام
در میان رونوشتهای پنهان این دوره، رسالاتی گمنام پدید آمدند تا ضمن نقد سلطه و نظام استبدادی، از آسیب حکومت نیز مصون بمانند. زرگرینژاد در جلد دوم رسائل مشروطیت به معرفی سه رساله گمنام پرداخته است. «حق دفع شر و قیام بر ضد ظلم» رسالهای است ناظر بر تقدس شورش علیه حاکم و دستگاه سلطنت و قدرت برای دفع شرّ. «کلمةُ حق یراد بها الباطل» با تکیه بر عقاید سنتی شیعه و با هدف نشان دادن ناراستی و فریبکاری مشروعه‌خواهان تبریز انتشار یافته است. رسالۀ «ما که بودیم به چه جا رسیدیم» نیز در انحطاط وطن و اعتلا و تجدید عظمت ایران باستان به صورت گمنام منتشر گردیده بود (زرگرینژاد، 1390: 2/99، 118، 723).
رسالۀ «شرح عیوب و علاج مملکتی» که حکومت وقت را به باد انتقاد گرفته و خواهان أخذ قوانین اروپایی بود و نوشتههای میرزا ملکمخان را تخطئه میکرد، به همراه رسالۀ «در اصلاحات» که در سال 1287 و در پیشنهاد مجلس مصلحتخانه و «رساله سیاسی» که در سال 1292 و در بازنمایی سیاستهای ترقیخواهانه عصر سپهسالار است، از جمله رسالات گمنامی‌اند که در این دوره انتشار یافتهاند (آدمیت و ناطق، 1356: 59-136). آجودانی در کتاب یا مرگ یا تجدد از مقالهای گمنام با عنوان «آزادی چه چیزی است» یاد کرده که در نقد گفتار و کردار بعضی از مشروطهخواهان نوشته شده و هدفش پایان دادن به پندارهای غلط در این باره بوده است (آجودانی، 1381: 11- 12).
3-1-5. تصنیفها
در این دوره اشعار و تصنیفهایی تحت تأثیر تحولات جامعه و واکنش مردم به فراز و نشیبهای سیاسی و اجتماعی روایت میشدند. عبدالله مستوفی در کتاب شرح زندگانی من کارکرد این اشعار را هم‌پای کارکرد مطبوعات در جامعه آزاد دانسته و اشاره کرده است که وقتی تعداد اندک نشریات این عصر متعلق به دولت بود و دیدگاههای مردم را منعکس نمی‌کرد، مردم به ساختن چنین اشعاری برای اعلام اعتراض یا نظر خود میپرداختند (مستوفی، 1386، ج 1: 6). از جملۀ این سرودهها، ترانهای به نام «شاه کج کلاه» است که مردم در واکنش به تورم و گرانی در عهد ناصرالدین شاه سروده بودند و بر سر زبان کودکان و مردم کوچه و بازار بود.
«شاه کج کلاه رفته کربلا گشته بیبلا نون شده گرون یه من یه قرون...» (قاسمی، 1380، ج 1: 479).
یکی از مشهورترین آنها تصنیفی است که چند سال پس از جلوس مظفرالدینشاه، کسانی در هجو او ساختند و به دده قدمشاد -دده بزمآرای آن روزگار تهران- داده بودند تا در مجالس عیش و طرب بخواند. متن این تصنیف به ناتوانی مظفرالدینشاه در اداره کشور اشاره داشت:
آبجی مظفر اومده برگ چغندر اومده
دور دور دور دورشو ببین امیر بهادرشو ببین
ظر ظر ظر ظرشو ببین شازده ناظرشو ببین
چادر و چاقچورش کنین از شهر بیرونش کنین
(پروین، 1379: 2/369؛ قاسمی، 1380: 1/497)
از دیگر تصنیفهای این دوره میتوان به تصنیفی در عزل آصفالدوله حاکم خراسان و جایگزینی ناصرالملک به جای او اشاره کرد:
«شاه ما داده به ما حاکم فلفل نمکی نه به آن شوری نه به این بینمکی»
یا تصنیفی که مردم اصفهان دربارۀ عزل ظلالسلطان ساخته بودند:
شاهزاده جان خوب کردی رفتی قاچ زین بگیر نیفتی
کو اصفهان پاتخت من کو توپچی کو تخت من»
(قاسمی، 1380: 1/383-385)
به روایت کسروی، در گرماگرم مبارزۀ مردم تبریز با استبدادیان «ترانههای ریشخندآمیزی به زبانها افتاد و بچگان بر سر کوچهها میخواندند». وی نمونهای از ترانههای سیاسی ترکی مردم تبریز را آورده و افزوده است: «این شعرها در تبریز زبانزد همگی میبود و از این رو، چون در همان کشاکشهای مشروطهخواهی شعرهایی از این سو و آن سو ساخته شدی، بیشتر آنها با این وزن و قافیه بودی و با همان آهنگ سینهزنی خوانده شدی» (کسروی، 1354: 536، 787).
3-2. تلطیف
در شرایطی که گمنامی میسر نباشد، نمایش فرودستان به تمکین گلایهآمیز تبدیل میشود و پیام را چنان سربسته بیان میکنند که گرفتار انتقام و مجازات نشوند. بنابراین آن را در لفاف نازکی از تلطیف پنهان میسازند. این پیامها نباید چنان رمزآلود باشد که دشمن اصلاً نتواند متوجه شود؛ زیرا هدف رونوشتهای نهانی، تنها بیان مکنونات قلبی نیست، بلکه تلاش برای گذاردن بار نارضایتی بر شانههای نخبگان نیز است (اسکات، 1400: 165-171).
3-2-1. سفرنامههای خیالی
از تأثیرگذارترین این کتابها سفرنامهای است خیالی از زینالعابدین مراغهای با عنوان سیاحتنامه ابراهیمبیگ که در آستانه انقلاب مشروطیت ایران انتشار یافت. این کتاب شامل انتقاداتی اساسی و مهم از جامعه ایران است و نقش مهمی در آگاهی اجتماعی و سیاسی جامعه ایران داشت. سیاحتنامه ابراهیمبیگ سرگذشت فردی است که سفر خیالی را بهانه و محملی برای نقد و تحلیل وضعیت ایران و بیان آرای سیاسی و فرهنگی خود قرار داده تا از آسیب سانسور و پیامدهای نقد صریح در امان بماند. مهمترین جنبۀ تفکر سیاحتنامه تحول ذهنی و جهانبینی تازۀ آن است که از مأنوسات کهنۀ گذشته روی برمیتابد و به ارزشهای مترقی جدید روی میآورد. از مظاهر اندیشۀ تازه آن، نفی تلفیق گذشتگان در پست شمردن زندگی آدمی در این دنیا و اعتقاد به فاعلیت انسان است (آدمیت، 1355: 88-89). بنابراین تنها حکومت و شاه را مسبب وضعیت فلاکتبار ایران نمیدانست، بلکه مردم هم سهم قابل توجهی در رذالت زندگیشان داشتند.
اثر تأثیرگذار دیگر که بسیار مورد توجه قرار گرفت، مسالک المحسنین از عبدالرحیم طالبوف، شرح سفر خیالی و علمی عدهای جوان به قلۀ دماوند است. در این سفر آنها درباره مسائل اخلاقی، اجتماعی، فلسفی و تربیتی گفت‌وگو میکنند. این کتاب تصویری کامل از ایران آن زمان ارائه داده و تمام ارکان جامعه را به صورت انضمامی و عینی نقد کرده و به دنبال آن است تا تصویری از ایران تحت ظلم دستگاه استبداد مطلقه نشان دهد که زندگی مادی و اخلاقی مردم را به درجۀ اسفلالسافلین کشانده است. او تغییر حکومت استبدادی به حکومت قانون را تنها راه برون‌رفت از این وضعیت میدانست (طالبوف، 1336: 7، 94).
3-2-2. مکالمات خیالی
مکالمات خیالی از شیوههای نگارشی بود که مشروطهخواهان و روشنفکران این دوره از جمله میرزا ملکمخان در رسالۀ رفیق و وزیر و رسالۀ شیخ و وزیر، میرزا آقاخان کرمانی در سوسمارالدوله و گفت‌وگوی میان سوسمارالدوله و کلانتر با سه رویکرد اجتماعی، سیاسی و فرهنگی (رضازاده ملک، 1354: 132) و جنگ هفتاد و دو ملت در نقد اوهام و خرافاتی که وارد مذهب شده و سبب جدایی افراد بشر گردیده (کرمانی، 1336: 68) و رسالۀ صد خطابه، دردی اصفهانی در رساله خروش مرغ سحر و میرزا فتحعلی آخوندزاده در رسالۀ سه مکتوب و در قالب گفت‌وگوی میان دو شاهزاده خیالی، برای انتشار باورها و نقدهای سیاسی و اجتماعی خود استفاده کردهاند (آخوندزاده، 1364: 2-3). گفتگوی یک میرزای باعلم با یک عوام مستحضر از نویسندهای ناشناس که احتمالاً در سال 1298ق. در تبریز نگارش یافته، نمونهای دیگر از مکالمات خیالی است که پیش از این انتشار یافته بود (آدمیت و ناطق، 1356: 136). در آستانۀ انقلاب مشروطیت، این شیوه بسیار مورد استفاده مشروطهخواهان قرار می‌گرفت.
کتاب احمد یا سفینۀ طالبی یکی از آثار تأثیرگذار جریان تجددخواهی این دوره است. طالبوف در این کتاب از زبان احمد فرزند خیالیاش، به طرح سؤالات ساده درباره اوضاع ایران پرداخته و از پدر در مورد دلایل عقبماندگی ایران و ممالک آسیایی در برابر پیشرفت اروپاییان پرسیده است. این کتاب حاصل توجه او در ترویج علم جدید بوده که در سه جلد و در تعلیم و تربیت کودکان نوشته شده است و امید و شوقی بر بالیدن کودک ایرانی با تربیت جدید و بر مبنای دانش و ارزشهای عصر نو و روزگار عصر روشنگری دارد (طالبوف، 1394: 35-103). شیخ و شوخ نام اثری است داستان‌گونه که محتوای آن بحثی انتقادی با رویکردی فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و در برخی بخشها نظامی و اقتصادی بین شیخ سنتگرا و شوخ متجدد است و جزو آثاری است که اینگونه عریان به تقابل سنت و مدرنیته دامن زده و سعی در پاسخگویی از موضع سنت دارد (شیخ و شوخ، 1373: 12-81). مکالمات حاجی آقای مقیم و مسافر رسالهای است از حاجآقا نورالله اصفهانی که در سالهای فترت میان مشروطیت اول و دوم نوشته شده و حاوی روایتی اسلامی از نظام سیاسی مشروطه است؛ که با اندیشۀ دولت «قدر و مقدور» به تبیین فقهی و سیاسی مشروطیت با توسل به آیات قرآن و سنت پیامبر پرداخته است (زرگرینژاد، 1390، ج 2: 313). «رسالۀ لالان» اثر ثقة‌الاسلام تبریزی -روحانی مشروطهخواه- دفاعیهای است از نظام مشروطه در دورۀ استبداد صغیر و تلاشی است خطاب به مردم ایران در ضرورت، منافع و معرفی مشروطه و پاسخی به برخی انتقادهای مخالفان علیه نظام مشروطه (زرگرینژاد، همان، 368).
برخی از این مکالمههای خیالی، رونوشتهای نهانی‌اند که در مطبوعات این دوره و در قالب انواع مناظره منتشر شدهاند. لطفی و باغدار دلگشا در پژوهشی به جمعآوری و بررسی این مکالمات پرداختهاند. برخی از این مکالمات خیالی به صورت مناظره میان افراد و برخی دیگر به صورت گفت‌وگو میان حیوانات یا حشرات منتشر شدهاند (لطفی و باغدار دلگشا، 1394: 89-92). همچنین باید به مکالماتى که به دلیل نسخة خطى یا چاپ سنگى بودن، کمتر مورد توجه قرار گرفتهاند، اشاره کرد؛ از جمله رسالة «تاریخ مشروطیت ایران» از مؤلفى ناشناخته که شامل مکالمات خیالى میان «شماژهفر» اروپایى و «جمجائیل» ایرانى دربارۀ مشروطه و مبانى سیاسى آن است. «جنگ عمیدالدوله» مکالمة خیالىای که برخى از شب‌نامههاى دورة مشروطه با عنوان «خرنامه» را در خود جاى داده و شامل صحبتهایى از «خردیزه»، و «حاجى گردن‌کلفت با ابناى وطن» دربارۀ وقایع دورة محمدعلى‌شاه و مشروطه است. رسالۀ «گفتار خوش یارقلی» از محلاتى شامل مکالمات خیالى مذاهب مختلف اسلامی است (لطفی و باغدار دلگشا، 1394: 93). رسالۀ «سیاست مدن» از حکیم ذوفنون نیز رسالهای به سبک داستانی و وجه افسانۀ هما و مینا است (آدمیت و ناطق، 1356: 65).
برخى از این مکالمات، از زبان کودکان خطاب به مردم و ابناى وطن است؛ نمونة این ساختار، مکالمات «طفل هشت ساله» است (گلستان، ۹ رمضان 1٢٢٣: شماره 3، ص٢). نمونة دیگر «نداى طفل مشروطه» در روزنامة استبداد است که دربردارنده صحبتهاى طفلى 14 ماهه به نام مشروطه به مسئلة عدالتخواهى به عنوان عامل اصلى خیزش مشروطه است و برخى رویکردهاى سنتى جامعه مانند تعدد زوجات و محدودیتهاى ایجادشده براى زنان را مورد تأبید قرار داده است (استبداد، 4 رمضان 1325: شماره 10، ص5؛ لطفی و باغدار دلگشا، 1394: 94). همچنین میتوان به شبنامههایی اشاره کرد که در این وجه انتشار یافتند؛ از جمله گفتگوی خیالی و طنزگونه میان یکی از اولیا و قاضی الحاجات و علت گرفتاری ملت ایران به ظلم و استبداد که علت را در بیتوجهی به شریعت و چاره را نه در معجزهای از سوی خداوند، بلکه در اتحاد میان مردم میدانست (شریف کاشانی، 1363: 99)؛ و یا شب‌نامهای که گفت‌وگویی خیالی میان میرزا حسینخان و میرزا احمدخان در خیابان علاءالدوله است که در انتقاد از ناتوانی شاه در اداره مملکت و سپردن کارها به اتابک و بروز نابسامانی انتشار یافته است (کرمانی، 1384، ج 1: 320؛ رشدیه، 1370: 154).
3-2-3. خوابنامهها
از نخستین خواب‌نامههای این دوره «رؤیای صادقه» نوشته سید جمالالدین واعظ اصفهانی است. ملکزاده کتاب را به پدرش ملکالمتکلمین نسبت داده و نوشته است: «انتشار رؤیای صادقه در سال 1318 هجری غوغایی در ایران برپا ساخت. نگارندۀ این کتاب برای آنکه فساد دستگاه روحانیت را در ایران به عالمیان نشان دهد و بیدادگری مستبدان را آشکار سازد، حقایق چندی را تحت عنوان خوابی که دیده، منتشر میسازد» (ملکزاده، 1383: 1/58-59). خوابنامهای دیگر با همین نام یعنی «رؤیای صادقه» از حاجی محمدحسنخان تاجر کاشانی در اواخر دوره قاجار منتشر شده و به اوضاع آشفته و نابسامان پس از انقلاب مشروطه و خلع محمدعلیشاه از سلطنت اشاره دارد. رساله علت این اوضاع نابسامان را در نادرستی درک مردم از مشروطه و پیش گرفتن راه خودسری و غرضورزیهای شخصی مشروطهخواهان، به‌خصوص طایفۀ علمای مشروعه‌خواه دانسته است (تاجر کاشانی و صداقتنژاد، 1363: 93-110). خلسه خوابنامهای از محمدحسنخان صنیعالدوله -مترجم دربار و رئیس دارالترجمه- است. او این اثر را در اواخر عمر خود و در انتقاد از وزرای قاجار، به‌خصوص امینالسلطان و شرح محاکمه آنان نگاشته است (اعتمادالسلطنه، 1357: 42). «خواب شگفت» خوابنامهای است که نویسندهاش به دلیل ترس از عواقب انتشار کتابش مبنی بر اینکه «در ایران فضول بسیار است و البته کاف کوفی تکفیر را در این موضوع میکشند»، رساله خود را با نام مستعار ملافتحعلی اصفهانی منتشر کرده است. هدف رساله انتقاد از مضار و مفاسد اختلافات مذهبی و خرافاتی است که در کسوت دین پوشیده شده و میان مسلمانان عموماً و ایرانیان خصوصاً رواج دارد (اصفهانی، 1305: 3). «رسالۀ مجلس شورای آسمانی» نوشته عبدالرحیم الهی، حاوی مباحث نویسنده با فرشتگان آسمان در عالم رؤیاست که در دفاع از مشروطیت و انطباق آن با مبانی اسلام نگارش یافته است. «رؤیای عجیبه و مشاهدۀ غریبه» در قالب رسالهای در دفاع از مشروطیت نگاشته شده است. این اثر داستان ملاقات شخصی مجهول النام با آدم ابوالبشر در عالم رؤیاست و آدم از اهمیت مشروطه و برقراری مجلس شورای ملی سخن میگوید. دسته‌ای دیگر از خوابنامهها، آثاری‌اند که در مطبوعات این دوره نگارش یافتهاند؛ از جمله «رؤیاى صادقه یا خیالات واهمه» که در آن علت خرابى و اغتشاش ایجادشده پس از برقرارى مشروطه، در اقدامات امینالسلطان، صدراعظم و شیخ فضلالله نورى دانسته میشود. خواب‌نامة «روایاى[1] دلخراش» از عبدالرحیم کاشانى، با رویکردهاى وطنپرستانه است. در این خواب‌نامه، از مفاهیمى چون عدالت و قانون سخن به میان آمده و دورۀ محمدعلى‌شاه به دورۀ ضحاک تشبیه شده است. «مکاشفۀ صادقانه از خامۀ یکی از ارباب دانش»، «خواب پریشان»، «حکایت یا افسانه» و «جا تر است و بچه نیست» از دیگر خواب‌نامههای مطبوعات این دوره است که با رویکردی انتقادی نگارش یافتهاند (لطفی و باغدار دلگشا، 1394: 84- 101).
3-2-4. اشعار و سرودهها
کسروی چکامههای وطنی را یکی از عوامل مرتبط با بیداری ایرانیان دانسته و نوشته است: «چون در میان آنان که با اندیشههای اروپایی و چگونگی زندگانی اروپاییان آشنا میگردند، به عنوان «میهن» و «میهندوستی» نیز آشنا میشدند، کسانی چنین خواستند که چکامههایی در آن زمینه بسرایند و در روزنامهها پراکنده کنند» (کسروی، 1354: 46). در همین دوره است که در شعر تعبیرات و ترکیبات استعاری چون «عروس وطن»، «لیلای وطن» و «زلیخای وطن» جای معشوق کهنسال ادب فارسی را گرفت و عشق به وطن و گذشتۀ تاریخی آن، در جلوههای گوناگون در تار و پود شعر در هم تنیده بود و تا سالها پس از مشروطیت همچنان جزو مایهها و تمهای اصلی شعر شاعرانی بوده است که از درون نهضت مشروطه برخاستند. بررسیها نشان میدهد که عارف و عشقی در شعر تنها به وطن و ایران میپردازند، اما شاعرانی چون اشرفالدین حسینی «نسیم شمال» و ادیب‌الممالک فراهانی ایران باستانی و اسلامی را در پیوند با هم در شعرشان به تصویر میکشند (آجودانی، 1381: 13-53). با این حال، شعر ایرج‌میرزا و صدای او در میان آن همه سرودههای سیاسی و وطنی، شعر و صدایی کاملاً متفاوت و جدید است. بهرهگیری طنزآمیز او از بسیاری از تعبیرات و واژه‌های رایج در زبان معمولی و گاه زبان «عوام» استادانه و ماهرانه است که در عین سادگی و روشنی، سرشار از ظرافت و نکتهیابی است (آجودانی، 1381: 167).
«خدایا تا به کی ساکت نشینم من اینها جمله از چشم تو بینم...
تو این آخوند و ملا آفریدی تو توی چرت ما مردم دویدی» (ایرج‌میرزا، 1356: 84-85)
عارف قزوینی نیز در سرودههای خود از وطن، آزادی و استبداد حاکم بر جامعه سخن گفته است:
نالۀ مرغ اسیر اینهمه بهر وطن است مسلک مرغ گرفتار قفس همچو من است
(حائری، 1364: 202).
البته مشهورترین تصنیف سیاسی این دوره، ترانۀ «از خون جوانان وطن» از عارف قزوینی است که در رثای شهدای جنگ مشروطه و حادثۀ حمله به مجلس شورای ملی سروده است:
«ازخون جوانان وطن، لاله، خدا لاله، حبیب لاله، جانم لاله دمیده...» (قزوینی، 1389: 319)
اعلان آشکار روایت نهانی هنگامی روی میدهد که مرز میان روایتهای نهانی و علنی شکسته میشود. هنگامی که عدم تمکین عملی با امتناع علنی و هدفمند همراه میشود، به معنای مبارزه و اعلان نمادین جنگ است. روشن است که اعلام آشکار روایت نهانی در زیر دندان قدرت معمولاً توسط گوینده و کسانی که در شرایط او شریکاند، همچون لحظهای تجربه میشود که در آن سرانجام به جای ابهام و دروغ حقیقت اعلام میشود (اسکات، 1400: 222-224). در هنگامۀ انقلاب مشروطیت، همان‌طور که مهدیقلیخان هدایت گفته، «رجال دولت همه در فکر منفعت؛ فکری که در هیچ کلهای نبود، فکر مملکت بود. اگر چند نفری هم در این فکر بودند، مغلوب اکثریت میشدند. مردم چیزهایی شنیده و آرزوهایی در دل داشتند، بمبی در سینهها مخفی بود؛ که تا کی بترکد» (هدایت، 1363: 24).
در چنین شرایطی تلاش میان نیروهای اجتماعی، جامعه را مترصد فرصتی ساخت تا تقابل خود با سلطۀ استبدادی را آشکار سازد. این در حالی بود که اندیشههای تجددخواهی و اصلاحطلبانه از طریق رونوشتهای پنهان مدتها پیش در جامعه رشد کرده بود و در این زمان در شعارهای مشروطهخواهان تبلور مییافت. این اندیشهها توسط روشنفکران سکولاریسم و برای استفاده از نفوذ علما در بسیج مردم و ترس از تهدید و تکفیر، در لفافۀ شریعت پیچیده شده بود. درواقع، نظریۀ مشروطهخواهی که به ایران و خاورمیانه رسید، خواهان حکومتی بود مبتنی بر رأی و مشورت آزاد و بدون محدودیت در کنار عدالت و مسئولیت در برابر قانون که با قانون شریعت همساز و همخوان بود .(Vanessa, 2013: 35) از این رو، نزد مردم و علما نیز مشروطیت معنایی جز حکومت کردن طبق شریعت اسلام نداشت. درواقع، نگاه آنان به تلاشهای کسانی چون ملکمخان، زینالعابدین مراغهای در سیاحتنامه ابراهیمبیگ و دیگر نوشتارهای مشروطهخواهان بود که سعی میکردند آگاهانه پیوندی میان مفاهیم غربی و اسلامی برقرار سازند و پشت رهبری علما قرار گیرند تا با توسل به نفوذ آنان در توده، بتوانند مقاصد سیاسی خود را به پیش ببرند (نجفزاده، 1397: 205).
با این حال، نخستین اعلان آشکار و چاشنی انفجار، بهای شکر بود. حاکم تهران علاءالدوله گمان میکرد تاجران دست به احتکار زدهاند و دستور داد پای چند تن از آنان را فلک کنند. روز بعد بازار بسته شد و بسیاری از بازرگانان، روحانیان و مردم در مسجد شاه جمع شدند تا به رفتار استبدادی حاکم اعتراض کنند (همایون کاتوزیان، 1391: 199). از این پس پیوند میان بافتهای نهادی که در رونوشتهای پنهان و انجمنهای سرّی صورت‌بندی میشد، زمینۀ اتحاد و ائتلاف میان گروههای مختلف در برابر قدرت را فراهم آورد و به زنجیرهای از کنشها تبدیل شد که به تقابل با حکومت برای برقراری نظم سیاسی جدید منجر گردید. بدین ترتیب، قدرت علما در ائتلاف با روشنفکران برای به میدان آوردن جامعه، بهرهگیری از سنت بستنشینی و گسترش سریع دامنۀ شورش، مظفرالدینشاه را ناگزیر ساخت در برابر این پیشامدها، همۀ خواستهای مشروطهطلبان یعنی تنظیم قانون اساسی برای تشکیل مجلس و تنظیم نظامنامۀ آن و عزل عینالدوله را بپذیرد. این فرمان در 14 جمادیالآخر 1324 انتشار یافت (کسروی، 1354: 49-65). بدین ترتیب، گفتارها و نوشتارهای بیرون از صحنه که حاکمان کمتر میتوانستند بر آن نظارت داشته باشند، همچون فشاری غیرمستقیم بر آنان عمل کرد و در شرایط استبدادی که جلوههای مدنی زندگی سیاسی آشکار، ممنوع یا نابود میشد، این رونوشتها مقدماتی را فراهم ساختند تا جامعۀ ایرانی در مواجهه با نخستین ضعف یا انعطاف قدرت، سنگ بنای یک کنش نهادینهتر و پیچیدهتر را بنیان نهد و رؤیاهای خود را به سیاستهایی انقلابی تبدیل سازد.
نتیجهگیری
این مقاله با بهرهگیری از رویکرد الگوی نظری روایت پنهانی اسکات، به دنبال فهم جدیدی از رفتار و متون سیاسی جامعه ایران در هنگامه انقلاب مشروطیت است. ساختار سیاسی استبدادی جامعه ایران در کنار دیگر ساختارهای جامعه سبب شده تا وجوه مقاومت خاموش جامعه ایران برای مصون ماندن از خشونت نخبگان مسلط، به شکلی گسترده در رونوشتهای پنهانی جلوهگر شود. بدین ترتیب، با تأکید بر مثالهای متعدد تاریخی میتوان نشان داد که منطق شکلگیری رونوشت پنهان در جامعه ایرانی و وسعت دامنه و تباین آن از رونوشت عمومی نسبت به برخی جوامع متأثر از ساخت اجتماعی این جامعه است که طی یک فرایند طولانی شکل گرفته و تا حدودی تثبیت شده است. بر این اساس، در آستانه انقلاب مشروطه و در فراسوی اختناق سیاسی و تسخیر حوزه عمومی، بسیاری از روشنفکران و نویسندگان توانستند با تکیه بر سنتهای جامعه در پنهاناندیشی و محافظهگرایی و استفاده از شگردهای کنایه، تمثیل و ایهامهای پر رمز و راز فارسی، گفتمان مورد نظر خود را وارد گفتمان عمومی کنند که بسیار مورد استقبال اقشار مختلف جامعه قرار گرفت. این آثار ورای نقد استبداد سیاسی حاکم، آرمان تجددخواهی و مشروطهخواهی را نیز بازتاب میدادند و زمینهساز نهضتی اجتماعی شدند که شعارهای خود را در انقلاب مشروطیت متحقق میدید. بنابراین آنچه در ارتباط با این رونوشتها دارای اهمیت است گستردگی و فراخ بودن آن در جامعه ایران و همچنین توانایی تأثیرگذاری آن در به چالش کشیدن قدرت سیاسی حاکم است.
[1] . جمع رؤیا
)