سیاست قاجاری خرید و فروش ایالات (تغییرات مکرر سیاسی و پیامدهای اجتماعی-اقتصادی در ولایت بهبهان و کهگیلویه در عصر ناصری)

1 مقدمه

کهگیلویه و بهبهان در عصر صفوی یکی از بیگلربیگیان مهم و برجسته مملکت ایران بود که هماره برای شاهان و حاکمان صفوی جایگاه والایی داشت. نقش مؤثر جنگجویان این بیگلربیگی در حوادث سیاسی-نظامی خارجی و داخلی، در منابع عصر مضبوط است. دست‌کم دو بار نیز حکومت صفوی را با بحران مواجه کردند. دوره‌های افشار و زند نیز همچنان کهگیلویه و بهبهان از جایگاه ویژه برخوردار بود. نادرشاه افشار و کریم‌خان زند برای سرکوب مخالفان خود در کهگیلویه و بهبهان، به شخصه فرماندهی سپاه را برعهده داشتند. دورۀ قاجار نیز اهمیت منطقه همچنان محفوظ ماند. البته در این دوره، کهگیلویه و بهبهان جزو ایالت فارس گردید. ایالت فارس بزرگ -مثل برخی ایالات دیگر- از زمان تأسیس سلسلۀ قاجار (1209ق) تا وفات محمدشاه (1264ق) آمیزه­ای بود از نابسامانی و درگیری و کشمکش بر سر قدرت و به دست‌گیری ولایت و أخذ مالیات. ولایت بهبهان و کهگیلویه نیز تابعی از اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایالت فارس بود. به مزایده گذاشتن و خرید و فروش نواحی و ولایات همچنان معمول و مرسوم بود. تغییر و تعویض حکام بهبهان و کهگیلویه به فرمان حاکم ایالت فارس انجام می­گرفت و پیاپی و پشت سر هم بود. یک سیاست‌مدار و سیاح روسی -که خود محققی جامعه‌شناس بود- در نگاهی دقیق، اوضاع سیاسی و اجتماعی فارس را پس از نیم قرن از شکل­گیری سلسلۀ قاجار تا زمامداری محمدشاه، چنین به تصویر کشیده است: «فارس از این تعویض­های بی‌امان از نظر مادی زیان دیده است. هر یک از این والیان غیر از مبلغی که به پادشاه برای اجاره مالیات می‌پردازند، متحمل مخارج گزاف دیگری هم می‌شوند... از این رو نخستین هدف والی پس از استقرار در شغل جدید، آن است... که از جیب ساکنان ولایت خود بدون توجه به مالیات معمول در کشور، مخارج رفته را به خود بازگرداند. ولایت فارس... یکی از ثروتمندترین ولایات این کشور محسوب می‌شود... تنها محتاج آن است تا خوب اداره شود و اموال مردم قدری امنیت داشته باشد تا این ولایت شکوفا شود...» (دوبد، 1371: 118). دورۀ دوم حاکمیت قاجار که از عصر ناصری آغاز شد و تا پایان سلسله دوام یافت، شباهت زیادی به دورۀ اول دارد. هرچند تحولات بزرگی در این دوره رخ داد، اما همچنان «تعویض‌های بی‌امان» حاکمان و خرید و فروش ایالات و ولایات ادامه داشت. بسیاری از شورش­ها غالباً بر سر پرداخت یا عدم پرداخت مالیات بود. به‌رغم نابسامانی‌ها و حاکمان طماع، حاکمیت یک قاجاری به نام سلطان اویس میرزا احتشام‌الدوله -نوۀ عباس‌میرزا ولیعهد مشهور قاجاری- در کهگیلویه و بهبهان، نمونه­ای متفاوت از دیگر حکام قبل و بعد بود. منابع مکتوب و روایات تاریخی مبیّن آن است که وی حاکمی عادل و رعیت‌پرور بود و به صورتی صحیح و دلسوزانه با مردم رفتار می­کرد و در اداره امور حکومتیِ ولایت کوشش مشفقانه و آبادگرانه داشت؛ به همین دلیل وقتی از جانب پادشاه –ناصرالدین‌شاه– معزول گردید، مردم ولایت بهبهان و کهگیلویه اعتراض عمومی خود را آشکار کردند که به تبع آن، شاه مملکت به‌ناچار او را دوباره منصوب کرد. بسیاری از حکام قاجار در ولایت بهبهان و کهگیلویه، شیوه­های گوناگونی برای تثبیت حاکمیت خویش و بهره‌برداری‌های اقتصادی و سیاسی به کار می­بردند: مواردی چون تغییرات مکرر سیاسی، کوچ­های اجباری ایلات و طوایف، تشدید کشمکش­ها و منازعات ایلی و عشیره‌ای، ایجاد مناصب جدید (نظیر ایلخان که از یک سوی سبب سهولت کنترل ایلات از جانب حکومت مرکزی می‌شد و از سوی دیگر تعارضات و تنش­های داخلی ایلات را دامن می‌زد). حاکمان قاجاری بسیاری از موارد مذکور را به منظور تضعیف قدرت جامعۀ ایلی و اقوام مسکون در ولایت بهبهان و کهگیلویه به کار می‌بردند که پیامدهای سیاسی-اجتماعی به دنبال داشت. این پژوهش بر مبنای روش تحقیق تاریخی و با رویکرد توصیفی-تحلیلی انجام گرفته و رخدادهای سیاسی و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آن را به استناد منابع دست اول تبیین و تحلیل کرده است.

 پیشینۀ پژوهش

تاکنون مقاله مستقلی که رخدادهای سیاسی و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی ولایت بهبهان و کهگیلویه در عصر ناصری را توصیف و تحلیل کرده باشد، منتشر نشده است. با وجود این، در خلال برخی آثار که دربارۀ بهبهان و کهگیلویه نوشته شده‌اند، به مواردی نظیر حاکمیت بعضی از حاکمان قاجاری و مالیات‌گیری و تبعات آن، اشارۀ مختصری شده است. مهم­تر از همه، کتاب تاریخ سیاسی کهگیلویه تألیف تقوی مقدم (1377) است که بر مبنای برخی منابع اصلی دوران قاجار، به حاکمان قاجاری و مالیات‌گیری آنها و کشمکش میان حکام محلی و مردم منطقه با مأموران أخذ مالیات، پرداخته است (تقوی مقدم، 1377: 122-140).

غفاری نویسندۀ تاریخ اجتماعی کوه­گیلویه و بویراحمد (1378)، مطالب مختصری دربارۀ بعضی «حکام کوه‌گیلویه در عهد قاجار» به نقل از دو منبع اصلی -فارسنامه ناصری و وقایع اتفاقیه- آورده است. وی بدون تبیین و تحلیل مطالب منابع مذکور، تنها به نقل قول مستقیم اکتفا کرده است. نویسنده‌ای دیگر در مطلبی کوتاه با عنوان «عشایر و مالیات» فقط به یک گزارش خفیه‌نویسان وقایع اتفاقیه دربارۀ احتشام‌الدوله حاکم بهبهان و کهگیلویه، بسنده کرده است (کیاوند، 1380). او نیز تحلیل و توضیحی در این باره ارائه نداده است. سیاهپور در مقاله‌ای با عنوان «حاکمیت احتشام‌الدوله در بهبهان و کهگیلویه» (1386)، زندگینامه و برخی اقدامات احتشام‌الدوله در ولایت بهبهان و کهگیلویه را بر مبنای برخی منابع اصلی عهد قاجار، توصیف و تبیین کرده است.

هیچ‌یک از پژوهش‌های نام‌برده به‌طور کامل رخدادهای سیاسی عصر ناصری و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آن را بر مبنای منابع اصلی دورۀ قاجار، توصیف و تحلیل نکرده‌اند. این پژوهش‌ها تنها به برخی منابع اصلی عصر قاجار استناد کرده و مختصری از حوادث را تبیین کرده‌اند. مقالۀ پیشِ رو یک بررسی جدید است که تمامی منابع اصلی عصر قاجار را مورد مطالعه و مداقه قرار داده و داده‌های تاریخی منابع مذکور دربارۀ رخدادهای سیاسی و اجتماعی ولایت و پیامدهای آن را آورده و تبیین و تحلیل کرده است.

نگاهی اجمالی به جغرافیای تاریخی ولایت بهبهان و کهگیلویه در عصر قاجار

ولایت کهگیلویه و بهبهان در دوران صفویه به عنوان یک بیگلربیگی مهم از جایگاه و موقعیت سیاسی-اجتماعی بالایی برخوردار بود. بر مبنای نقل تذکرة الملوک که از منابع معتبر دربارۀ سازمان اداری عصر صفوی است، «بیگلربیگیان عظیم‌الشأن ایران سیزده است» که «کوه‌گیلویه» یکی از آنها می‌باشد (میرزا سمیعا، 1368: 5). بیگلربیگی کوه‌گیلویه و نیروهای نظامی آن، همواره در رخدادهای حساس تاریخی دورۀ صفوی نقش برجسته و حضور مؤثر داشتند. منابع اصلی عصر، از عهد شاه‌طهماسب اول تا سقوط سلسله، به موارد متعددی از این نقش و تأثیر اشاره دارند (برای نمونه رجوع شود به: خورشاه‌بن قبادالحسینی، 1379: 168، 170؛ غفاری قزوینی، 1343: 289، 303؛ واله اصفهانی، 1380: 407-408؛ جنابدی، 1378: 628-629؛ نصیری، 1373: 152-155، 181-183، 249-257).

البته این ولایت پس از سقوط صفویان (1135ق) و در دوره‌های افشار و زند، موقعیت گذشته خود را از دست داد. با شکل‌گیری حکومت قاجاریه، ولایت مذکور به عنوان بخشی از ایالت فارس قلمداد و اداره ‌گردید. در فارسنامۀ ناصری که منبع معتبری دربارۀ جغرافیای تاریخی فارس در عهد ناصرالدین‌شاه قاجار می‌باشد، تصریح شده است که: «بلوک کوه‌گیلویه» یکی از «بلوکات فارس» بر دو قسمت تقسیم شده و قسمت مشرقی و شمالی آن را که وسیع‌تر و بیشتر آن کوهستان است، «کوه‌گیلویه» و «پشت‌کوه» گویند و قسمت جنوبی و مغربی آن را «زیر کوه» و «بهبهان» می‌نامند (حسینی فسایی، 1378: 2/1469). پیش از تألیف فارسنامه ناصری، میرزا جعفرخان خورموجی مشهور به «حقایق‌نگار» به‌طور مختصر جغرافیای فارس را در آثار خویش ضبط کرده و کهگیلویه و بهبهان و تمامی دهات و قصبات آن (حتی بندر دیلم) را جزو ولایت «کهگیلویه» آورده است (خورموجی، 1380[الف]: 92، 102-103). فرصت‌الدوله شیرازی تأیید کرده است که ولایت بهبهان و کهگیلویه از جمله نواحی وسیع فارس به شمار می‌آید که قسمت جنوب و مغرب آن گرمسیر و بخش شمال و مشرق آن سردسیر می‌باشد (شیرازی، 1377: 2/669). یک پژوهشگر فرانسوی نیز در اواخر عهد قاجار در تحقیقی با عنوان عشایر فارس وقتی به «کهگیلویه» می‌پردازد، بیان می‌کند که: «قسمت شمال و مشرق آن که کوهستانی و سرد است کهگیلویه و پشت کوه نامیده می‌شود [و] قسمت جنوب و مغرب آن با اقلیم گرم و شرجی... به طور مشخص به زیرکوه و بهبهان معروف است» (دمورینی، 1375: 38-39). در ولایت بهبهان و کهگیلویه، علاوه بر شهرنشینان بهبهان، ایلات و طوایف مهمی در روستاها و مناطق عشایری مسکون بودند. برخی منابع اصلی و مهم عصر قاجار به این ایلات و طوایف اشاره کرده‌اند؛ از جمله یک سیاح روسی که در دورۀ محمدشاه قاجار به مناطق جنوبی ایران سفر کرده، ایلات کهگیلویه را شامل باوی، بویراحمد، نویی، طیبی و بهمئی بیان کرده است (دوبد، 1371: 176-177). نویسنده‌ای دیگر، ایلات کهگیلویه را بویراحمد، بابوئی (باوی)، نویی، بهمئی، چرامی و طیبی نام ‌برده است (گرمرودی، 1370: 146-162). محمدجعفر خورموجی ایلات کهگیلویه را باوی، بویراحمد، نویی، طیبی، بهمئی، چرام، آقاجری، شیرعلی، یوسفی، شهرویی و دشمن زیاری بیان کرده است (خورموجی، 1380[الف]: 103).

پادشاهی ناصرالدین‌شاه و شورش‌های متعدد در ولایت بهبهان و کهگیلویه

با مرگ محمدشاه (شوال 1264)، در برخی ایالات ایران از جمله فارس شورش‌هایی شکل گرفت. برای مثال، در شیراز مرکز ایالت فارس، مخالفان حسین‌خان نظام‌الدوله حاکم ایالت فارس، موقعیت مناسبی برای درگیری و اخراج او از شیراز به دست آوردند. شورش داخلی فارس که در شهر شیراز رخ داد، مدتی دو طرف را به نبردهای خونین کشاند. سرانجام حاکمان مرکزی در تهران تصمیم گرفتند شاهزاده «بهرام‌میرزا» را به حکومت فارس منصوب و حسین‌خان نظام‌الدوله را بازداشت و محبوس کنند. بدین طریق کشمکش­ها به صورت موقت پایان یافت (سپهر، 1377: 3/948-952، 1004-1005؛ خورموجی، 1363: 39-40، 56). مؤلف فارسنامۀ ناصری نیز تأکید داشت که با ورود بهرام‌میرزا معزالدوله به شیراز در صفر 1265، به‌تدریج «شوریدگی­های مملکت» فارس رو به «آرامی» و سکون گذاشت (حسینی فسایی، 1378: 1/790). با این حال، اندکی پس از حاکمیت بهرام‌میرزا، اوضاع داخلی فارس آشفته شد و در ولایت بوشهر شورشی شکل گرفت. این حادثه بر سر حکومت بوشهر بود؛ زیرا بهرام‌میرزا حاکم ایالت فارس،‌ حکومت بوشهر را به «شیخ نصرخان» پسر «شیخ عبدالرسول‌خان» واگذار کرد، اما برخی متنفذان در تهران، حکومت بوشهر را به ناظم‌الملک شیرازی دادند. در نتیجه، میان نیروهای شیخ نصرخان و ناظم‌الملک شیرازی بر سر حکومت بوشهر منازعه شد. نیروهای شیخ نصرخان معارضان جدید را ناکام کردند، اما ادامه کشمکش، پای برخی دیگر ولایات فارس را به این جدال کشاند؛ از جمله سپاهیان کهگیلویه و بهبهان -به ریاست میرزا سلطان محمدخان طباطبایی بهبهانی والی ولایت- برای تسلیم کردن شیخ نصرخان وارد معرکه شدند. بنا به نقل منابع دست اول، باقرخان تنگستانی که «در لشکرگاه ایشان توپ و توپچی نبود... کس به کوه‌کیلویه [= کوه‌گیلویه] فرستاد» و تقاضای توپ و کمک کرد (سپهر، 1377: 3/1094). والی کهگیلویه و بهبهان نیز با «دو عراده توپ و دو هزار نفر سواره و پیاده» به سوی بوشهر حرکت کردند و شیخ نصرخان را در «محاصره سخت» افکندند (سپهر، همان، همان‌جا).

علاوه بر مؤلف ناسخ التواریخ، نویسندۀ حقایق الاخبار نیز دلیل حضور سپاه کهگیلویه و بهبهان به رهبری میرزا سلطان محمدخان طباطبایی بهبهانی را دوستی وی با باقرخان تنگستانی و درخواست باقرخان از او دانسته و نوشته است: «حسب الخواهش باقرخان [تنگستانی] میرزا سلطان محمدخان حاکم کوهکلویه [=کوه­گیلویه] و بهبهان نیز به امداد رسید» (خورموجی، 1363: 81).

باری اوضاع وخیم بوشهر و فارس، با وساطت و میانجی­گری «بالیوز انگلیس» در بوشهر و نیز دستور «کارداران دولت ایران» به مصالحه و مسالمت انجامید و فرمان بازگشت سپاه حامی ناظم‌الملک و واگذاری بوشهر به شیخ نصرخان صادر گردید. ناظم‌الملک پذیرفت و بدین‌گونه حادثه­ای که ممکن بود اوضاع فارس را نابسامان کند، پایان یافت (سپهر، 1377: 3/1094).

این شورش به‌طور مستقیم پیامدی مرتبط با کهگیلویه و بهبهان نداشت، اما می‌توان حضور چندهزار نفری جنگجویان کهگیلویه و بهبهان در حادثه مزبور را حاکی از آمادگی و توان رزمی مردم ولایت و سرعت بسیج نظامیان ناحیه برای دفاع -یا تهاجم- دانست. به علاوه، حاکمان محلی منطقه در همکاری و حمایت حاکمان فارس -که نمایندگان دولت مرکزی بودند- همراهی و حضور مؤثر خود را نشان دادند و اطاعت از حکومت مرکزی را آشکار کردند، اما حوادثی در راه بود که انقیاد عمومی و آرامش کلی ولایت را دستخوش نابسامانی کرد.

در اواخر سال 1265ق، حاکم فارس «ایالت بهبهان و کوه‌گیلویه را به محمدکریم‌خان قاجار» واگذار کرد (حسینی فسایی، 1378: 1/792). این حاکمیت البته چندان دوام نداشت؛ زیرا میرزا قوام‌الدین (= میرزا قوام = میرزا قواما = میرزا قوما) که سال­ها پیش از بهبهان رانده شده بود و در اصفهان زندگی می‌کرد، با استفاده از نابسامانی­های ایالت فارس پس از مرگ محمدشاه، به بهبهان بازگشت و حاکمیت حوزه بهبهان و کهگیلویه را به دست گرفت. او که فردی شجاع و جسور بود، با حمایت جمعی از مردم بهبهان و کهگیلویه، مقابل حکومتیان ایستاد و با اخراج محمدکریم‌خان قاجار، علم استقلال برافراشت.

درواقع، علت عصیان و ادعای وی این بود که حکومت بهبهان و کهگیلویه را حق خود می‌دانست و در این موقع، تصور می‌کرد زمینۀ مناسب و مساعد برای حضور و حاکمیت دوباره را به دست آورده است. در حقیقت، او حاکمیت هر شخص دیگری را در کهگیلویه و بهبهان غصبی و ناحق می‌دانست. وی حتی حاکمیت «میرزا سلطان محمدخان» برادرزاده و داماد خود را که با «رقم» حکومتی «بهرام‌میرزا معزالدوله» حاکم فارس، تأیید و تعیین شده بود، نپذیرفت و ملغی اعلام کرد (حسینی فسایی، 1378: 1/795).

مؤلف ناسخ التواریخ نیز با اشاره به پیشینۀ حکومتی میرزا قوام‌الدین، نوشته است: «چون جلادتی به سزا داشت و حکمرانان فارس را مکانتی به واجب نمی­گذاشت. در اول شباب او را از حکومت کوه­گیلویه دفع دادند، بلکه از مال و خانه خلیع ساختند. لاجرم نزدیک به 30 سال نزد عبدالله‌خان امین‌الدوله و منوچهرخان معتمدالدوله روز همی شمرد» (سپهر، 1377: 3/1112)، اما اکنون احساس می‌کرد دوران دربه‌دری و تواری پایان یافته و باید حاکمیت منطقه را دوباره به دست گیرد. حاکمان فارس به زودی از عهده شکست وی برنیامدند و دست‌اندازی او موجب جنگ و کشمکش در نواحی فارس و خوزستان گشت. شاهزاده «اردشیرمیرزا» که «فرمانگزار مملکت لرستان و خوزستان» بود (سپهر، همان، همان‌جا)، جمع کثیری از سپاهیانش را به سوی رامهرمز و بهبهان گسیل داشت. بنا به نوشتۀ سپهر، لشکریان پنج‌هزار نفری اردشیرمیرزا  با شش عراده توپ به فرماندهی سلیمان‌خان سهام‌الدوله به رامهرمز تاختند تا «مشایخ عرب و بزرگان بختیاری را که با میرزا قوام طریق موافقت» می­سپردند، «کیفر دهد و منال دیوانی رامهرمز و بهبهان و فلاحیه چعب را ارتفاع دهد» (همان، 1113).

با هجوم سپاه سهام‌الدوله به رامهرمز، درگیری دو طرف اجتناب‌ناپذیر شد. نخست مشایخ اعراب را که همدستان میرزا قوام بودند، با تهدید و تطمیع فریفت و به سوی خود جلب کرد. پس از آن، به قلعۀ مهم «چَم مُلا» که از قلاع مشهور رامهرمز بود، یورش بردند و در نبردی سنگین، موفق به فتح قلعه و هزیمت طرفداران میرزا قوام‌الدین شدند. «نارین‌قلعه» که قلعه‌ای مهم و مستحکم در بهبهان بود، به عنوان دومین پایگاه مهم میرزا قوام‌الدین بهبهانی، به تصرف مهاجمان درآمد. این پیروزی که پس از چهار ماه به دست آمد، با استفاده از اختلاف خانگی و داخلی خاندان طباطبایی روی داد. برادرزادگان میرزا قوام‌الدین به نام­های «میرزا سلطان محمدخان» و «میرزا کمال» که «با وی خشمگین و دلی پر ز کین داشتند» قلعه را رها کردند و «داخل اردوی سهام‌الدوله شدند» (خورموجی، ‌1363: 89). در پی این جدایی، انشقاق و سستی در میان همراهان میرزا قوام‌الدین رسوخ کرد و هر لحظه بیم بازداشت و دستگیری وی می‌رفت. بنابراین بهبهان را رها کرد و با جمعی اندک به سوی زیدون و قلاع مشهور و مستحکم «گُل و گُلاب» گریخت. محمدتقی سپهر که به نظر می‌رسد سعی در اختفای حقایق و سوگیری حکومتی دارد، تسلیم شدن برادرزادگان میرزا قوام به نیروهای سهام‌الدوله را به گونه‌ای دیگر ضبط کرده و نوشته است: «برادرزادگان میرزا قوام‌الدین به دست لشکریان سهام‌الدوله گرفتار شدند» (سپهر، ‌1377: 3/1115).

در هر حال، در پی فرار میرزا قوام‌الدین، «نارین قلعه» بهبهان به دست حکومتیان ویران شد و جمعی به تعاقب وی شتافتند. تصرف قلاع گُل و گُلاب آسان نبود، اما این مهم با همکاری و راهنمایی «مرادعلی» که یک تن از خویشاوندان میرزا قوام‌الدین و قائد قلاع گل و گلاب بود،‌ اتفاق افتاد. در این پیروزی، باز سهم میرزا سلطان محمدخان -برادرزاده میرزا قوام‌الدین- برجسته بود. وی با مرادعلی به سوی قلعه شتافت و با کمک جمعی از نیروهای سهام‌الدوله، قلعه گُل را تسخیر کرد. میرزا قوام‌الدین مجبور به تحصن در قلعه گُلاب شد، اما آب قلعۀ گلاب که از سمت  قلعه گُل تأمین می­شد، به دست مخالفان قطع گردید. با قطع آب، دوام و مقاومت میرزا قوام‌الدین و همراهان اندکش پایان یافت و به‌ناچار حصارگاه را رها کردند و به سوی ممسنی گریختند. از بخت بد وی، نیروهایی که حاکم فارس برای سرکوب او فرستاده بود، در بین راه با او مصادف شدند و دستگیرش کردند. این نیرو به فرماندهی «عباسقلی‌خان سردار لاریجانی» که به تازگی از جانب حاکم فارس به حکومت بهبهان و کهگیلویه برگزیده شده بود، موفق به بازداشت میرزا قوام‌الدین گردید و پس از سال­ها به کرّ و فرّ وی پایان داد (سپهر، 1377: 3/1115-1116؛ اعتمادالسلطنه، ‌1367: 3/1706؛ خورموجی، 1363: 88-89).

بنا به نقل مؤلف فارسنامۀ ناصری، عباسقلی‌خان حاکم جدید بهبهان و کهگیلویه که موفق به دستگیری میرزا قوام‌الدین بهبهانی شده بود،‌ او را «احترامی به سزا فرموده، به مصاحبت او وارد بهبهان شدند» (حسینی فسایی، 1378: 1/796). به علاوه، میرزا سلطان محمدخان برادرزادۀ میرزا قوام را بازداشت‌گونه «روانه شیراز و از شیراز به طهران برده، محبوس نمودند» (حسینی فسایی، همان، همان‌جا). البته چند ماه بعد نیز میرزا قوام‌الدین را «به فرمایش امیر اتابک» به دارالخلافه تهران فرستادند و در آنجا زندانی کردند که اندکی بعد از مرض وبا درگذشت (همان، همان‌جا). پس از مرگ میرزا قوام، میرزا سلطان محمدخان که ظاهراً پیشتر از تهران به بهبهان رفته بود، دوباره دستگیر و به شیراز فرستاده شد. بدین‌گونه حکومت بهبهان و کهگیلویه به صورت مستقل به عباسقلی‌خان لاریجانی واگذار گردید و او «بی‌مداخلت غیر به ایالت کوه­گیلویه و بهبهان پرداخت و هر ناحیه را به سرکرده­ای لاریجانی سپرد» (همان‌جا). بدین ترتیب، پس از اعضای خاندان نوری، این دومین خاندان از شمال کشور بود که در جنوب به قدرت رسید و حاکمیت کهگیلویه و بهبهان را در دست گرفت.

اندکی پس از میرزا قوام‌الدین بهبهانی، ولایت بهبهان و کهگیلویه وارد دور دیگری از منازعات و کشمکش‌های ویرانگر شد. چنین به نظر می‌رسد که حاکمان حکومت مرکزی تصور می‌کردند دستگیری و سرکوب میرزا قوام‌الدین بهبهانی، ولایت بهبهان و کهگیلویه را آرام خواهد کرد، ولی عملاً طغیان‌های دیگری از طرف برخی رؤسای ایلات و طوایف کهگیلویه و بهبهان رخ داد.

یکی از طغیانگران جدید، «محمدباقرخان نویی» از رؤسای ایل نویی کهگیلویه بود که به سختی سرکوب شد. دربارۀ علل این عصیان اطلاعی در دست نیست، اما بنا به روایت ناسخ التواریخ، محمدباقرخان نویی «عباسقلی‌خان را مکانتی نمی‌گذاشت و اعتنایی به احکام او نداشت (سپهر، 1377: 3/1118). حسینی فسایی نیز اشاره کرده است که محمدباقرخان نویی «اعتنایی به احکام عباسقلی خان نگذاشت و مدتی بر این منوال بگذشت» (1378: 1/797). می‌توان دریافت که درواقع، مهم­ترین شیوه و سبک «بی‌اعتنایی» به حاکمان ایالتی و ولایتی و «احکام و اوامر» آنها، عدم تأدیه توقعات مالیاتی و عدم پرداخت مالیات مقرر بود.

تجربۀ پیشین حاکمان محلی و مردم منطقه از نوع حاکمیت مأموران قبلی حکومت در بهبهان و کهگیلویه، بیانگر این مهم بود. نویسندۀ سفرنامه ممسنی که خود از مأموران حکومت قاجار در گردآوری مالیات مناطق ممسنی، کهگیلویه و بهبهان در سال­های 1260 و 1261ق. بود، فصل مشبعی به مبحث مذکور اختصاص داده است. وی تا حدود زیادی منصفانه به رفتار حاکمان مرکزی و ایالتی فارس و ولایت بهبهان و کهگیلویه و ممسنی، دربارۀ گردآوری مالیات پرداخته است. او بیان کرده است که عامۀ مردم ممسنی، کهگیلویه و بهبهان و نیز کلانتران و خوانین محلی آنها، همه از دست مالیات‌گیران حکومت و میزان هنگفت مالیات آه و ناله‌شان بلند بود و بسیاری از مردم متواری شدند و سر به کوه و بیابان گذاشته بودند (ر.ک. به: گرمرودی، 1370: 134-166). او گفته است: «اشراف فارس و عمال خجسته اعمال... به جهت اغتشاش امر حاکم، الوار را دستاویز کرده، هر سال بی‌سبب و جهت مبلغی بر جمع آنها [مالیات] می­افزایند» (گرمرودی، همان، 159). علاوه بر این، به دروغ از فراوانی عایدات درآمد این مناطق تعریف و تمجید می‌کردند و حاکم جدید را به افزایش مالیات منطقه تحریک می‌کردند و فشار مضاعف بر مردم وارد می­آوردند؛ به همین دلیل «رفته رفته رعیت آنها فرار کرده» (همان، همان‌جا) تا خود را از دست حاکمان و فشار مالیات نجات بخشند.

میرزا فتاح‌خان گرمرودی به صراحت اعتراف کرده است که: «به حق خدا اشراف و عمال فارس در تشخیص جمع [مالیات] این طوایف چنان ظلم و بی‌حسابی کرده­اند که در هیچ جای عالم نیست» (همان، 139). وی تأکید کرد که مأموران مالیاتی و حکام ولایت و ایالت به عمد «تنخواه گزاف» به حساب لُرهای منطقه می­نوشتند که «از میان آن مفسده بیرون آید» (همان، 147). گرمرودی به نقل از یکی از حاکمان محلی ولایت کوه­گیلویه نوشته است مالیات­های سنگین و ویرانگر باعث شده بود «... هیچ طایفه نیست که اقلاً ثلث آن فراری نباشد و دیگر با نهایت عجز و مسکنت مذکور ساخت که عمال و مستوفیان فارس در حق ما ظلم فاحش می‌نمایند» (همان، 152). نکات مهمی را که گرمرودی به عنوان یکی از مأموران مالیاتی وقت متذکر شده، شایستۀ دقت و تأمل خاص است. از فحوای گزارش وی می­توان به خوبی دریافت که عامل اصلی شورش­ها و جنگ­ها، تواری و مهاجرت اجباری مردم ولایت بهبهان و کوه­گیلویه، مالیات‌گیری‌های گزاف حکام ولایت و نیز حاکمان ایالت فارس بوده است. مواردی از این دست در گزارش مختصر گرمرودی فراوان و مایه آگاهی است.

باری، در پی سرکوب شورش­های میرزا قوام‌الدین بهبهانی و محمدباقر نویی، دوران حکومتی عباسقلی‌خان لاریجانی در کهگیلویه و بهبهان برجستگی خاصی پیدا کرد. با این حال، حکومتش مستعجل بود. جانشین لاریجانی فردی از خاندان «نوری» به نام «مهرعلی‌خان شجاع‌الملک نوری» بود که در ذی‌حجه 1267 حکومت بهبهان و کهگیلویه را به دست آورد. این منصب را «نصرت‌الدوله فیروزمیرزا» حاکم جدید فارس بدو ارزانی کرد. وی از خط سیر اصفهان و بختیاری وارد «نواحی کوه­گیلویه و دهدشت [و] بلده بهبهان گردید» و حکومت منطقه را به مهرعلی‌خان نوری سپرد (حسینی فسایی، 1378: 1/797).

طی سال‌های 1268 تا 1372ق، منابع عصر گزارشی دربارۀ رخدادها و تحولات سیاسی-اجتماعی ولایت بهبهان و کهگیلویه به دست نداده‌اند. به احتمال زیاد مشکلی در أخذ مالیات وجود نداشته و تمردی از جانب عامۀ مردم یا حاکمان محلی صورت نگرفته است. بنا به روایت حسینی فسایی، در سال 1272ق. «خداکرم‌خان بویراحمدی» بخشی از بختیاری را عرصۀ هجوم و غارت قرار دارد. گزارش این واقعه، مرکزنشینان را مجبور ساخت حاکم فارس را موظف به حل مسئله و استرداد اموال غارتی کنند. در نتیجه «آقا میرزا محمد فسایی» مأمور این کار شد و با احضار خداکرم‌خان، موجب حل و فصل موضوع گردید. بدین ترتیب «مخاصمت را به مسالمت تبدیل نمود و به توسط خوانین بختیاری از جرم خداکرم‌خان عفو و اغماض نمودند» (حسینی فسایی، 1378: 1/808). سال بعد (1273ق) که اشغال بوشهر توسط انگلیسی­ها صورت گرفت، مردم کهگیلویه و بهبهان از جمله جنگجویانی بودند که برای مقابله با انگلیسی‌ها بسیج شدند. مؤلف فارسنامۀ ناصری نوشته است که به فرمایش مؤیدالدوله حاکم فارس، میرزا سلطان محمدخان که مدت­ها بود از ایالت کوه­گیلویه معزول و در شیراز توقف داشت، توانست نزدیک به هزار و پانصد نفر سوار و تفنگچی کوه­گیلویه را فراهم آورد و به اردوی ایرانیان مدافع مملکت در جنوب کشور پیوست (حسینی فسایی، همان، 817). پس از پایان این رخداد، جنگجویان جنوب که در پیرامون بوشهر بودند، به نواحی خود بازگشتند.

حسینی فسایی در ذیل حوادث ذی‌قعده 1273، به عزیمت «سلیمان‌خان افشار» برای نظم نواحی کوه­گیلویه و بهبهان اشارت کرده و گفته است: «بعد از ورود به صواب‌دید نواب لطف علی‌میرزا والی بهبهان... در جرح و تعدیل امورات کلانتران کوه­گیلویه پرداخته، به اندک زمانی شوریدگی­ها را آرام نمود» (همان، 818). نویسنده آگاهی دیگری که مبیّن علت یا علل «شوریدگی‌ها» و «بی‌نظمی» منطقه بهبهان و کهگیلویه باشد، به دست نداده است. با این حال، طبق سنت مرسوم و روال معمول، مسائل مالیاتی و مشکل تأدیه و تأخیر مالیات مربوط به کلانتران، منشأ شوریدگی و بی‌نظمی محسوب می‌شد.

باری، دوران حکومتی لطفعلی‌میرزا در کهگیلویه و بهبهان، تا شعبان سال 1275ق. دوام یافت. در این زمان، «طهماسب‌میرزا مؤیدالدوله» پدر لطفعلی‌میرزا از ایالت فارس معزول گردید و به دنبال آن، او پسرش را از «بهبهان احضار به شیراز» کرد (همان، 820).

حاکم جدید ایالت فارس «سلطان مرادمیرزا حسام‌السلطنه» بود که در اواخر شوال 1275 وارد شیراز شد. او نیز «ابراهیم‌خان جوینی خراسانی» را که مردی سالخورده بود، والی ایالت کهگیلویه و بهبهان کرد و «میرزا سلطان محمدخان بهبهانی» را «نائب» او کرد (همان، 820). به گفتۀ خورموجی، دلیل این اقدام، حرمت سید بودن میرزا سلطان محمدخان و «رعایت خانواده رسالت» بود که «آن ولایت را کما فی السابق» بدو «مفوض داشت» (خورموجی، 1363: 246-247). دورۀ حکومتی ابراهیم‌خان دو سال دوام داشت که در این مدت گزارشی از ناآرامی در ولایت کهگیلویه و بهبهان در منابع دست اول ثبت نشده است.

در ربیع‌الاول 1277 حکومت فارس به طهماسب‌میرزا مویدالدوله واگذار گردید و او نیز به جای ابراهیم‌خان جوینی «ایالت کوه‌گیلویه و بهبهان را به مهرعلی‌خان شجاع الملک نوری» سپرد (حسینی فسایی، 1378: 1/823 ). البته حاکمیت مهرعلی‌خان نوری کوتاه‌مدت بود. او که «با فوج قشقایی و دو عراده توپ» به سوی کهگیلویه و بهبهان لشکر کشید، موجب وحشت اهالی و حاکم محلی منطقه -میرزا سلطان محمدخان بهبهانی- گردید و معارضه جدیدی را باعث شد (خورموجی، 1363: 287). با این حال، به قید قسم قرآن که «در حاشیه کلام الله مسطور و به خاتم خود ممهور نموده» بود، «آن سید حسینی نسب فریفته گردید» و چون به نزد مهرعلی‌خان رفت، دستگیر گشت و در شیراز بازداشت شد(خوروجی، همان، همان‌جا).  

شیوۀ اعمال حاکم جدید با ساکنان ولایت، چنان همراه با اجحاف و ستم بود که سبب نارضایتی و عزل او گردید. مؤلف حقایق الاخبار ناصری تنها بدین جمله بسنده کرده است که: «حاکم جدید در کوهگیلویه و بهبهان به قدر امکان دام جور نهاد و داد بیداد داد. چون جورش به غایت کشید، دورش به نهایت رسید (و) در همان اوقات حکم عزلش از دربار معدلت مدار شاهنشاهی... صادر گردید» (خورموجی، 1363: 287).

مؤلف فارسنامه ناصری معتقد است که شجاع‌الملک نوری «برای طمع در اموال» میرزا سلطان محمدخان طباطبایی بهبهانی، او را به قید «سوگند و میثاق قرآنی... مأخوذ داشته، روانه شیرازش» کرد، اما «این خیانت و بدعهدی بر شجاع‌الملک نامبارک آمده، بعد از آن سال به حکومت و ایالتی نرسید» (حسینی فسایی، 1378: 1/824).

 حکومت احتشام‌الدوله: تلاش برای برقراری نظم، آبادانی و مساوات ولایت بهبهان و کهگیلویه

طولانی­ترین و پراهمیت­ترین دورۀ حکومتی حاکمان قاجاری در بهبهان و کهگیلویه، از آن سلطان اویس‌میرزا احتشام‌الدوله بود. وی که فرزند بزرگ فرهادمیرزا معتمدالدوله و نوۀ عباس‌میرزای معروف بود، حدود دوازده سال در دو دورۀ زمانی، حاکمیت منطقه را در دست داشت (ربیع‌الاول 1281 تا اواخر ذی‌حجه 1285 و جمادی‌الثانی 1291 تا جمادی‌الثانی 1298).

او در دو کتیبۀ مهم که یکی از آنها کاملاً سالم و نمایان است و در سال 1296ق. نقر شده است، به هر دو دورۀ حکومتی خویش در کهگیلویه و بهبهان اشاره کرده است (برای اطلاع بیشتر، رجوع شود به: سیاهپور، 1386: 125-127؛ اقتداری، 1359: 297-299).

در این کتیبه‌ها به برخی اقدامات خویش اشاره دارد؛ از جمله «در سن بیست و پنج سالگی مأمور به نظم کهگیلویه شدم» (سیاهپور، 1386: 125). به علاوه، سکونت مأموران دولت را در خانه‌های مردم ممنوع کرد «و عمارات عدیده و سربازخانه و توپخانه به جهت نوکر و مأمور دیوان» ساخت (اقتداری، 1359: 297). معضل آب بهبهان را پس از سال‌ها و با زحمات زیاد و مخارج فراوان شخصی سروسامان داد (حسینی فسایی، 1378: 1/827-828؛ مقایسه شود با: اقتداری، همان‌جا).

فسایی که از دوستان نزدیک احتشام‌الدوله بود و بارها در رکاب وی منطقه کهگیلویه و بهبهان را سیاحت کرد، اطلاعات سودمندی دربارۀ اقدامات او به دست داده است. منابع مکتوب عصر و برخی روایات شفاهی، مبیّن اقدامات مفید و چشمگیر او در ولایت مذکور است. نه فقط منابع ایرانی که برخی بیگانگان نظیر لرد کرزن مؤلف کتاب ایران و قضیه ایران –که هم‌عهد او بود- نیز تصریح دارد که احتشام‌الدوله «با مدارا و نیک‌نامی حکومت می‌کند» (کرزن، 1380: 2/121). نویسنده فارسنامه ناصری بیان کرده است که: احتشام‌الدوله «ریاستی قرین عقل و سیاستی آمیخته به عدل داشت» (حسینی فسایی، 1378: 1/846).

باری! بر مبنای منابع موجود، برخی اقدامات و عملکرد عمرانی و نیکوکارانۀ او در ولایت کهگیلویه و بهبهان به اختصار عبارت است از:

1. از همان آغاز حضور در بهبهان و کهگیلویه در سال 1281ق، «به خوبی کردار و نرمی گفتار دلهای پراکنده الوار کهگیلویه = و بهبهان = را متفق فرموده... در اندک زمانی تمام شوریدگی‌های الوار به آرامی رسید» (حسینی فسایی، 1378: 1/825).
2. وی مردم «حومه بهبهان و ناحیه زیدون و بلوک لیراوی» را «که از سوء سلوک حکومت اهالی آنها پراکنده بودند به استمالت و وعده تخفیف از مالیات و منال مقرری دیوانی و دادن تقاوی و مساعده» باز گرداند و آنها «مشغول رعیتی و زراعت شدند» (حسینی فسایی، همان، همان‌جا). بدین ترتیب، «دهات حومه بهبهان» که تا قبل از احتشام‌الدوله «خراب و ویرانه بود... از اهتمام نواب معزی الیه آباد و معمور گردید» (همان، 2/1495). علاوه بر بهبهان و حومه آن، ناحیه زیدون نیز در همان دور اول حاکمیت وی معمور و آبادان گشت (همان‌جا).
3. در سال 1281ق. که به کهگیلویه عزیمت نمود «در تمام قصبه دهدشت ساکن داری و نافخ ناری نبود» که «از اهتمام» و پیگیری او «تا سال 1285 نزدیک به 500 خانوار در دهدشت مسکن نموده، بنای تجارت گذاشتند» (همان، 2/1488). با این حال، پس از استعفای احتشام‌الدوله در سال 1285ق، دهدشت و اطراف آن دستخوش ویرانی و تخلیه گردید که در دور دوم حاکمیت احتشام‌الدوله «باز صورت آبادی گرفت» (همان‌جا).
4. یکی از اقوام مشهور منطقه، طوایف شیرعلی و شهرویی بودند که همگی آنان «در حدود سال 1256... از نواحی بهبهان به جانب رامهرمز و عربستان و شوشتر فرار نمودند»، اما احتشام‌الدوله در سال 1282ق. آنها «را اطمینان داده، به کوه‌گیلویه بازگردانید و در محل بوالفریس از محال حومه بهبهان منزل داد» (همان، 1491). البته پس از عزل احتشام‌الدوله، طوایف مذکور «باز پراکنده اطراف شدند» (همان‌جا). دربارۀ تواری و گریز این دو طایفه و برخی طوایف و ایلات دیگر کهگیلویه و بهبهان از دست مالیات‌گیران حکومت، یک مأمور مالیاتی قاجاری در سال‌های 1360-1361ق. اعتراف کرد که به سبب فشار مالیاتی «ایلات طیبی و شیرعلی و دشمن زیاری و شهرویی» از منطقه فرار کردند و «میان بختیاری و اعراب رفته‌اند» (گرمرودی، 1370: 157).
5. رونق دادن دوباره تجارت پیشینه­دار تاجران دهدشتی؛ چنان‌که در مرتبه اول حاکمیت او در بهبهان و کهگیلویه، تجار دهدشتی «بنای تجارت را گذاشتند و چندین کاروان متاع هندوستان را به اصفهان رسانیدند» (حسینی فسایی، 1378: 2/1488).
6. رونق دادن باغداری و تشویق باغداران و تخفیف مالیات آنها و نیز معاف کردن آنان به مدت چند سال؛ از جمله میوه‌های لیمو، نارنج، انار، انجیر و انگور را معاف از مالیات و «بی‌تعرض دیوانیان» اعلام داشت و مردم را تشویق به کشت و غرس آنها کرد (همان، 1493).
7. حفر قنوات و جداول آب برای مصرف مردم به عنوان آب شرب و نیز کشاورزی و باغداری.
8. از هزینه و مخارج شخصی خود صرف عمران و آبادی منطقه می­کرد. مؤلف «وقایع اتفاقیه» ذیل رخدادهای سال 1293ق. نوشته است: احتشام‌الدوله که «اعلیحضرت پادشاهی» حکومت کهگیلویه را ده ساله بدو داده بود، طی دو سال حاکمیت خویش «مبلغ سه چهار هزار تومان ضرر نموده و از کیسه خود به دیوان داده است و نیز قریب دو سه هزار تومان هم در کوهکیلویه [کهگیلویه] مخارج از خود نموده است که آباد نماید» (وقایع اتفاقیه، 1376: 55). این شیوه حکومت‌داری و عملکرد در میان حاکمان عصر قاجار، یک نمونۀ استثناء و شگفت بود.
9. ایجاد یک مرکز مسکونی نمونه به نام «دولت‌آباد» در ناحیه‌ای به نام «تسوج» از روستاهای «چرام» کهگیلویه که علاوه بر فسایی، روایات شفاهی مؤید این اقدام مهم احتشام‌الدوله است. در این مکان ییلاقی خوش‌آب‌وهوا، چندین خانه زیبا توسط احتشا‌الدوله و برخی از همراهان وی ساخته شد. بنا به نقل فسایی، احتشام‌الدوله «برای نشیمن تابستانه خود خانه وسیعی از گچ و سنگ بساخت... و حمامی در کمال تنقیح و حوض بزرگ و باغچه‌های پر از گل و ریاحین در آن عمارت احداث نمود و نامش را دولت‌آباد گذاشت» (حسینی فسایی، 1378: 2/1486). هر یک از «همراهان» احتشام‌الدوله نیز «در گرد آن خانه عمارتی» بنا کردند و در نتیجه «صورت آبادی بهم رسانید» (حسینی فسایی، همان، همان‌جا).

برخی پیران ایلات کهگیلویه و بویراحمد به احتشام‌الدوله و سکونت تابستانه در «تسوج» و عملکرد وی اشاره کرده‌اند. یکی از پیرمردان طایفه «جلیل» بویراحمد، از اجداد خویش حکایت می‌کرد که یک بار شخصی دامدار از منطقۀ تسوج به احتشام‌الدوله مراجعه کرد که گرگ‌ها بسیاری از گله او را دریده و از بین برده‌اند. احتشام‌الدوله دستور داد نیروهای نظامی وی با همکاری مردم منطقه، محیط کوهستانی تسوج را محاصره و گرگ‌ها را نابود کنند. در نتیجۀ این اقدام حدود 120 تا 130 گرگ از بین برده شد و یکی از آنها را که زخمی بود نزد احتشام‌الدوله بردند. احتشام‌الدوله در حضور جمع گرگ را خطاب کرد که برو در کوه و به همه حیوانات بگو که فردی به اسم احتشام‌الدوله حاکم منطقه شده و امر کرده که دیگر از این اعمال مرتکب نشوید. اگر کار خلافی کردید، فرجامتان مرگ و نابودی است (مصاحبه با: خدابخش همت‌پور، تابستان 1371: روستای جلیل بویراحمد).

در هر حال، شیوۀ حکومتی احتشام‌الدوله کاملاً با حاکمان دیگر عهد قاجار در کهگیلویه و بهبهان فرق داشت. او از نیک‌‌نام‌ترین حاکمان عصر قاجاری ولایت بود. درواقع، به تبع همین سلوک مردم‌دارانه و عادلانه بود که وقتی در سال 1293ق. به دستور ناصرالدین‌شاه عزل شد، مردم کهگیلویه و بهبهان مراتب اعتراض و نارضایی خود را آشکارا به حکومت اعلام داشتند و در تلگرافی به ناصرالدین‌شاه با صراحت و شهامت عنوان کردند: «ما حکومتی غیر از نواب احتشام‌الدوله را نمی‌خواهیم [و] هر کس دیگر بر ما حاکم بشود... تفرقه می‌شویم» (وقایع اتفاقیه، 1376: 60). 

تجربۀ حاکمیت وی بیانگر آن بود که مردم منطقه حاکم رعیت‌پرور را می­پسندیدند و قرب و منزلت قائل بودند. خفیه‌نویسان انگلیس که تا حدودی اخبار تجمعات و اعتراضات مردم منطقه را منعکس کرده‌اند، نوشته‌اند: «بعد از آنی که نواب احتشام‌الدوله را از حکومت کهگیلویه معزول و عالیجاه نصیرالملک را منصوب کردند... نصف از خلق کهگیلویه رفته بودند در بندر ابوشهر و به تلگراف به اعلیحضرت پادشاهی عرض کرده بودند که ما حکومتی غیر از نواب احتشام‌الدوله را نمی‌خواهیم... نصف دیگر از خلق بهبهان به اتفاق خود نواب احتشام‌الدوله از بهبهان بیرون رفته که همراه نواب معزی الیه به طهران بروند...» (همان‌جا). در نتیجۀ چنین اعتراض عمومی بود که ناصرالدین‌شاه حکم حکومتی خود را ملغی کرد و حاکمیت احتشام‌الدوله را در کهگیلویه و بهبهان مجدد تثبیت کرد. عامۀ مردم منطقه نیز مطیع او و قوانین جاری مملکت بودند. برخی اوقات در همه نقاط فارس -جز کهگیلویه و بهبهان- شورش و شرارت و دزدی و راهزنی و غارت شایع و رایج بود. این مهم را مؤلف فارسنامه ناصری ذیل حوادث سال 1292ق. اشاره کرده است: «از اواسط این سنه مردمان شریر در عموم مملکت فارس جز کوه‌گیلویه بنای راهزنی و دزدی و اشتلم‌کاری و غارت گذاشته، مملکت وسیعی را شوریده داشتند...» (حسینی فسایی، 1378: 1/848).

باری! در دورۀ دوم حاکمیت احتشام‌الدوله که تا پایان سال 1298ق. دوام داشت، رونق و رفاه اقتصادی منطقه کاملاً ملموس و مشهود گردید و امنیت خاطر عامه مردم ولایت به نهایت درجه در دوران قاجار رسید. ساکنان ولایت بهبهان و کهگیلویه دوره­ای از امنیت و آسایش عمومی را که همراه با نوعی مردم‌گرایی از سوی حاکم قاجاری بود، تجربه کردند. درواقع، شیوۀ حاکمیت احتشام‌الدوله و حکومت‌داری بالنسبه عادلانه و رعیت‌پرورانه وی، اساس ترقی اقتصادی و آرامش سیاسی- اجتماعی ولایت مزبور در دهه‌ای از عهد قاجار بود.

بهبهان و کهگیلویه در سال‌های 1298 تا 1313ق

پس از عزل احتشام‌الدوله و پدرش فرهادمیرزا معتمدالدوله، کسان دیگری حاکم فارس و کهگیلویه شدند که هیچ‌گاه نتوانستند خوش‌نامی و سلوک رعیت‌پرورانه آنان را تداوم ببخشند. نویسندۀ «وقایع اتفاقیه» که خود شاهد عینی خروج احتشام‌الدوله و معتمدالدوله از شیراز به تهران بود، گزارش داده است که: هنگام حرکت «جمیع اهالی فارس از اعلی و ادنی [آنها را] مشایعت نمودند [و] هرگز چنین مشایعتی به هیچ حاکمی تاکنون نشده بود» (وقایع اتفاقیه، 1376: 133).

منابع هم‌عصر حادثه، هیچ‌یک دربارۀ علت عزل احتشام‌الدوله و پدرش معتمدالدوله سخنی نگفته‌اند. حسینی فسایی ذیل رخدادهای «ربیع دویم» سال 1298، تنها بدین نکته اشاره کرده است که: معتمدالدوله «احضار به دارالخلافه طهران گشته» و او هم «در انتظار» احتشام‌الدوله «توقف فرموده و بعد از ورود نواب معظم الیه... از شیراز حرکت فرموده... به سلامتی وارد طهران شدند» (حسینی فسایی، 1378: 1/857).

خفیه‌نویس انگلیس که اخبار مهم ایالت فارس را در هر ماه ضبط می‌کرد نیز اشاره‌ای به علت عزل احتشام‌الدوله و معتمدالدوله نکرده است. تنها روایت وی این است که: «بعد از عزل... معتمدالدوله شهر و اطراف شهر و بلوکات فارس بسیار مغشوش شده است...» (وقایع اتفاقیه، 1376: 131). 

بعد از عزل معتمدالدوله، «مملکت فارس» را ضمیمه قلمرو حاکمیتی «مسعودمیرزا ظل‌السلطان» کردند و او نیز فرمانروایی فارس را به فرزندش «سلطان حسین‌میرزا جلال‌الدوله» سپرد (حسینی فسایی، 1378: 1/864). جلال‌الدوله هم «ایالت کوه‌گیلویه و بندرعباس» را به «حاجی نصیرالملک» واگذار کرد (حسینی فسایی، همان، همان‌جا؛ اعتمادالسلطنه، 1367: 3/2032، 2039).

اطلاعاتی که دو منبع مهم عصر -فارسنامۀ ناصری و وقایع اتفاقیه- از حوادث دوران حاکمیت نصیرالملک به دست داده‌اند، بسیار اندک است. در این دوره که از اواسط سال 1298 تا اواسط 1303ق. به طول انجامید، چند درگیری میان نیروهای حکومت به رهبری نصیرالملک و مردم منطقه کهگیلویه و بهبهان صورت گرفت. بنا به نوشتۀ خفیه‌نویس، نصیرالملک «مهدیقلی‌خان باشتی»^[1] را در عوض قتل پسر فراش‌باشی -که چند سال قبل کشته بود- سر برید. به علاوه «سوار و جمعیت فرستاده... به قلعه باشت که اموال او را هم ضبط نمایند و برادر او را بگیرند...» (وقایع اتفاقیه، 1376: 142-143). در سال 1299ق، در بهبهان «اغتشاشی» صورت گرفت و نصیرالملک تقاضای «سوار و سرباز» کرد. در نتیجه، عده­ای از اغتشاشگران را دستگیر و به شیراز فرستادند. چون این اخبار به تهران منعکس گردید، شاه حکم کرد که «حاکمی از طهران به جهت بهبهان منصوب و حاجی نصیرالملک معزول باشد» (همان، 147). به نظر نمی­رسد چنین حکمی عملی شده باشد؛ زیرا نصیرالملک همچنان در حاکمیت منطقه باقی ماند. گزارش‌های بعدی خفیه‌نویس، حاکی است که در سال 1300ق. خبر اغتشاش مجدد در بهبهان به شیراز رسید و نصیرالملک که خود در شیراز بود، به همراه «پانصد سرباز و چندین سوار» قصد عزیمت بهبهان کرد که خیلی زود «موقوف شد» (همان، 197-198). از آن پس، هیچ اطلاعی دربارۀ ایام حکومتی نصیرالملک در منابع موجود نیست و خفیه‌نویسان در این باره ساکت­اند. شاید حادثه مهمی رخ نداده که قابل انتشار و انعکاس بوده باشد.

منابع موجود، به‌خصوص وقایع اتفاقیه که از اغتشاش در بهبهان سخن گفته، گزارشی دربارۀ علت یا علل شورش‌ها به دست نداده است. سرانجام دوره نخست حاکمیت نصیرالملک در بهبهان و کهگیلویه در رجب 1303 پایان یافت و به جای وی «مؤتمن‌الملک» حاکم ولایت ­گردید. این فرد نیز تا شعبان سال 1304 حکومت کرد؛ سپس جای خود را دوباره به نصیرالملک داد، اما اندکی بعد نصیرالملک معزول گردید و تا چند ماه جایگزین وی برای حاکمیت منطقه معین نشد. دلیل آن را خفیه‌نویس «مزایده» سنگین و ناسودمند ولایت کهگیلویه و بهبهان دانسته و نوشته است: برای «حکومت بهبهان و ممسنی تاکنون کسی پیدا نشده چونکه جمع او را زیاد کرده­اند هیچ کس قبول نمی‌کند» (همان، 292). با این حال، فردی به نام «قاسم‌خان بیضایی» حاضر به پذیرش حکومت کهگیلویه و بهبهان و ادای کامل مزایده آن گردید. خفیه‌نویس نوشته است: «حکومت بهبهان را به قاسم‌خان بیضایی داده و تمسک مالیاتی سپرد و خلعت پوشید» (همان‌جا). دوام حکومتی قاسم‌خان نیز اندک بود؛ زیرا در جمادی‌الثانی 1305 ظل‌السلطان از حاکمیت فارس معزول و به جای وی احتشام‌الدوله منصوب گردید. احتشام‌الدوله نیز «میرزا احمدخان نائینی» را به حکومت بهبهان و کهگیلویه انتخاب و اعزام کرد (همان، 306، 315).

 باز هم مثل همیشه، موضوع مهم و حیاتی مردم منطقه و نمایندگان حکومت قاجار، مالیات و أخذ آن بود. تنها منبع مهمی که در دست است و رخدادهای ولایت را ضبط کرده، وقایع اتفاقیه می‌باشد که مجموعۀ مختصری از گزارش‌های خفیه‌نویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران تا سال 1322ق است. در این اثر، به یک واقعۀ مهم مالیاتی اشاره شده است که: «طایفه‌ای از اهل بهبهان مالیات نمی‌دادند». بنابراین میرزا احمدخان نائینی حاکم ولایت، تعداد «بیست نفر سرباز با یک نفر نائب می‌فرستد که مالیات آنجا را بگیرند». طایفه طاغی مقاومت کردند و ضمن کتک زدن سربازها، آنها را خلع سلاح و برهنه کردند. البته فرجام کار با میانجی‌گری «کدخدایان» به سوی اصلاح پیش رفت (همان، 336).

حاکمیت میرزا احمدخان نائینی که از شوال 1305 آغاز شده بود، در شعبان 1307 پایان یافت و «نوذرمیرزا» جایگزین وی گردید (همان، 355). در دوره نوذرمیرزا، باز هم کشمکش بر سر مالیات و تعدی حکومت و به تبع آن، اعتراض و اعتصاب مردم منطقه ادامه داشت. گزارشی که خفیه‌نویس انگلیس از معترضان بهبهانی و بست‌نشینی آن‌ها در «مسجد نو» شیراز به دست داده، مبیّن این مهم است. بنا به نقل نویسنده «قریب پنجاه نفر از اهل بهبهان آمده‌اند به شیراز دور مسجد نو بست نشسته‌اند و شکایت از نوذرمیرزا حاکم خود دارند که اجحاف و زیادتی به ماها کرده است...» (همان، 362). هیچ معلوم نیست فرجام شکایت بست‌نشینان بهبهانی در شیراز به چه انجامیده است.

در هر حال، حکومت احتشام‌الدوله (که ملقب به معتمدالدوله شده بود) در شعبان 1309 پایان یافت و جانشین وی رکن‌الدوله تعیین گردید. رکن‌الدوله هم فرزند خود عین‌الملک را حاکم بهبهان و کهگیلویه کرد (همان، 398، 404). حاکمیت عین‌الملک از همان آغاز با مشکل مواجه شد؛ زیرا بنا به نوشتۀ خفیه‌نویس انگلیس «در بهبهان نواب عین‌الملک یک نفر از اهل آنجا را کشته است مردم جمعیت کرده و اعتشاش نموده‌اند و هنوز هم آن اغتشاش باقی است» (همان، 411). هرچند منابع موجود اشاره‌ای به فرجام اغتشاش ندارند، ولی مشخص است که چند ماه بعد حاکمیت عین‌الملک پایان یافت و جایگزین وی «عبدالله‌میرزا» نام شده که سال قبل «حاکم آباده» بوده است (همان، 431). به احتمال زیاد عبدالله‌میرزا اصلاً حضوری در کهگیلویه و بهبهان پیدا نکرده؛ زیرا چند روز بعد، حکومت ولایت مذکور را به عبدالله‌خان پسر داراب‌خان قشقایی داده‌اند (همان، 433). گزارشی که خفیه‌نویس انگلیس دربارۀ دوره حکومتی عبدالله‌خان قشقایی به دست داده، حاکی از شورش اهل بهبهان علیه اوست که «دور» او را گرفته بودند و «چند نفری هم کشته شده است» (همان، 450). طبق معمول، هیچ نشانه‌ای از علت یا علل این شورش در منابع موجود نیست. در پی این حادثه و شاید به تبع آن، حکومت عبدالله‌خان قشقایی در کهگیلویه و بهبهان پایان یافت و به جای وی «فرج‌الله‌خان منتصرالملک» منصوب گردید (همان، 454). رقم قراردادی که برای دادن ولایت مزبور به منتصرالملک تعیین کرده‌ بودند، «چهل و نه هزار تومان» بوده است (همان، 463). به نظر می‌رسد حدود دو سال منتصرالملک حکومت کهگیلویه و بهبهان را در دست داشته است؛ زیرا اوایل شوال 1313 حکومت بهبهان و کهگیلویه را به «نصیرالملک» واگذار کرده‌ بودند و او نیز «صفدرمیرزا» را «نائب‌الحکومه» خویش کرده بود (همان، 502). درواقع، نصیرالملک و نائب وی صفدرمیرزا، آخرین حاکمان قاجاری بهبهان و کهگیلویه در عصر ناصری بوده‌اند.

جدول شماره 1. حاکمان ولایت بهبهان و کهگیلویه در عصر ناصری

نتیجه‌گیری

بهبهان و کهگیلویه در عصر ناصری از ولایات بسیار مهم ایالت فارس محسوب می‌شد که ناگزیر اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن متأثر از فارس بود. سیاست حاکمان ایالت وسیع فارس، تابع سیاست شاهان و امیران قاجار در پایتخت کشور بود. محور اصلی و اساسی این سیاست، خرید و فروش و به مزایده گذاشتن ایالات و ولایات و أخذ مالیات و انباشت ثروت بود که ولایت بهبهان و کهگیلویه نیز بدین شیوه اداره می‌شد. به علاوه، گردآوری نیروی نظامی محلی و چریک در مواقع ضرور، یکی دیگر از وظایف مهم حاکم به شمار می‌رفت. حاکمان بهبهان و کهگیلویه که همواره از جانب حاکم ایالت فارس گماشته می‌شدند، به خوبی با این وظایف آشنا بودند. آنها می‌بایست تمام توش و توان خود را برای جمع‌آوری مالیات بیشتر به کار می‌گرفتند. در این راه، اجحاف افزون‌تر و آزار و اذیت فراوان‌تر، شیوۀ مرسوم و عادی هر حاکم بود. البته به تبع فشارهای مالیاتی، شورش و عصیان خونین و ویرانگر مردمی، معمول بود و به وفور رخ می‌داد. یکی از شورش‌های مهم علیه حاکمیت قاجار در ولایت بهبهان و کهگیلویه، طغیان میرزا قوام‌الدین بهبهانی بود. هرچند با دستگیری میرزا قوام‌الدین بهبهانی، حاکمان قاجاری تصور می‌کردند شورش‌ها و کشمکش‌های درونی و بیرونی ولایت پایان یافته است، اما پنداشت آنها نادرست بود؛ زیرا شورش‌های دیگری نیز از جانب مردم ولایت کهگیلویه و بهبهان علیه حکام قاجاری ولایت رخ داد. گزارش‌های نویسندگان قاجاری از اوضاع ولایت بهبهان و کهگیلویه، حاکی از أخذ مالیات‌های سنگین و گزاف، جنگ و جدل‌های داخلی و بیرونی، شورش‌ها و مهاجرت‌های اجباری و فرار مردم برخی از طوایف و ایلات منطقه می‌باشد. گوشه‌ای از عملکرد برخی حکام قاجاری ولایت بهبهان و کهگیلویه در بعضی منابع عصر مضبوط است. این حکام با شیوه‌هایی که عمل می‌کردند، موجبات نارضایی و رضایتمندی مردم را به وجود می‌آوردند. برخی نظیر «شجاع‌الملک مهرعلی‌خان نوری» با شیوه‌ خشن توأم با اجحاف و تبعیض، بدنامی و عزل خود را موجب شد، ولی در میان بیش از بیست حاکم ولایت کهگیلویه و بهبهان در عصر ناصری، یک تن از آنان متفاوت از بقیه بود و نام نیکی به جا گذاشت. وی احتشام‌الدوله نوۀ عباس‌میرزای مشهور بود که با اعمال خیرخواهانه و مشفقانه، دل عامۀ مردم منطقه را به خود جلب کرد؛ اقداماتی نظیر بخشش مالیات­ها، مساعده و کمک مالی به مردم، حفر قنوات و جداول آب، رونق دادن به باغداری و ترغیب باغداران، اسکان دادن مجدد مردم در شهر دهدشت و رونق دادن دوباره تجارت تاجران دهدشتی، بازگرداندن بسیاری از مردم متواری ایلات و طوایف کهگیلویه و بهبهان و زیدون به موطن خویش، تشویق مردم ولایت به کشت و زرع، عمران و آبادانی در نقاط مختلف منطقه.

جز این حاکم، بقیه به فکر پر کردن انبان مادی خویش و کسب رضایت حکام مملکت فارس و تهران بودند و توجهی به عموم مردم و عمران منطقه نداشتند. پس از دوران حاکمیت احتشام‌الدوله، حکام دیگری در عصر ناصرالدین‌شاه قاجار در ولایت بهبهان و کهگیلویه حکمرانی کردند که خوش‌نامی و کارنامۀ مقبولی از خود به جا نگذاشتند که آخرین آنان نصیرالملک شیرازی بود.

[1]. مهدیقلی‌خان یکی از خوانین باشت و باوی (بابویی) در دوران قاجار بود.