Mirza Ali Asghar Khan Amin al-Sultan and the Developments of the Province of Khamseh (Zanjan) at the End of the Naseri Era

Document Type : Research Paper

Authors

1 PhD in the history of Iran after Islam, Department of History, Faculty of Humanities, University of Zanjan, Zanjan, Iran

2 Associate Professor, Department of Islamic History and Civilization, Faculty of Humanities, University of Zanjan, Zanjan, Iran.

Abstract

Introduction
The province of Khamseh (Zanjan) was always considered due to the presence of political, military, and religious elites in the body of the government and society of the Qajar period. In Zanjan, one of the influential courtiers and elders was often chosen to rule and sent to this province. In this province, despite its small area and small population, there were also suitable lands for the cultivation of cereals, and due to its proximity to the capital of Tehran and the capital of Tabriz, it was one of the main centers in solving the crises of famine and drought. During the Qajar period, the grain of this region was sent to other parts of the country many times to solve the famine and the challenges of drought years, and prevented many riots and unrest resulting from the shortage of grain. With the death of Mirza Ibrahim Khan Amin al-Sultan in 1300 AH, Mirza Ali Asghar Khan received the title of his father (Amin al-Sultan) and the decree of Nasser al-Din Shah Qajar, and after a while, he became the “Prime Minister” and then the title of “Chancellor”. The Amin-al-Sultan family had close relations with various groups in the province of Khamseh, including Mirza Ibrahim Khan’s guardianship over the Shahsevan tribe and the supervision of the work of the rulers of this region. Mirza Ali Asghar Khan, due to his important ministerial positions, was an important and influential actor and pillar in the economy, society, and politics of the province of Khamseh. In such a way, the events, role, and position of the important elements of this region at the end of the Nasseri era did not seem possible without his interference and influence. Therefore, the present study deals with the question of what position and influence Amin al-Sultan had in the current issues of the Khamseh province in this period. Moreover, what were the results of his policies and actions on different issues and classes?
Materials and Methods  
Sources of Historiography. So far, no independent research has been conducted on the life and times of Mirza Ali Asghar Khan Amin al-Sultan, and most of the research has relied on documents to present a part of the years of political life. Among the works that have been mentioned to some extent about the developments of the Khamseh province during the reign of Amin al-Sultan, the book “Letters to Naser al-Din Shah: A Collection of Petitions Containing the Shah’s Orders to Amin al-Sultan between the Years 1300-1303 AH” by Majid Abdamin from the publications of the Dr. Afshar Endowment Foundation in cooperation with Sokhan Publications can be mentioned. In this work, there are a small number of correspondences between Amin al-Sultan and the political and military elites of the khamseh province on issues such as the army, the gold mine, and personal petitions, which is not a case study about the khamseh province, and from the content of some of the re-read letters, no conclusion can be drawn about Amin al-Sultan and the developments of the khamseh province in the late Naseri era. In the book ”Memoirs of Ehtesham al-Saltaneh”, by the efforts of Mohammad Mahdi Mousavi of Zavvar Publications, in the section related to the rule of Mirza Mahmud Ehtesham al-Saltaneh in Zanjan (1306-1309 AH), there are important points about the interference and role of Amin al-Sultan in the dismissal, appointments, and relations with different classes. Works such as” Memoirs of Etemad al-Saltaneh” and “Memoirs of Ain al-Saltaneh Salor” also dealt to some extent with some of Amin al-Sultan’s policies, such as supporting and siding with Brigadier General Jahanshah Khan. Therefore, in the present study, which is different from the new documentary works and the narratives and memories of the past, the documents related to Khamseh Province in the period under discussion were first studied and investigated. It should be noted that these documents were used from the archives of public or private organizations and institutions. On the other hand, books and articles were discussed, reviewed, and notes taken. Then, the publications that were needed to answer the questions and ambiguities of the research were prepared and reviewed, and then the research topic was examined in a descriptive-explanatory manner and based on that, the questions and ambiguities raised were answered.
 
Result and Discussion
IIn the years contemporaneous with Amin al-Sultan’s accession to power, the province of Khamseh was under the direct supervision and influence of the king and courtiers, due to the power of the khans, scholars, and the existence of powerful tribes. Mirza Ibrahim Khan Amin al-Sultan was the head of some of the prominent tribes of the region (Shahsevan) before his son Mirza Ali Asghar Khan came to power. In some cases, he also interfered in the current affairs of this region at the request and order of the Shah.
With the accession of Mirza Ali Asghar Khan Amin al-Sultan, the province of Khamseh came under his direct rule. Considering the current issues in this part of the country, which was located in the middle of the important cities of Tehran and Tabriz, Amin al-Sultan had a direct involvement in the current developments to advance the wishes and views of Nasser al-Din Shah Qajar. In this regard, Amin al-Sultan’s relations with the rulers of Zanjan were in line with the implementation of the policies of the court, reducing insecurity, increasing stability, and paying attention to the heads of dependent tribes such as Shahsevan. These needs were so important that even with the failure of Amin al-Hazrat, his brother in the government, Ehtesham al-Saltaneh was appointed to resolve the disturbances. Due to the proximity of some rulers to Naser al-Din Shah Qajar, the chancellor’s hand in supervising and dealing with some issues was somewhat short, and it seems that the rulers of this period were directly under the supervision and command of the Shah. Amin al-Sultan’s stubbornness and policies vis-à-vis some influential people and agents, it seems that to audit and implement the Shah’s orders, they were accompanied by fines, arrests, and relatively accurate investigations, but the removal of some influential people and forgiveness and tolerance of mistakes, led to the abuse and increase of the authority of Khans such as Jahanshah Khan. Amin al-Sultan’s policy of removing Jahanshah Khan had long-term consequences. So that with the death of Naser al-Din Shah Qajar and the gradual decline of the rule of the Qajar government in the Mozaffari period, and due to the economic policies of the Qajars in selling government lands to courtiers and those affiliated with the government, the power of Jahanshah Khan increased more than ever and different urban and rural classes were violated and harassed. Amin al-Sultan also took into account the king’s wishes and opinions in matters such as taxation, auditing, and mineral exploration in areas such as Kavand and Tarom, and financial affairs took precedence over any demand, complaint, or need. The province of Khamseh was one of the centers for sending grain to different places, and with the coming to power of Mirza Ali Asghar Khan Amin al-Sultan, the grain of this region was often sent regularly. What can be counted as one of the obstacles to the export of Zanjan grain in the era of Amin al-Sultan was the wickedness and plunder of some of the Khans who, in the course of the dispute and conflict, in addition to plundering the livestock, looted the wheat available in the mills, and Amin al-Sultan in Tehran was faced with a shortage of bread, obstacles to the supply of grain, a lack of rainfall, and pestilence of crops. Due to the supervision and support of the chiefs of the Shahsevan tribe and the Khamseh Khans, Amin al-Sultan put pressure on them during the difficult years and lack of rainfall, and did not accept any excuse or excuse to transport the grain of the court to Tehran, Because the presence of grain contained the rebellion and rebellion and thus guaranteed the king’s satisfaction. These pressures by the chancellor sometimes led to the looting of the villagers’ crops and the grievances of the subjects to Tehran, and the complaints did not conclude due to the relations of the agents with each other and the government’s need for grain.
 
Conclusions
To eliminate insecurity, create social and economic stability, and increase tax revenues, which was closely linked to the goals and views of Naser al-Din Shah Qajar, Amin al-Sultan selected and sent rulers to Zanjan. Even to fulfill his needs, he dismissed Amin al-Hazrat, the elder brother, from the rule of Zanjan and chose Ehtesham al-Saltaneh as his successor. Attraction and repulsion in relations with influential people and some agents were among Amin al-Sultan’s policies to advance his goals and desires and to satisfy the Qajar Shah. Amin al-Sultan’s short-term policies were pursued by receiving taxes and sending grain to Tehran, with the aim of stability and security and preventing the people’s rebellion and the Shah’s dissatisfaction, but in the end, as the planner and executor of the court, he caused irreparable damage to the people of the region. In addition to disciplining and dealing with some important groups and individuals, with the removal of elites such as Jahanshah Khan Brigadier General, a new chapter was opened in the history of this region, which subsequently, due to the landowning policies of the Qajars in the sale of government lands to agents, in the years of the gradual decline of the power of the central government in the constitutional era and afterwards, caused abuses and abuses against the subordinate people. He did not have specific goals and plans for economic issues in the Khamseh region, and it seems that the security of the society and the Shah’s satisfaction in pursuing and solving economic challenges were at the forefront of his efforts and demands.
 
 

Keywords

Main Subjects

Full Text

مقدمه

ولایت خمسه (زنجان) به­ دلیل وجود نخبگان سیاسی، نظامی و مذهبی در بدنۀ دولت و جامعۀ دوره قاجار، همواره مورد توجه بود. در زنجان غالباً یکی از درباریان صاحب­نفوذ به حکمرانی برگزیده می‌شد. در این ولایت به­رغم وسعت اندک، زمین­های مستعدی برای کشت غلات وجود داشت و با توجه به نزدیکی به دارالخلافه تهران و دارالسلطنه تبریز، از مراکز اصلی در رفع بحران‌های قحطی و خشکسالی بود. با مرگ میرزا ابراهیم‌خان امین­السلطان در سال ۱۳۰۰ق، میرزا علی­اصغرخان با دریافت لقب پدر (امین­السلطان) و حکم ناصرالدین‌شاه، به جانشینی رسید و پس از مدتی به «وزارت اعظم» و سپس لقب «صدراعظمی» نائل آمد. خاندان امین­السلطان روابط نزدیکی با گروه‌های مختلف در ولایت خمسه داشتند که سرپرستی میرزا ابراهیم‌خان بر ایل شاهسون، از آن جمله بود. میرزا علی‌اصغرخان با توجه به کسب مناصب مهم وزارتی، بازیگردان و رکن مهم و تأثیرگذار در اقتصاد، جامعه و سیاست ولایت خمسه بود؛ به ‌گونه‌ای که رخدادها، نقش و جایگاه عناصر مهم این منطقه در اواخر عصر ناصری، به دور از دخالت و نفوذ او ممکن به ‌نظر نمی‌رسید. بر این اساس، پژوهش حاضر به این سوال پرداخته است که امین‌السلطان در این دوره چه جایگاه و تأثیری در مسائل جاری ولایت خمسه داشت؟ و نتایج سیاست‌ها و اقداماتش دربارۀ مسائل و طبقات مختلف چه بود؟

  در منابع تاریخ­نگاری، تاکنون پژوهشی مستقل از زندگی و زمانۀ میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان انجام نشده است و تحقیقات غالباً با تکیه بر اسناد، بخشی از سال‌های زندگی سیاسی را پیش کشیدند. برای مثال، کتاب قتل اتابک و شانزده مقاله تحقیقی نوشتۀ جواد شیخ‌الاسلامی از انتشارات مؤسسه کیهان، کتاب تلگرافات وزیراعظم ایران، امین‌السلطان ثبت شده در اداره تلگرافی دولت علیه ایران: براساس نسخه خطی کتابخانه مسجد اعظم آیت‌الله بروجردی نشر مجمع ذخائر اسلامی و همچنین کتاب مکاتبات و نامه‌های میرزا علی‌اصغرخان اتابک امین‌السلطان با مظفرالدین‌شاه به کوشش سعاد پیرا و علی‌رضا نیک‌نژاد از انتشارات تاریخ ایران را می‌توان نام برد. در آثاری که تا حدودی به تحولات ولایت خمسه در دوره امین‌السلطان اشاره شده، کتاب‌ نامه‌هایی به ناصرالدین‌شاه؛ مجموعه‌ای از عرایض متضمن اوامر شاه به امین‌السلطان میان سال‌های ۱۳۰۰ـ۱۳۰۳ق به کوشش مجید عبدامین از انتشارات بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن را می‌توان نام برد. در این اثر، تعداد اندکی از مکاتبات امین‌السلطان و نخبگان سیاسی و نظامی ولایت خمسه دربارۀ مسائلی نظیر قشون، معدن طلا و عرایض شخصی وجود دارد که کتاب،‌ مطالعۀ موردی دربارۀ ولایت خمسه نیست و از محتوای تعدادی از نامه‌های بازخوانی‌شده نمی‌توان نتیجه‌ای دربارۀ امین‌السلطان و تحولات ولایت خمسه در اواخر عصر ناصری به ‌دست آورد. در کتاب خاطرات احتشام‌السلطنه به کوشش محمدمهدی موسوی از انتشارات زوار، در بخش مربوط به حکمرانی میرزا محمود احتشام‌السلطنه در زنجان (۱۳۰۶ـ۱۳۰۹ق)، نکات مهمی دربارۀ دخالت‌ها و نقش امین‌السلطان در عزل و نصب‌ها و روابط با طبقات مختلف وجود دارد. آثاری نظیر روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه و روزنامه خاطرات عین‌السلطنه سالور نیز تا حدودی به برخی سیاست‌های امین‌السلطان، مانند حمایت و جانب‌داری از جهانشاه‌خان سرتیپ پرداخته‌اند. بنابراین پژوهش حاضر متفاوت با آثار اسنادی جدید و روایت‌ها و خاطرات گذشته، با مطالعه موردی و بهره­گیری از منابع کتابخانه‌ای، مقالات و اسناد سازمان‌های دولتی و خصوصی، با رویکرد توصیفی-تبیینی موضوع را بررسی کرده است.

 

  1. زندگی و زمانۀ میرزا علی­اصغرخان امین­السلطان

میرزا علی­اصغرخان فرزند ابراهیم‌خان امین­السلطان، در سال ۱۲۷۴­ق. متولد شد و از سال‌های دوره کودکی (۱۲۸۰ق) به کارهای دیوانی و دولتی پرداخت. سال ۱۳۰۰ ق، پس از فوت پدرش به جانشینی برگزیده شد و از ناصرالدین‌شاه قاجار لقب «امین­السلطان» را دریافت کرد (اعظام قدسی، ۱۳۴۲: ۱۵۸). در این برهه، به عقیدۀ امین‌الدوله که از مخالفان امین‌السلطان بود، «درس‌های مشیرالدوله در دماغ امین­السلطان تخم بلند­پروازی را کاشت و برای پیشرفت کار با تهمت و افترا، هر کس را در پیش شاه زشت کرد و پیوندی که با امینه ­اقدس داشت، فضل و کفایت غیرواقع او در ذهن شاه راسخ شد» (امین­الدوله، ۱۳۷۰: ۱10-۱09). امین­السلطان بعد از مرگ میرزا یوسف مستوفی‌الممالک (جناب آقا) در سال ۱۳۰۳ق، به وزارت داخله انتخاب شد و به­تدریج با در اختیار گرفتن امور، به سمت «وزارت اعظم» رسید. پنج سال بعد، با فرمان ناصرالدین‌شاه قاجار در ماه رجب ۱۳۱۰، لقب «صدراعظم» را دریافت کرد (ناصرالدین‌شاه، ۱۳۷۱: ۱، ۱۳؛ اعظام­ قدسی، ۱۳۴۲، ۱۵۸؛ چرچیل، ۱۳۶۹: ۱۴-۱۵؛ سالور، ۱۳۷۴: ۱/۵۱۱). از چالش‌های امین­السلطان در دورۀ صدارت، مسئلۀ تخفیف در مالیات نان و گوشت مردم بود که به­رغم مقاومت‌های نخستین‌، مورد موافقت ناصرالدین‌شاه قاجار قرار گرفت (کاساکوفسکی، ۲۵۳۵: ۵۴-۵۵).

   امین‌السلطان در اوایل دورۀ مظفرالدین‌شاه قاجار به دولت روسیه نزدیک بود؛ به همین دلیل در جمادی­الأول ۱۳۱۴ با فشار انگلیسی‌ها از صدارت عزل و به قم تبعید شد (بامداد، ۱۳۶۳: ۲/۴۱۲؛ فریدالملک، ۱۳۵۴: ۱۴۰ـ۱۴۱؛ سالور، ۱۳۷۴: ۲/۱۱۰۰). در سال‌های تبعید قم، برادرانش در فشار و سختی بودند و امین­الدوله دشمن و رقیب اصلی، از هرگونه بی‌احترامی فروگذاری نکرد (معیرالممالک، ۱۳۶۱: ۱۹۹). امین‌السلطان پس از یک سال و سه ماه تبعید، با فشار روس‌ها در سال ۱۳۱۶ق. دوباره به منصب صدارت رسید، اما در ادامه با درخواست وام از دولت روسیه به مبلغ  ۲۲/۵ میلیون روبل، مسافرت و ولخرجی با شاه در اروپا، بی‌کفایتی آصف‌الدوله حاکم تهران و مرگ مشکوک حکیم­الملک در رشت که به باور عموم با دسیسه­اش کشته شده بود، سرانجام از وزارت عزل شد (ثقفی­ اعزاز، ۱۳۳۸: ۲۸ـ۲۹؛ بامداد، ۱۳۶۳: ۲/۴۱۵). به­رغم بیشتر منابع تاریخی که امین‌السلطان را به سفارت روسیه نزدیک نوشتند، به عقیدۀ معزی «... نمی‌خواست از نوکری کردن به بیگانگان رشوه بگیرد و غیر حق به گروهی بخوراند» (معزی، ۱۳۷۹: ۲۲۸).

     واپسین صدارت امین­السلطان در دوره مظفرالدین‌شاه قاجار، تا ۲۲ جمادی­الآخر ۱۳۲۱ به­طول انجامید و در این سال با فشار انگلیسی‌ها، مخالفت مردم و تکفیر علمای نجف که او را عامل بحران‌ و وابسته به روسیه می‌دانستند، برکنار شد (روزنامه ایران ­سلطانی، سه‌شنبه ۲۹ جمادی‌الثانی ۱۳۲۱: شماره ۱۳، ص۲؛ بامداد، ۱۳۶۳: ۲/۴۱۵). امین‌السلطان پس از استعفا، به سیاحت ژاپن و اروپا رفت و چهار سال بعد با پیروزی جنبش مشروطه، به فرمان محمدعلی‌شاه قاجار، در اوایل ۱۳۲۵­ق. مأمور تشکیل کابینه شد. به­ گفتۀ مستشارالدوله صادق، هدف شاه از این کار برچیدن بساط مشروطه بود. غافل از اینکه امین‌السلطان در دوره سیاحت با مجامع آزادی­خواه آشنا و معتقد به حکومت مشروطه شده بود، اما افراطیون چندان اعتقادی به این مسائل نداشتند و او را عامل جبهۀ استبداد می‌دانستند. دربارۀ چرایی و چگونگی مرگ امین­السلطان شایعات و آرای مختلفی وجود داشت؛ به­طوری که علاوه بر دخالت و دست داشتن مجاهدان مشروطه، به دلیل گرایش به مجامع ضدّ استبدادی، دسیسۀ شاه و عوامل دربار را محتمل دانستند (شیخ‌الاسلامی، ۱۳۶۷: ۳۶، ۳۷؛ معیرالممالک، ۱۳۶۱: ۲۰۷-۲۱۰؛ تقی‌زاده، ۱۳۶۸: ۳۴۱ـ۳۴۲).

  1. وضعیت ولایت خمسه (زنجان) در اواخر دورۀ ناصری‌

ولایت خمسه در دوره ناصری‌ شامل شهر زنجان و بلوک‌های تابع بود. حاکمان اعزامی در دارالحکومه اقامت می‌کردند و نائبان با دستور دربار، پیشنهاد متنفذان محلی و با صلاحدید و دستورات حاکم، به مناطق مختلف اعزام می‌شدند. در این دوره، ولایت خمسه ۱۸ بلوک داشت و خوانین و علما در رأس گروه‌های اجتماعی بودند (سالور، ۱۳۷۴: ۲/۱۴۹؛ ساکما، ۰۰۲۶۱۲/۲۱۰). از بین طبقۀ علما، خاندان­های موسوی، شیخ­الاسلام و حسینی، ریاست دینی منطقه را برعهده داشتند. «مرادآقا میرزا­ سلیم» جد خاندان موسوی در دوره شاه‌طهماسب صفوی، از آبادی «شاه­کوفه» در حلۀ عراق وارد ایران شد (موسوی زنجانی، ۱۳۵۲: ۱۷۵؛ رستمی، ۱۴۰۳: ۸۰-۸۱). «میرزا ابوالقاسم مجتهد» و بعد‌ها فرزندانش «میرزا ابوالمکارم»، «میرزا ابوطالب» و «میرزا ابوعبدالله»، از علمای  برجستۀ زنجان بودند (موسوی ­میرزایی، ۱۳۲۶: ۴۲؛ احتشام­السلطنه، ۱۳۹۲: ۸۸). شیخ‌الاسلام­ها به ‌عنوان یکی دیگر از خاندان­های مهم شناخته می‌شدند. «ملا­علی» جد اعلای آنها، سال ۱۱۳۶ق. در نبرد با قوای عثمانی، نزدیک روستای قمچقای کشته شد. در اواخر دوره ناصری، «شیخ‌الاسلام میرزا نصرالله دوم» از علمای برجسته منطقه بود (امینی نجفی، [بی­تا]: ۳۸۶-۳۸۷؛ رضایی، ۱۳۹۸: ۱۳). بزرگان خاندان حسینی به ‌عنوان امامان ­جمعۀ زنجان، علاوه بر تصدی بخشی از ریاست دینی، تولیت موقوفات ارزشمند مسجد جامع را نیز برعهده گرفتند. در عصر ناصری، میرزا عبدالواسع فرزند سید محمد سردانی، از رهبران مبارزه با فرقه‌های بابی و بهایی و میرزا ابوالفضائل، فرزندش به ‌عنوان جانشین، در حال تکمیل تحصیلات حوزوی بود (اسناد خاندان حسینی زنجانی، ۱۴۰۳). در این بین، «ملا علی قارپوزآبادی» و «ملا قربانعلی ارقینی» از علمای برجسته و صاحب محکمه، از مناطق مختلف وارد زنجان شدند (محمدحسن‌بن ملا ­قنبر، ۱۳۰۸: ۸-۹؛ زنجانی، [بی­تا]: ۵۷۲-۵۷۳؛ اسناد موزه مهرانه زنجان، ۱۴۰۳).

      خاندان­های زمین‌دار و نظامی نیز در میانۀ تحولات اجتماعی بودند. از نزدیک به دوهزار روستای ولایت خمسه در سال ۱۲۹۶­ق، هشتصد تا نهصد روستا اربابی و خرده­مالک بودند (لمبتون، ۱۳۶۲: ۲۹۲؛ سالور، ۱۳۷۴: ۲/۱۴۹۴). از خاندان­های مهم زمین‌دار، ذوالفقاری و مظفری را می‌توان نام برد که ریاست قشون و بخشی از مسئولیت انجام مأموریت‌های نظامی را برعهده داشتند (رستمی، ۱۴۰۲: ۴۱-۴۲). در این برهه، ایل شاهسون با طوایف مهمی مثل افشار و دویرن، در مناطق اطراف ولایت خمسه زندگی می‌کردند و نقش مهمی در تحولات جاری داشتند. «آقاجان خان دویرن» و «جهانشاه خان افشار» به ترتیب از خوانین مهم دویرن و افشار بودند (ساکما، ۰۰۷۲۷۰/۲۹۵).

   در سال‌های پیش از صدارت میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان، روابط میرزا ابراهیم‌خان با گروه‌های برجستۀ منطقه نزدیک بود (ساکما، ۰۰۷۹۱۰/۲۹۷؛ همان، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). در این برهه، برخی امرای محلی در بلوکات ابهر و طارم، با توجه به ضعف تدریجی دولت و با وابستگی به نیروی ایلات و عشایر، غالباً نافرمانی می­کردند. در این راستا می‌توان آقاخان، صادق­خان، رضا طارمی و شمسی­بیگ را برشمرد (ساکما، ۰۰۷۹۱۰/۲۹۵؛ همان، ۷۹۳۰/۲۹۵؛ همان، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). در نواحی مرزی منطقه، غالباً درگیری بین اهالی گروس و ایل شاهسون وجود داشت و نزاع‌ها معمولاً با زخمی و کشته شدن دو طرف و آتش گرفتن قشلاقات به پایان می‌رسید (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۵۰). شرارت فرزندان رضاقلی که جزو سارقان خمسه بودند، موجب زحمت حاکمان بود. آنها روستایی خالصه در نزدیکی زرین‌آباد را با صد تومان مالیات سالانه و ۱۵۰ خروار جنس، به­ کلی خراب کردند (ساکما، ۰۰۷۹۱۰: ۲۹۵). در این بین، مأموران حکومت نیز اسباب دردسر بودند؛ به­طوری که اهالی روستاهایی نظیر «سزنق» را اذیت می‌کردند. در زنجان نابسامانی‌ها وجود داشت. به ­گفتۀ «میر بهاءالدین حسینی» از تجار  و خیرین بزرگ منطقه، بابابیک و شیخ علی اسباب خرابی بودند. در میان ایلات نیز یوسف‌خان سرتیپ از رؤسای ایل افشار، خبر از شرارت و فساد برخی سواران و افراد ‌داد (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵).

    تولید غلات و ارسال آن به مناطق مختلف، همواره مورد توجه کارگزاران قاجارها در ولایاتی نظیر خمسه بود. در زنجان غلات غالباً بعد از برآورد میزان و کیفیت و بسته به راه‌های مواصلاتی و حمل‌ونقل، قیمت‌گذاری و ارسال می‌شد. از مسائل مهم و جاری در ولایت خمسه، می‌توان کارسازی حقوق مأموران و قیمت‌های عادلانه برای رسیدگی حاکمان، مأموران و رؤسای ایلات را برشمرد (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). در این بین، احتکار و انبارش غله از سوی مأموران و کارگزاران دیوانی نظیر حاجی­وزیر زنجانی، برای افزایش مقدار بها و انتظار برای رسیدن فصل گرما و خشکسالی‌ها، از موانع و چالش‌های مهم در ارسال غلات بود (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). قحطی هر دَه سال یک ‌بار اتفاق می‌افتاد. غالباً در یک ولایت قحطی وجود داشت و در ولایت دیگر فراوانی به­ چشم می‌خورد (سیف، ۱۳۹۹: ۲۳۲). این موانع و انبارش­ها در حالی وجود داشت که مردم تبریز و نواحی اطراف در سال ۱۲۹۷­ق. از گرسنگی در فشار و سختی و در مقابل، اهالی زنجان به ­دلیل کمبود وسایل نقلیه و ناکامی در ارسال به­موقع غلات و افزایش درآمد، ناخرسند بودند (روزنامه اختر، ۱۲۹۷ق: ۶ ذی‌قعده).

    رسیدگی به اختلافات مالی رعیتِ ایلی و عشایری، میرزا ابراهیم‌خان امین‌السلطان را با چالش‌های جدی مواجه کرد (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). این مسائل با توجه به برخی گزارش‌های نادرست کارگزاران به تهران، مشکلات را افزایش ‌داد. در برخی تلگراف‌ها، مأموران دولتی در مقابل شکایت‌ها، به دفاع از عملکردشان می‌پرداختند (ساکما، ۰۰۷۹۱۰/۲۹۵). از فحوای نامه‌ها و مکاتبه‌ها بین حاکمانی مانند «الله­قلی ایلخانی» و میرزا ابراهیم‌خان امین‌السلطان، بیم و اضطراب ناشی از گزارش‌های نادرست بدگویان و سخن­چینان وجود دارد و غالباً مخدومان را نسبت به «معطل نماندن امور» اطمینان خاطر می‌دادند (ساکما، ۰۰۷۹۱۰/۲۹۵).                 

     پس از وفات میرزا ابراهیم‌خان، با توجه به سرپرستی ایلات شاهسون و مناصب وزارتی و صدارتی میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان، ولایت خمسه تحت تأثیر سیاست‌ها و روابط صدراعظم نوظهور قاجارها قرار گرفت.

  1. حاکمان ولایت خمسه و امین­السلطان

ناصرالدین‌شاه در سال‌های پیش از به قدرت رسیدن میرزا علی­اصغرخان، برخی اختیارات حاکم زنجان را به ابراهیم‌خان امین‌السلطان سپرد تا امنیت و نظم را بازگرداند. شاه در این ­باره اجبار به رعیت را لغو و دستور رسیدگی به هرزگی برخی از ابهری­ها را صادر کرد (ساکما، ۰۰۷۹۳۰/۲۹۵). در سال‌های حکمرانی ابوالفتح میرزا مؤیدالدوله بر منطقه خمسه، زمینه‌ها و علل خاصی برای تنش‌ها وجود نداشت. در نتیجه، ارتباط چندانی با امین­السلطان برقرار نشد (محسن ­اردبیلی، ۱۳۹۶: ۳۶۷). در دوره حکمرانی کوتاه‌مدت ناصرقلی‌خان امجدالدوله نیز رخداد خاصی در منطقه نیفتاد و پس از عزل او، حسینقلی مافی نظام‌السلطنه (سعدالملک) به حکمرانی رسید (حاجی­وزیر زنجانی، ۱۳۸۹: 4/۱۸۲ـ۱۸۳). به­ گفتۀ سعدالملک، هنگام ورود به زنجان در ۸ رجب ۱۳۰۳، استقبال شایانی از او کردند و با دلگرمی مشغول رسیدگی به کارها شد (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). او پیشتر در شب ۲۸ ربیع‌الثانی ۱۳۰۲، طی تلگرافی به امین­السلطان، دربارۀ تحویل منصب حکمرانی نوشت: «جمعه ۲۷ ربیع‌الثانی ۱۳۰۲، اول طلوع آفتاب عمیدالملک را خواستم، به حساب‌هایش تا امشب رسیدگی شود. به اصطبل و اسب‌های توپخانه رسیدگی کردم و طبقات مختلف را خواستم و مشغول احوالپرسی و آسوده کردن رعیت شدم». در ادامه، با توجه به پیگیری‌های امین‌السلطان دربارۀ شرارت­های آقاخان و زخمی شدن خان‌بابا، نسبت به بررسی موضوع و اعزام متهمان به تهران اطمینان داد. مانع دیگر در مقابل امین‌السلطان، کمبود غلات در دارالخلافه و ارسال به‌موقع از زنجان بود؛ که ارسال به­موقع هزار خروار غلات را تضمین کرد (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). امین‌السلطان برخی مواقع با بررسی همۀ جوانب موضوع و آگاهی از موضوع شکایت‌ها و وساطت­ها، بیشتر درخواست‌های حاکمان و سایر کارگزاران را می‌پذیرفت. شیخ­الاسلام زنجان، برادر و فرزندش در موضوعی نامعلوم، با توجه به دستخط هشدار و عتاب­ امین­السلطان، از زنجان بیرون رفتند و سرانجام با وساطت و درخواست‌های سعدالملک و امام­جمعه ابهر عفو شدند (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). با وجود تلاش‌های سعدالملک حکمران وقت، جمعی از معمرین و معتمدین زنجانی نظیر یوسف‌میرزا، سید محسن، میر بهاءالدین، معین­التجار، ملک­التجار و سایرین در تاریخ ۱۲ جمادی­الأول ۱۳۰۳ از سعدالملک شکایت کردند. این شکایت حدود یک ماه بعد، در ۲۳ جمادی­الثانی ۱۳۰۳ از سوی علمایی نظیر میرزا لطف‌الله، شیخ­الاسلام، میرزا ابوعبدالله، آخوند ملاقربانعلی، شیخ صادق، وکیل­الرعایا و نقیب­التجار تکرار شد، اما یک روز بعد با توجه به وخامت اوضاع، برخی علما که به ‌نظر می‌رسد سعدالملک از آنان یاری خواسته بود، به حمایت برخاستند (ساکما، ۰۰۷۹۳۰/۲۹۵). با وجود این، شکایت‌ها ادامه داشت و دوباره برخی متنفذان خواستار رفع ظلم و تعدی حاکم شدند و از پیگیری‌های امین‌السلطان قدردانی کردند (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). به­رغم تعداد قابل توجه شکایت‌های اهالی زنجان، سعدالملک در حکمرانی باقی ماند. سال ۱۳۰۴­ق. امین­السلطان نسبت به صدور حکمی دربارۀ یک دانگ روستای «حاجی ­ارش» متعلق به میرهدایت که در آن رعایت مقام میرزا ابی­عبدالله نشده بود، از روحانی زنجانی پوزش خواست و خواستار پیگیری سعدالملک شد (اسناد خاندان موسوی زنجانی، ۱۴۰۱). در این سال مخبر روزنامه اختر، حکمرانی سعدالملک را به «خوش‌رفتاری و حسن سلوک با رعیت» توصیف کرد و این رویه را از حسن توجهات امین‌السلطان وزیر مالیه دانست (روزنامه اختر، چهارشنبه ۲۲ شوال ۱۳۰۴: شماره ۴۱، صص۱۶، ۲۷).

   با حکمرانی امین­الحضرت برادر بزرگ امین­السلطان در زنجان، اگرچه در نامه به برادر، «امور محال طارم را با وساطت ذوالفقارخان سرتیپ حل و فصل کرد و به مناقشات ابراهیم‌میرزا و محمدحسن‌خان رسیدگی کرد»، اما رفتار و منش نادرست با خوانین ایلات منطقه، به ارسال شکایت‌های متعدد انجامید. تلگراف زیر و جوابیۀ امین‌السلطان گویای این موضوع است:

«اداره تلگرافی دولت علیه ایران

از زنجان

حضور حضرت اجل اکرم آقای امین­السلطان روحی فداه محرمانه عرض می‌شود محض احترام بعد از هشت ماه از طهران به امید خدمتگذاری زنجان آمدم خدمت حکمران رسیده بروم خانه جناب جلالتمآب امین­الحضرت به حالاتی که مسبوق خاطر مبارک است بی‌جهت برای مرضیه خاطر حاجی میرزا اشرف و ذوالفقارخان خمسه آبروی چندین ساله خانزاد را در یک مجلس تماما برداشت. از ایام مرحوم آقا طاب اله ثراه تا حال ده سال است این خانزاد نوکری حضرت اجل می‌کنم در این مدت همه را به صداقت خدمت کرده تحصیل آبرو نموده بودم یک کلمه از حضرت اجل کم­التفاتی و فحش ندیده‌ام. بعد از مفتضح شدن میان اهل زنجان مردن از این زندگی بهتر است تکلیف خانزاد این نبود که از دست برادر خود حضرت اجل شکایت نماید ولی بعد از مفتضح شدن در قوه خانزاد نیست در خمسه بتواند ایل منتظم نگاه ‌دارد و سوار پادار کند. از امروز ایل و سوار را به هر کس می‌سپارید واگذار فرمایید خود خانزاد را هم مرخص فرمایید برود عتبات مدتی در آنجا دعاگویی عمر حضرت اجل مشغول­ بوده باشد.

                                                                                                     جهانشاه

                                                                                    مهر [تلگرافخانه مبارکه]

 حاشیه: استمالت شود که من سفارش تو را می‌نویسم آسوده باش و مشغول کارت باش (ساکما، ۰۰۷۸۷۵/۲۹۵).

     با توجه به افزایش شکایت­ها، پیشکشی، رشوه و نابسامانی امور که با می‌خوارگی امین­الحضرت همراه بود، احتشام­السلطنه از سوی امین‌السلطان به حکمرانی اعزام شد (احتشام­السلطنه، ۱۳۹۲: ۶۹-۷۰، ۷۶). او با توجه به سفارش امین­السلطان، برای اصلاح امور حوزۀ حکومتی زنجان و کسب آبرو و اعتبار برای دولت، عازم مأموریت شده بود. احتشام‌السلطنه پس از رسیدگی به امور حکومتی، برخی احکام را با مشورت امین‌السلطان، دوباره تحقیق و بررسی کرد (احتشام­السلطنه، همان، 84 ، 101). رسیدگی به انبارهای تفنگ زنجان، تعیین، ثبت و ارسال مساحت و جمعیت منطقه خمسه، از توصیه‌های امین‌السلطان به احتشام‌السلطنه بود که با موفقیت به پایان رسید (ساکما، ۰۰۶۱۱۴/۲۹۵؛ اسناد انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان، ۱۴۰۳؛ روستایی، ۱۴۰۲: ۳-۴). امین‌السلطان در برخی از مسائل جزئی نیز درخواست رسیدگی و اعلام گزارش کرد؛ به­طوری که دربارۀ قتل پیرمردی در نزدیکی روستای قلویس، خواستار پیگیری موضوع شد (ساکما، ۰۲۱۲۸۱/۲۹۶). 

    پس از عزل احتشام­السلطنه، حاکمان ناموفقی نظیر احتشام­الدوله و امجدالدوله، در ایجاد ثبات و امنیت ولایت خمسه کاری از پیش نبردند؛ زیرا عده­ای از آنان به شاه قاجار وابسته بودند و امین‌السلطان قادر به دخالت مستقیم در برخی مسائل نبود. از سوی دیگر، به­ دلیل سرپرستی ایلات مهم منطقه، در مقابل تعدی و ناامنی‌، اغماض و گذشت می‌کرد. به گفتۀ شیخ ابراهیم زنجانی، «چند نفر بودند از جوانی، ناصرالدین‌شاه اینها را برای قساوت و بی‌رحمی و خون‌خواری پرویده بود که بدتر از سگ و گرگ هار و پلنگ خونخوار بودند. یکی علاءالدوله نابکار، دیگری امیرخان سردار وجیه­اله میرزای خونخوار بود که هم این و هم او حاکم خمسه شدند و چه شقاوت­ها و چپاول­ها کردند» (زنجانی، ۱۳۹۳: ۱۲۸؛ حاجی­وزیر زنجانی، ۱۳۸۹: 4/185-186).

   روابط امین‌السلطان با حاکمان زنجان در راستای اجرای سیاست‌های دربار، کاهش ناامنی و افزایش ثبات و توجه به رؤسای ایلات وابسته­ای‌ نظیر شاهسون بود. این نیازها از آن­ رو مهم بود که حتی با ناکامی امین­الحضرت برادرش در حکمرانی، احتشام­السلطنه با هدف رفع نابسامانی‌ها جایگزین شد. با توجه به نزدیکی برخی حاکمان به ناصرالدین‌شاه قاجار، دست صدراعظم در نظارت و رسیدگی به برخی مسائل تا حدودی کوتاه بود و به‌ نظر می‌رسد حاکمان این دوره به‌طور مستقیم زیر نظر و فرمان مستقیم شاه بودند.

  1. روابط با گروه‌ها و عناصر بانفوذ در خمسه

در سال‌های نخستین ورود امین‌السلطان به مشاغل دولتی، بخشی از نظارت دقیق و رسیدگی به وضعیت مالیه کارگزاران ولایات، با توجه به سعایت­ها و گزارش‌های افراد مختلف انجام می‌شد و وزیراعظم و سایر وزرا با توجه به این گزارش‌ها و با صلاحدید شاه تصمیم می‌گرفتند. حسینعلی خمسه­ای از امرای قشون خمسه، با توجه به دستور دولت، عمیدالملک حکمران گذشتۀ زنجان را با چهار نفر از اطرافیان، در یک اطاق توقیف و درخواست تنخواه کرد (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). این نحوۀ برخورد با کارگزاران در پایان مأموریت‌ها، نسبت به سایر گروه‌ها نیز وجود داشت؛ چنان‌که دربارۀ مطالبه تنخواه از جوادخان و نافرمانی معین­السلطنه نسبت پیگیری این موضوع، میرزا ابراهیم از مأموران دولت، دستور داد که: «3600 تومان و کثری را بدون­ کلام از معین­السلطنه بگیرند که غیر از پرداخت وجه یا فرستادن میرزا جواد، راه سومی نیست» (عبدامین، ۱۳۹۷: ۹۸). در دوره حکمرانی سعدالملک بر زنجان، سخت‌گیری­ها نسبت به عمیدالملک دوباره شدت گرفت. او این بار در مقابل ۶۵۰۰ تومان تنخواه، محکوم به واگذاری ملک مرغوب به دیوان شد. عمیدالملک در بررسی مسائل مهم و پیچیدۀ زمین‌داری نیز اسباب زحمت دولت بود؛ چنان‌که میرزا ابوطالب موسوی طی تلگرافی به تهران، سیاست‌های عمیدالملک نسبت به آقاخان طارمی و حاجی حسین در خلاصی ملک و محصول را نادرست دانست و خواستار رسیدگی موضوع از سوی مأموری بی‌غرض شد. سلیمان‌خان در دوره حکمرانی سعدالملک، از معترضان نسبت به عملکرد مأموران دولت بود. به ­عقیدۀ سلیمان‌خان، هدف از احضار امیرنظام پاشاخان به تبریز و خلع موسی‌خان، خسارت و خانه خرابی رعیت بود که به‌رغم توصیۀ پادشاه، سودی نداشت. سلیمان‌خان از امین­السلطان رفع ظلم و پناهندگی به خراسان را کرد. این نامه در ۴ شوال ۱۳۰۳ به طهران ارسال شد و چند ماه بعد سلیمان‌خان درگذشت و خواسته‌ها به نوعی بی‌نتیجه ماند و فقط درخواست سعدالملک در اعطای ۱۳۰ تومان در حق میرزا احمد فرزند سلیمان‌خان ثبت شد (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). روابط امین­السلطان با سعدالملک حکمران و آقاخان مظفرالدوله رئیس قشون نزدیک بود؛ به­طوری که در رفع مواجب سواران و مأموریت‌های اعزامی هماهنگ بودند. از سویی مأموران دولت در زنجان غالباً دربارۀ نظم و امنیت اطمینان می‌دادند (ساکما، ۰۰۷۹۳۰/۲۹۵). به نوشتۀ یوسف‌میرزا قاجار از معمرین زنجانی، «از زمان الحاق سرپرستی شاهسون و ادارات منطقه به امین­السلطان و مأموریت سعدالملک در رسیدگی به امور، در هفده بلوک خمسه، خلق راحت و موقعش بی‌حاحب و دربان بود» (روزنامه اختر، چهارشنبه ۲۸ محرم ۱۳۰۴: شماره ۴، ص۷).

    یوسف‌میرزا قاجار به همراه میر بهاءالدین و سایر معتبران، ضمن شکایت نسبت به بازدید بی‌مأخذ مؤتمن­السلطنه مأمور دولت، خواستار بازداری از سوی امین‌السلطان شدند (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). با توجه به افزایش دادخواهی­ها­ و با هدف رضایت متنفذان و کاهش شکایات، امین‌السلطان با فراخوانی امین­الحضرت برادر بزرگ‌تر، احتشام‌السلطنه را به حکمرانی انتخاب کرد. در این برهه، علاوه بر روابط نسبتاً نزدیک امین‌السلطان با تجار، به خواستۀ فرماندهان دون­پایه نظیر یوزباشی سبزعلی‌بیگ، در مطالبۀ ۱۸۰۰ تومان پول مواجبی از مظفرالدوله رسیدگی شد (احتشام‌السلطنه، ۱۳۹۲: ۷۱، ۸۴؛ اسناد موزه مهرانه زنجان، ۱۴۰۳). امین‌السلطان دربارۀ دیگر مسائل مالی، نظیر بدهی تجار و سایر اصناف که مهلت قانونی از دولت گرفته بودند، از احتشام‌السلطنه خواستار پیگیری موضوع بود. او طی دستوری نوشت: «متعرض خانه و زندگی پدر آقا­بزرگ نباشید و علی­النقد ۴۵۰ تومان طلب او را از الهیار­خان گرفته، بفرستید تا بعد خود آقابزرگ که از رشت بیاید، مطالبه باقی از او شود» (ساکما، ۰۰۶۱۴۱/۲۶۸). در پاسخ به یک تلگراف از میرزا نصرالله شیخ‌الاسلام که نوشته بود «برخی مسائل ولایتی را کتباً و تلگرافاً نمی‌توان نوشت و موقوف به ملاقات حضوری است»، پاسخ داد «لازم به مسافرت و پیمودن عرض راه نیست و هر چه هست با پست بنویسید، رسیدگی شود» (ساکما، ۰۰۷۸۷۵/۲۹۵).

    با واگذاری بخش مهمی از زمین‌های خالصه به گروه‌های مختلف که برای رفع بحران­های اقتصادی و پرداخت بدهی‌های روزافزون دولت و رونق و کشت انجام شد، بخش مهمی از کارگزاران به خرید زمین‌ها روی آوردند. در منطقۀ خمسه بسیاری از زمین‌های خالصه به فروش رفت و زمین­دارانی نظیر «جهانشاه سرتیپ» تعداد زیادی از زمین‌ها و روستاها را خریدند. علاوه بر آن، با وفات میرزا ابراهیم‌خان، سرپرستی و ریاست شاهسون‌ها به امین‌السلطان رسید و جهانشاه‌خان و سایر متنفذان با حمایت‌ها و پشتیبانی­ها، صاحب اعتبار و ثروت شدند. سال‌ها پیش از اقتدار جهانشاه‌خان در منطقۀ خمسه، چوب مفصلی در قیدار از کارگزاران خورد، اما به­تدریج ترقی کرد (سالور، ۱۳۷۴: ۲/۱۴۹۴، ۱۵۲۷)؛ به‌طوری که سوار و پیادۀ ایل افشار برای ایل­بیگی جهانشاه‌خان، به تمرد از دستورات دولت برخاستند (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). مساعدت و همکاری امین‌السلطان با جهانشاه‌خان، با پیشکشی هزار تومان به شاه و دریافت یک قبضه شمشیر، راه را برای ایل­بیگی و افزایش نفوذ و قدرت فراهم کرد (جهانشاهلو، ۱۳۹۹: ۱۲۱-۱۲۲). جهانشاه‌خان بعد از رسیدن به ایل‌بیگی، به‌تدریج دارای اقتدار و نفوذ شد. زمان حضور ناصرالدین‌شاه در زنجان برای عزیمت به فرنگ، امین‌السلطان با جملۀ «فلانی، ایل افشار نان خانه و همه چیز من و میرزا موسی (پیشکار جهانشاه‌خان) مثل پدر من است. باید به این ایل خیلی‌ مساعدت و حمایت و همراهی نمایی»، احتشام‌السلطنه حکمران وقت را ناراضی کرد (احتشام‌السلطنه، ۱۳۹۲: ۹۳ـ۹۴).

    با آغاز حکمرانی عبدالعلی‌میرزا احتشام­الدوله، امیرافشار با توجه به این حمایت‌ها، اسباب دردسر و بی­آبرویی حاکم خمسه شد. به­ گفتۀ اعتمادالسلطنه، «امیرافشار شخصاً مرد دیوانه­ای بود. در زیر حمایت این آقایان، معلوم است چه خواهد شد. یک ماه قبل از این تهران بود. به او نوشتند که زوجه­ات در خمسه فاسق دارد. به عجله از تهران سوار شده و به قلعه خود از دهات خمسه می‌رود. بدون تحقیق مباشر درب خانه، قاپوچی و زنش را با دو کنیز می‌کشد. به حاکم زنجان احتشام­الدوله حکم شد که با مظفرالملک سرتیپ دستگیرش نمایند. آنها هم خواستند علی‌الغفله جهانشاه‌خان را بگیرند. او مطلع شده، عده‌ای را جمع کرده، در خارج قلعه بنای جنگ را گذاشت. می‌گویند صد نفر از طرفین مقتول و مضروب شدند. گلوله به ران احتشام­الدوله خورد و دستگیر شد. جهانشاه‌خان حاکم را چوب زده، به قلعه برد. بعد از صدمات زیاد به حاکم، آنچه از وزن سبک و قیمت سنگین بود، برداشت و فرار کرد». مقاومت امیرافشار مقابل حاکم خمسه در روستای مزیدآباد که با هتک حرمت احتشام‌الدوله همراه بود، به دستور شاه برای بازداشتش انجامید، اما در ادامه با فرار از انزلی به روسیه، بست‌نشینی در خانۀ میرزا جواد مجتهد تبریزی و سپس اصطبل دربار، در محرم ۱۳۱۱ به شفاعت شاه قاجار منتهی شد و دوباره ایل­بیگی را در اختیار گرفت (اعتمادالسلطنه، ۱۳۵۰: ۸۲۰، ۸۳۰، ۸۶۵؛ قزوینی، ۱۳۵۳: ۲۸-۲۹؛ احتشام‌السلطنه، ۱۳۹۲: ۲۸-۳۰؛ جهانشاهلو، ۱۳۹۹: ۱۴۳).

    سرسختی و سیاست‌های امین­السلطان در مقابل برخی متنفذان و کارگزاران، به‌ نظر می‌رسد در راستای حسابرسی و اجرای فرامین شاه با گرفتن جریمه، بازداشت و رسیدگی نسبتاً دقیق همراه بود، اما برکشیدن برخی متنفذان و گذشت و اغماض نسبت به خطاها، به سوءاستفاده­ و افزایش اقتدار خوانینی نظیر جهانشاه‌خان­ انجامید. سیاست امین­السلطان در برکشیدن جهانشاه‌خان، تبعات درازمدتی داشت؛ به­طوری که با مرگ ناصرالدین‌شاه قاجار و زوال تدریجی حاکمیت دولت قاجاریه در دورۀ مظفری و با توجه به سیاست‌های اقتصادی قاجارها در فروش زمین‌های خالصه به درباریان و وابستگان به دولت، بیش از پیش بر قدرت جهانشاه‌خان افزوده شد و طبقات مختلف شهری و روستایی مورد تعدی و آزار و اذیت‌ قرار گرفتند (رستمی و قدیمی­ قیداری، ۱۴۰۳: ۷۵؛ رستمی و بیات، ۱۴۰۲: ۷۸ـ۸۰).

  1. ممیزی و مالیات ولایت خمسه

مالیات و مسائل مربوط به آن، با توجه به شرایط و اوضاع جاری هر منطقه، از دیرباز مورد توجه دولت‌ها بود. قائم‌مقام فراهانی شیوۀ مالیات­بندی در دوره قاجار را براساس «بنه» برقرار کرد. ترتیب دادن «بنیچه» نیز توأم با روش مالیاتی بود. در عصر صدارت امیرکبیر، دربارۀ مسائل مالیاتی اصلاحات کاملی انجام شد و اصول تازه‌ای بر شالودۀ سازمان مالیه کشور وضع گردید (یکتایی، ۱۳۵۲: ۱۴۸). پس از امیرکبیر، به­رغم تلاش‌های مستوفی­الممالک، مالیات و سربازگیری به روال گذشته بازگشت و مالیات هر منطقه برعهدۀ حاکمان ولایات گذاشته شد. با این وضعیت، نحوه دریافت مالیات‌ها بسیار نامنظم بود و غالباً متنفذان در پرداخت مالیات به حاکمان مقاومت می‌کردند (مجلسی، ۱۳۵۰: ۶۸). در این دوره، مالیات­گیری در ایالات و ولایات به یک ترتیب و روش نبود و همین مسئله موجب شد دربارۀ منشأ و مبنای مالیات، داده‌ها و اطلاعات مشخصی ارائه‌ نشود (جمال‌زاده، ۱۳۶۲: ۱۲۴).

    در اواخر عصر ناصری، مقارن با به قدرت رسیدن امین‌السلطان، قانونی به تصویب رسید و ابهاماتی در زمینۀ مالیات و سربازگیری به ‌وجود آورد. به­ موجب این قانون، در روستاها از ۱۸ نفر مرد مسلمان، 1 نفر به خدمت سربازی اعزام می‌شد و چون غیرمسلمانان به خدمت سربازی نمی‌رفتند، در ازای  هر سرباز، ۱۵۰ تومان می‌پرداختند. این قانون با توجه به مقررات بنیچه که از 10 نفر، 1 نفر به سربازی می‌رفتند، موجب اختلال و ابهاماتی در زمینۀ سربازگیری شد (قائم­مقامی، ۱۳۴۶: ۷۶). در سال‌های مشروطیت (۱۳۲۵-۱۳۳۰­ق) و پس از آن، مجلس شورای ملی به ‌عنوان وارث این مسائل و موانع، غالباً درگیر مالیات­گیری بود. در جریان مجلس سوم شورای ملی (18 محرم ۱33۳ تا 7 محرم ۱334­)، مذاکرات مهمی در صحن مجلس انجام شد و لوایحی به تصویب نمایندگان رسید.

     در دوره میرزا ابراهیم‌خان امین‌السلطان، برابر ۲۹ ذی‌حجه ۱۲۹۸­، موانع و کاستی‌هایی در زمینۀ استیفای مالیات و مسائل مربوط به آن وجود داشت. در گزارشی، یکی از مسائل درباره مقاومت امیرخان‌بیگ در پرداخت مالیات سربازگیری بود که در این ­باره اهالی روستای خوئین و خاندان امیرخان، با بر­پایی تحصن و اعتراض، سعی در ممانعت از اعزام او به دارالخلافه کردند (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). این نحوه مالیات­گیری تا سال‌های بعد ادامه داشت؛ به­طوری که تبعیض‌ها در زمان سربازگیری و فرار مردم از این قانون، ضررهای فراوانی بر دولت و جامعه وارد آورد. به­ گفتۀ زنجانی، میزان خرابی روستاها و وضعیت اقتصادی مردمان ولایات، در میزان مالیات سربازگیری غالباً لحاظ نمی‌شد (مذاکرات مجلس سوم، 4 ذی‌حجه ۱۳۳۳ق: جلسه ۷۵). در سندی مربوط به زنجان، متحصنین تلگراف‌خانه در سال ۱۲۹۸­ق، نسبت به افزایش مالیات‌ها شکایت کردند (اسناد انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان، ۱۴۰۳). دو سال بعد، علاوه بر افزایش مالیات، نسبت به برقراری تقدیمی برای ارسال به دارالخلافه، اعتراض‌هایی صورت گرفت (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). تشویش اهالی خمسه در دورۀ وزارت امین‌السلطان، نسبت به ممیزی و مستشارانی بود که در ولایت خمسه موجب دل­نگرانی زمین‌داران و روستاییان می‌شدند. در نامه‌ای یکی از زمین‌داران نوشت: «مستشار خراسان برای ممیزی قزوین و خمسه می‌آید. وارد قزوین شده، با هشت کالسکه و درشکه و دوازده یدک. نمی‌دانم چه خواهد شد. مهرآباد را مخفی نمی‌شود کرد. خدابنده‌لو در زیر زمین دفن نمی‌شود نمود. اما دو عذر موجه داریم، بلکه سه عذر. یکی آنکه شاهسون نمی‌گذارد مهرآبادی مزارع آبی خود را زراعت نماید. دوم آب نداریم، غالب دیمی است. سالی که باران نشد، چیزی نداریم. سیم آنکه سرباز و سوار داریم، مخارج آنها به قدر یک مالیاتی است. باری خیالاتی است که می‌کنیم، تا خدا چه مقدر فرماید» (اسناد موزه مهرانه زنجان، ۱۴۰۳). در سال ۱۳۰۳ق، مردم شکایتشان را نسبت به ممیّزان اعزامی دولت اعلام کردند. به­ نوشته زنجانی­ها، «سعدالملک حاکم خمسه، می‌بایست عرایض را به گوش دولت می‌رساند تا مردم را از وحشت این ممیزی بی­مأخذ و گزاف آسوده کند و اولیای دولت مطلع گردند که ولایت خمسه همه ساله آفات محصول از سم و سرما دارد که اغلب مزارع را فاسد می‌کند» (ساکما، ۰۰۷۸۳۸/۲۹۵). به­رغم شکایت‌ها و اعتراض‌ها، مالیات‌ها با هدف مساعدت به مردم، از چندین سال پیش غالباً در ده قسط دریافت می‌شد (ساکما، ۰۰۷۹۱۰/۲۹۵). همین شکایت‌ها شاه را مجبور کرد تا به امین‌السلطان دستور دهد «... مالیات را مستقیم از حکمران درخواست کند و اگر بین رعیت و حکمران سخنی باشد، امین‌السلطان رسیدگی نماید و به هیچ‌وجه عمیدالملک بی‌اطلاع امین‌السلطان متعرض رعیت نگردد» (همان). در این دستور، تعرض به رعیت ممنوع شد، اما با توجه به درخواست مالیات از حکمران و در ادامه دریافت آن از رعیت، نتیجه‌ای به­ دست نیامد. همین ناکامی در رسیدگی به مالیات­ها، موجب شد برخی از مالکان منطقه طی نامه‌ای به امین‌السلطان، از ناخوشی‌ احشام، کمی محصول، گرانی و نحوۀ ممیزی شکایت کنند. زنجانی‌ها در عریضه‌ای نوشتند:  «ابراهیم‌میرزا مدتی در حبس انبار دیوانی بود و اهالی از شرارتش ایمنی نداشتند، اما نائب بعضی از مالکان شده بود». درخواست مالکان این بود که «نائبانی به املاک مقرر و تعیین گردند و به راه معمولی و سابق خود، مردم مالیات املاک خودشان را در شهر به کارگزاران تحویل دهند تا از صدمه و تعدی نائبان آسوده شوند» (اسناد انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان، ۱۴۰۳).

   در دستورالعمل کل مالیات ایران در اود ئیل ۱۳۰۶ق، کل مالیات ولایت خمسه ۸۱۹۸۸۸ قران نقدی بود که ۱۰۵۴۰ خروار غله و نُه‌هزار خروار کاه جمع‌آوری شد. این تعداد و مبلغ مالیات با توجه به جمعیت و وسعت ولایت خمسه نسبت به نواحی هم‌جوار قزوین، گروس، همدان و گیلان، قابل توجه به­ نظر می­رسید (اسناد شخصی حسن رستمی، ۱۴۰۳؛ عیسوی، ۱۳۶۲: ۴۰). با توجه به این رقم­ها و تعداد زیاد شکایت‌ها، توجه چندانی به این موضوع نشد. چون موضوع مالیات به‌طور مستقیم در اختیار شاه قرار داشت و صدراعظم نیز زیر نظر و دستور مستقیم شاه بود. اهمیت مالیات و حساسیت شاه طوری بود که امین‌السلطان در نامه‌ای به احتشام‌السلطنه حاکم زنجان نوشت: «مأخذ قیمت املاک خالصه که ملکیت فرمان صادر و مرحمت می‌شود و اقلاً معادل مبلغ مالیات آن املاک باید بشود و هر جا هزار تومان برد، تقدیمی آن است. من­بعد قرار همین‌طور بدهید» (ساکما، ۰۰۶۱۴۷/۲۹۵). دریافت کامل مالیات و پیشکشی­های لازم، موجب بقای حکمران در سال آتی بود و شاه در صورت رضایت از میزان مالیات و پیشکشی، با ادامۀ حکمرانی موافقت می‌کرد. در این بین، امین‌السلطان صدراعظم و حاکمانی نظیر احتشام‌السلطنه در زنجان، چاره‌ای جز اطاعت، اجرای فرامین و شکرگذاری نداشتند (ساکما، ۰۰۶۱۴۸/۲۹۵).

  1. غلات ولایت خمسه و امین­السلطان

در دوره ناصری به ­مانند سایر مناطق کشور، گندم و جو اصلی‌ترین ماده غذایی زنجانی‌ها را تشکیل می‌داد (جغرافیای تاریخی خمسه، ۱۲۹۷ق: ۳-۴). بنا به گزارش جانسون، جو ۱۲ روز زودتر از گندم برداشت می‌شد و پس از برداشت، کشاورزان به امید بارش‌های پاییزه می‌ماندند. به ‌نظر می‌رسد به­جز قحطی‌های سراسری نظیر سال ۱۲۸۸ق، مردمان این منطقه چندان در سختی نبودند و به­رغم تنگدستی، سال‌های فراوانی غلات زیاد بود (زنجانی، ۱۴۰۳: ۴۹ـ۵۰؛ Johnson, 1817: 178). زنجان در دورۀ قاجار از مراکز تولید و ارسال غلات بود و مشکلات مناطق هم‌جواری نظیر تبریز، با غلۀ خمسه رفع می‌شد (ساکما، ۰۰۲۵۹۶/۲۹۶). مراکز عمدۀ کشت غلات، بلوکاتی نظیر قیدار یا روستاهای اطراف شهر زنجان مانند قرابوته بودند (ساکما، ۰۰۴۷۳۱/۲۹۶؛ اسناد موزه مهرانه زنجان، ۱۴۰۳). در سال‌های پیش از به قدرت رسیدن امین السلطان، کمبود وسایط حمل‌ونقل و مأموران لازم برای تحویل غلات، از جمله چالش‌های کارگزارانی نظیر ایلخانی در مقابل میرزا ابراهیم‌خان امین‌السلطان بود. سال‌های کمی بارش به‌ عنوان یکی از موانع مهم جمع‌آوری غلات، در پیش روی کارگزاران قرار داشت. به گزارش یکی از مأموران در سال ۱۲۹۸ق، مقدار جو خیلی کم بود و مأموران درخواست 1 هزار خروار را کردند (ساکما، ۰۰۷۹۱۰/۲۹۵).

    پس از فوت میرزا ابراهیم‌خان امین­السلطان در سال۱۳۰۰ق، مسئول جمع­آوری محصولات طی تلگرافی به ناصرالدین‌شاه قاجار، نسبت به ارسال به­موقع غلات زنجان به دارالخلافه اطمینان خاطر داد و یادآوری کرد که فوت امین‌السلطان در این مسئله خللی وارد نخواهد آورد (ساکما، ۰۰۷۹۳۰/۲۹۵). در این سال‌ها قیمت گندم زنجان خرواری پنج تومان و جو چهار تومان و کاه نیز پانزده هزار بود (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵). پس از به قدرت رسیدن میرزا علی­اصغرخان امین‌السلطان، غلات خمسه غالباً به‌طور منظم ارسال می‌شد. آنچه جزو موانع صادرات غلات زنجانِ عصر امین­السلطان می‌توان برشمرد، شرارت و غارت برخی از خوانین بود که در جریان اختلاف و درگیری‌، علاوه بر چپاول احشام، گندم‌های موجود آسیاب‌ها را به غارت می‌بردند (ساکما، ۰۰۷۸۷۵/۲۹۵). در این دورۀ ثبات و امنیت نسبی در زنجان، قیمت گندم به خرواری ۲۴ هزار و جو ۱۶ هزار قران رسید (ساکما، ۰۰۷۸۳۷/۲۹۵)، اما امین­السلطان در تهران با کمبود نان، موانع تأمین غلات، کمی بارش و آفت‌های محصولات مواجهه بود. براساس مکتوبی از زنجان، «عایدات غله ولایت خمسه قدری خوب نبود، بالأخص زراعت دیمی و بهاری که به­دلیل بارش اندک تباه شد، اما زراعت­های دیگر تا حدودی بد نبود» (روزنامه اختر، ۲۹ ربیع‌الاول ۱۳۱۱: شماره ۱۳، ص۱۳). با توجه به سرپرستی و حمایت‌ از رؤسای ایل شاهسون و خوانین خمسه، امین‌السلطان در سال‌های عسرت و کمبود بارش، آنها را تحت فشار قرار می‌داد و عذر و بهانه‌ای را برای حمل غلۀ دیوان به تهران قبول نمی‌کرد؛ زیرا وجود غله موجب مهار طغیان و شورش و در نتیجه ضامن رضایت شاه بود (ساکما، ۰۲۱۳۰۸/۲۹۶). این فشارها از سوی صدراعظم، گاهی به غارت محصولات روستاییان و عرض تظلم رعایا به تهران منتهی می­شد و امین­السلطان در پاسخ، چاره­ای جز مذمت و عتاب خوانینی نظیر جهانشاه‌خان سرتیپ نداشت (ساکما، ۰۲۱۳۱۰/۲۹۶). 

   در سال‌های حکمرانی احتشام­السلطنه، بخشی از غلۀ مصرفی تهران بدون مانعی جدی در منطقۀ خمسه تأمین می‌شد؛ به ‌گونه‌ای که حکمران برای رضایت خاطر شاه و صدراعظم، در گزارش­ها میزان جمع‌آوری محصول و مقدار غلۀ ارسالی را با جملۀ «خاطر مبارک آسوده باشد»، به تهران مخابره می­کرد (ساکما، ۰۲۱۳۲۹/۲۹۶). در این دوره علاوه بر تهران، مسئلۀ امنیت شهرهایی نظیر زنجان با فراوانی نان گره خورده بود و تلاش‌های عباسقلی‌‌خان از مأموران انتظام نان، به مرکز گزارش می‌شد (اسناد انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان، ۱۴۰۳).

  1. معادن کاوند و طارم

با توجه به وضعیت نامطلوب اقتصاد در اواخر دورۀ ناصری که با نابسامانی‌های گسترده در حوزه‌های سیاست و جامعه همراه بود (سیف، ۱۳۸۷: ۲۰)، دولت قاجار برای برون­رفت از چالش‌ها و تلاش برای کسب درآمد و رفع ناترازی اقتصاد، به هر وسیله­ای متوسل می‌شد. قراردادهای اقتصادی با دولت‌های انگلستان و روسیه که با مخالفت مردم لغو شد، جریمه‌های سنگینی را بر جای گذاشت و دولت ضررهای مالی فراوانی را متحمل گردید. در این برهه، گزارش‌های رسیده دربارۀ کشف معادن، درباریان را نسبت به بهره‌برداری از آن تشویق می‌کرد و پادشاه را با امید افزایش درآمدها، به اندیشۀ استخراج می‌انداخت. در این میان، اگر گزارشی مبنی بر سوء استفاده و سرقت می‌رسید، دستور بررسی و رسیدگی صادر می‌شد؛ چنان‌که در جریان سرقت از معدن فیروزۀ سبزوار، ناصرالدین‌شاه قاجار دستور رسیدگی و بازداشت سه نفر از مظنونان را صادر کرد (هدایت، ۱۳۸۹: ۷۶).

    در زنجان کشف معدن طلای روستای کاوند، علاوه بر دربار و روزنامه­های داخل، شهرت و اهمیتش به جراید خارج از کشور نیز کشیده شد. بنا بر گزارش‌ها، چوپانی به ­نام «یاری» با یافتن قطعه طلایی در نزدیکی معدن کاوند، به­ وسیله دم و کوره دستی، سنگ‌ها را به طلا تبدیل کرد. چون خبرچینان ماجرا را به ذوالفقارخان خمسه­ای -مالک روستا- خبر دادند، حکمران نیز مطلع شد و دستور دستگیری یاری و توقیف و ابزار و آلات ریخته­گری را صادر کرد. به­تدریج شایعۀ کشف معدن طلا به خارج از زنجان رسید و موضوع طی گزارشی به دربار قاجاریه مخابره شد. بنا به دستور شاه قاجار، یاری را به تهران روانه کردند. ابتدا خرقۀ خزی از ملبوس­خانه به رعیت بخت‌برگشته اعطا شد و به ­همراه میرزا ابراهیم‌خان امین‌السلطان و امین­الحضرت، با کالسکۀ مخصوص روانه زنجان کردند. براساس گزارش­های رسیده به شاه، سنگ‌ معدن کاوند ۴۶ درصد طلای خالص داشت (روزنامه اختر، چهارشنبه ۲۸ صفر ۱۲۹۴: شمارۀ ۶۲، صص۶ـ۷؛ احتشام‌السلطنه، ۱۳۹۲: ۶۶). با توجه به سخنان ضدّ و نقیض یاری، معدن عرصۀ کاوش گستردۀ معدن­چیان قرار گرفت. موسیو دیچ مهندس معدن نیز در نزدیکی محل، خاک طلایی در مجرای رودخانه به‌ دست آورد (اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۸: ۴/۲۳۹۶).

   در سال‌های بعد، کاوش‌های ناموفق معدن کاوند دنبال شد. پس از به قدرت رسیدن میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان، کاوش‌های معدن کاوند به ­مانند دوران مأموریت پدر و برادرش ادامه یافت. براساس یک گزارش از مهرعلی به تهران، «معدنچی در ماه شعبان ۱۳۰۱ یک نقطه را که امتحان کرده بود، به طول و عرض چندین زرع حفر کرد که روی رگ معدن بود و در چندین نقطه، سوای این مکان مشغول حفاری بودند». در این سال‌ها مقدار درآمد ناچیز از فروش طلای معدن که برابر هزار تومان بود، با نظارت امین‌السلطان و طی گزارشی، به شاه پیشکش شد. بنا به گزارش امین­الحضرت به امین‌السلطان در ۱۳ رمضان ۱۳۰۱،  از ۲۱ رجب تا ماه رمضان، در مجموعِ 50 روز کار سنگ‌تراش، مقنی‌، خاکشو، ناوه­کش، سنگ‌شکن و سایر ملزومات، 7546 تومان پرداخت کردند. این در حالی بود که برخی از سرتیپ­ها، منشیان و سایر کارگزاران دولت، بدون اجرت مشغول به کار بودند. گزارش­هایی از امین­الحضرت به تهران مبنی بر پیشرفت حفاری­ها و آزمایش‌های معدنی ارسال شد، اما به‌رغم تلاش برای تحقق آرزو و خواستۀ شاه و جلب نظر امین‌السلطان، هوای سرد و گرم منطقه، کمبود بودجه و بی‌میلی برخی کارگران در حفاری‌ها به ­دلیل آگاهی از بی­نتیجه بودن تلاش­ها، موانعی ایجاد کرد (ساکما، 007930/295).

   با وجود تلاش‌هایی که در اوایل به قدرت رسیدن امین‌السلطان صورت گرفت، نتیجه‌ای حاصل نشد. در سال دوم حکمرانی احتشام‌السلطنه، حکمران انتخابی امین‌السلطان (۱۳۰۷ق)، مأموریتی از سوی شاه برای پیگیری و مراقبت در کشف طلای معدن کاوند صادر شد. پیش از این، یاری با دریافت لقب و بخشیدن خلعت، تا زجر کشیدن در زیر شکنجه، از رسیدن به مقصود بازماند. به نوشتۀ احتشام­ا­لسلطنه، با وجود آگاهی نسبت به بی‌نتیجه بودن اکتشاف طلا، لوازم کار و متخصصانی نیز وجود نداشت. در این برهه به مانند یاری، سیدی از اهل محل را با نوید و تهدید وادار به ادامۀ کار کردند، اما نتیجه‌ای حاصل نشد. احتشام‌السلطنه نیز از بیم خفیه­نویسان، به آزار و اذیت‌ سید روستایی ‌پرداخت. در این بین، امین‌السلطان به ­عنوان مجری اصلی و هدایت‌کنندۀ طرح و ادامه‌دهندۀ راه پدر و برادر بزرگ، تنها در اندیشۀ تحقق رضایت شاه بود و مصلحت دربار را به هر اندیشۀ واقع­بینانه ترجیح می‌داد. استبداد دستگاه دولتی قاجارها، فساد سیاسی و گزارش‌های نادرستی که به مرکز می‌رسید، وزیراعظم تازه­کاری نظیر امین‌السلطان و حاکمان وقت را ناگزیر از دم فرو بستن و اطاعت محض از فرامین می‌کرد؛ تا مبادا گزارش‌های خلاف واقع، زمینۀ سقوط­ آنها را فراهم کند. به ­نوشتۀ هدایت که برادرش نیز دعوت به فعالیت در اکتشاف معدن کاوند شده بود، «به مانند اجزای خلوت، درس دروغ و چاپلوسی که موضوع دیپلم دکتری اجزای خلوت بود، نخوانده، تا به شاه پیرامون معدن کاوند دروغ بگوید و گزارش غیرحقیقی بدهد» (احتشام­السلطنه، ۱۳۹۲: ۶۶-۶۷؛ هدایت، ۱۳۸۹: ۳۱).

   در اوایل حکمرانی احتشام‌السلطنه (۱۳۰۶ق)، گزارشی مبنی بر وجود معدن در منطقۀ طارم به امین‌السلطان ارسال شد. امین‌السلطان نامه را به ناصرالدین‌شاه قاجار تقدیم کرد و با نظر شاه، حاکم برای تحقیق، به ­همراه عده‌ای معدنچی روانۀ طارم شد. در ادامه تصمیم گرفته شد تا از چوپانان اطراف نیز تحقیقی جامعی شود و نمونه سنگی را به تهران بفرستند (ساکما، ۰۰۶۱۳۸/۲۹۵). براساس گزارش‌ها، سنگ معدن ارسالی بسیار اندک و قابل تجزیه نبود؛  به همین دلیل به دستور امین‌السلطان، به قدر دو بار شتر سنگ روانۀ تهران شد. با توجه به امکانات اندک، کار پیش نرفت و به ­دلیل برودت هوا، حمل‌ونقل وسایل از راه منجیل دنبال شد. علاوه بر فعالیت مداوم میرزا حسین‌خان، به دو نفر معدن‌شناس نیز نیاز بود تا نتیجۀ کاوش‌ها نهایی شود (ساکما، ۰۰۶۱۴۹/۲۹۵).

    با وجود پیگیری‌های احتشام‌السلطنه، از معدن طارم نیز به مانند معدن طلای کاوند نتیجۀ مطلوبی حاصل نشد و سرانجام کاوش‌های معادن منطقه خمسه، با وجود حرص و ولع ناصرالدین‌شاه، اطاعت محض امین‌السلطان و پیگیری‌ و تلاش حاکمان وقت، به شکست انجامید.  

نتیجه‌گیری

میرزا علی­اصغرخان امین­السلطان با سرپرستی ایل شاهسون، روابط با گروه‌های مهم و تصدی بالاترین مناصب سیاسی در اواخر دورۀ ناصری‌، نقش و جایگاه مهمی در تحولات ولایت خمسه به‌ دست آورد. او با توجه به تجربیات سال‌های پیش از وزارت و پس از برعهده گرفتن سرپرستی ایل شاهسون، به­تدریج به‌ عنوان طراح اصلی و مجری تحولات شناخته شد و در ادامه، با در اختیار گرفتن مناصب مهم وزارت داخله (۱۳۰۳ق)، وزارت اعظم (۱۳۰۵ق) و صدارت اعظم (۱۳۱۰ق)، بیش از پیش منطقۀ خمسه را زیر سلطه و خواستۀ ناصرالدین‌شاه قاجار قرار داد.  

    امین­السلطان با هدف رفع ناامنی، ایجاد ثبات اجتماعی و اقتصادی و افزایش درآمدهای مالیاتی که با اهداف و نظرات ناصرالدین‌شاه قاجار پیوند وثیقی داشت، حاکمان را انتخاب و به زنجان اعزام کرد. او حتی برای تحقق نیازها، امین­الحضرت برادر بزرگ‌تر را از حکمرانی زنجان عزل و احتشام­السلطنه را به جانشینی برگزید. جاذبه و دافعه در روابط با متنفذان و برخی از کارگزاران، از جمله سیاست­های امین‌السلطان برای پیشبرد اهداف و خواسته‌ها و جلب رضایت شاه قاجار بود. سیاست‌های کوتاه‌مدت امین‌السلطان، به دریافت بی­کم و کاست مالیات‌ها و ارسال غلات به تهران، با هدف ثبات و امنیت و جلوگیری از شورش مردم و نارضایتی شاه دنبال شد، اما در درازمدت به‌ عنوان طراح و مجری دربار، خسارت‌های جبران‌ناپذیری به مردم منطقه وارد آورد؛ به­طوری که در کنار تأدیب و برخورد با برخی گروه‌ها و افراد مهم، با برکشیدن نخبگانی نظیر جهانشاه‌خان سرتیپ، فصلی جدید در تاریخ این منطقه گشود که در ادامه با توجه به سیاست‌های زمین‌داری قاجارها در فروش اراضی خالصه به کارگزاران، در سال‌های انحطاط تدریجی قدرت دولت مرکزی در عصر مشروطه و پس از آن، موجب سوءاستفاده­ها و تعدی به مردمان فرودست شد. او اهداف و برنامه‌ای خاص برای مسائل اقتصادی در منطقه خمسه نداشت و به‌ نظر می‌رسد امنیت جامعه و رضایت شاه در پیگیری و رفع چالش­های اقتصادی، سرلوحۀ تلاش‌ها و خواسته­هایش بود. به منظور تحقق این خواسته‌ها، هر شایعه و تصمیم نادرست به ­مانند کاوش‌های معدنی در منطقه خمسه، ولو با مشاهدۀ گزارش‌ها و علم و آگاهی نسبت به نتایج نامشخص آن، دنبال می‌شد.

 

 

 

 

References

Transliteration
Documents
Asnāde anjomane Tārikh va farhange Zanjān )1403(, Asnāde doreye Ghajar. Zanjan: daftare anjomane Tārikh va farhange. [In Persian] 
Asnāde Khāndane Hoseini Zanjāni (1403), Asnāde doreye Ghājār. Zanjān: daftare Āyatollah Hoseini . [In Persian] 
 Asnāde  Khāndane Mousavi Zanjani (1403), Asnāde  doreye Ghajar. Zanjan: Majmooeye Asnāde  Khāndane Mousavi. [In Persian] 
Asnāde  mouzeye mehrane (1403), Asnāde  Khāndane Mirzaei. Zanjan: Mouzeye mehrane. [In Persian] 
Asnāde  shakhsei (1403), Amare Maleyate Iran dar sale 1306 AH. [In Persian] 
Sazman-e asnad o ketabkhnae-ye mellei -e iran.1328AH, 210/002612. 1298AH, 295/007270. 1298-1300AH, 297/007910. 1304-1296AH, 295/007837. 1297-1303AH, 295/007930.  1298AH, 250/007837. 1298_1300AH, 295/007910. 1305AH, 295/007875.1307AH, 295/006114.  Bita, 296/021281.  Bita, 268/006141. Bita, 295/006147. 1307AH, 295/006148. Bita, 296/002596. 1297AH, 296/00473. Bita, 296/021308. 1309AH, 296/021310. Bita, 296/021329. 1307AH, 295/006149. [In Persian] 
Books
Abdamin, Majid (1397), Namehayei be Naseradein shah: Majmooeyei az arayez motezammene avamer Šāh be aminolsoltan meyane salhaye 1300_1303AH. Tehran: Bonyade Moghofate Afshar. [In Persian]
AminiNajafei, Abdolhosein (Bita), Šāhidane Rahe fazeilat: Zendegeinameye 130 Šāhide alemparvare shey-e az gharne 4ta14 hejrei. Tarjomeye: fe , je. Tehran: rouzbeh. [In Persian]
Aminoldoleh, Alikhan (1370), khaterate seyaseye Aminoldoleh, be koosheshe hafez farmanfarmaeian, zirenazare Iraj Afshar, Tehran: Amirkabir. [In Persian]
Bamdad, Mehdi (1363), Sharhe Hale Rejale Iran Dar gharne davazdah, seizdah va chahardah hejrei. Jelde dovvom. Tehran: Zavvar. [In Persian]
Chercheil, Jorj, P (1369), Farhange Rejale Ghajar. Tarjomeye Gholamhosein MirzaSaleh. Tehran: zarrin. [In Persian]
Ehteshamolsaltaneh, Mahmoud (1392), Khaterate Ehteshamolsaltaneh. Bekoosheshe  Seyyedmohammadmehdi Mousavi. Tehran: Zavvar.  [In Persian]
Etemadolsaltaneh, mohammadhasan (1350), Rooznameye khaterate Etemadolsaltaneh. Moghaddame va fahares Iraj Afshar. Tehran: Amirkabir. [In Persian] 
Etemadolsaltaneh, Mohammadhasan (1368), Meratolboldan. Jelde chaharom. Tasheyh, havashey va fahares Abdolhosein navaeyi va mirhashem mohaddes. Tehran: Daneshgahe Tehran. [In Persian] 
Eysavei, charlz (1362), Tārīkhe egtesadeye Iran: Gajareye1215_1332AH. Tarjomeye yagoobe Ajand. Tehran: ghostare. [In Persian] 
Ezām ghodsei, Hasan (1342), Khāterāte Man ya Roshan shodane Tārīkhe Sadsāle, Tehran: chapkhaneh heydari. [In Persian]
Faridolmolk, Ali (1354), khāterāte Farid “Mirzā Alikhān Faridolmolk Hamedāni Az 1291-1334”. Gerdavarandeh masoud Farid (Gharagozloo). Tehran: Zavvar. [In Persian]
Jahanšāhloo, ghasem (1399), TārīkheAfshareyeh, Tavayef, khavanein va mahale eyle afshare Khāmseh. Bekoosheshe Mohsen Mirzāei. Tehrān: shirāzeh. [In Persian]
Jamālzadeh, Mohammadali (1362), Ganje shayegan. Tehran: Ketab. [In Persian]
Jografeyaye Tārikheye Khamseh “Noskheye Khattey” (1297), Tehran: vezarate maleyyeh. [In Persian]
Johnson, John (1817), A Journey from India to England through Persia, Georgia Russian, Poland and Prussia, London.
Hajvazirzanjāni, Aliasghar (1389), Daftare Tārikh: Khaterate va Khandane. Jeldeh Chaharom. Bekoosheshe Iraj Afshar. Tehran: bonyade Moghoofate Afshar. [In Persian]
Hedayat, mehdigholei (1389), Khaterat va khatarat: toosheyei az Tārīkheshesh padešāh va goosheyei az doreye zendegei Man, Tehran: Zavvar. [In Persian]
Kasakofskei, velademir (2535), Khaterate Kasakofskei. Tarjomeye Abbasgholee Jalee. Tehran: Kavian. [In Persian]
Lambton, A.K.S (1362), Malek va zāre dar Iran. Tarjomeye Manouchehr Amiri. Tehran: elmi va farhangei. [In Persian]
Majlesei, Fazlollāh (1350), »khāterātey az maleyehe mamlekat dar doreye Qājār«, khāterāte Vahid, No.5, pp 63-65. [In Persian]
Moayerolmāmālek, Doostali Khān (1361), Rejale Asre Nāseri; Majmooeye motoon va Asnāde  Tārikhei, ketabe Dahom (Ghajareyeh), chape Avval, Tehran: Tārikh Iran . [In Persian]
Moezei, hesamoldoleh (1379), Khāterāte hesamoldoleh Moezzei. Bekoosheshe Iraj Afshar. Tehran: Sorayya. [In Persian]
Mohammadhasan ebne Mollaghanbar (1308), Sharhe Zendegei olamaye khamse «Noskheye khattey». Zanjān: Asnāde  khāndāne Hoseini. [In Persian]
Mohsen Ardebili, Yousef (1396), Mohsen Nameh: Majmooeye Maghālāt Iranshenasei yadnameh doctor Mohsen Jafari Mazhab (hakemane Zanjān dar doreye Ghajar). Tehran: Sazmane Asnad va ketabkhaneye mellei Iran. [In Persian] 
Mousavei Zanjāni (1352), TārīkheZanjān, olama va Danešmandan. Tehran: ketabforoušeye Mostafavei. [In Persian]
Mousavei Mirzaei, Kazem (1326), »Tarjomeye Ahvāle Marhoom Mirzā aboutāleb Zanjāni«, Majalleye yadegār, Vol.3, No.8, pp. 35-44. [In Persian]
Mozākerāte Majlese Šorāye eslamei (1393), Mozākerāte doreye Avval ta beystochahar. Tehran: ketabkhāneh mouzeh va markaze Asnāde  Majlese Šoraye eslami. [In Persian]
Naseradein Šāh ghajar (1371), Khaterate Naseradin Šāh ghajar dar safare sevvom be farangestan. Ketabe dovvom.  Be koošeše Mohammadesmaeyle Rezvani_Fatemeh ghazeyanei. Tehran: Modeyreyate pajooheš va Entešarate Sazmane Asnāde  mellei Iran. [In Persian]
Qazvini, Mansour (1353), »Zadokhorde Jahanšāh khan ba ehtešamaldoleh«, Khaterate Vahid, No.30, pp.28-29.  [In Persian]
Rezaei, Omid (1398), Fehreste Majmooeye ghabalehaye Asnāde  mahakeme šar’e fars va Zanjān Dar ketabkhaneh Majlese Šoraye eslami. [In Persian] 
Rostami, Hasan (1402), Mašrooteyat Dar Zanjān. Tehran: Negahe moaser. [In Persian] 
Roostaye, Mohsen (1402), Mahmoud Khan Ehtešamolsaltane va bazkhaneye ketabcheye seyagheye’a Jam va kharje darolsaadeye Zanjāne ahde Naseri 1311AH. Tehran: mehrandiš. [In Persian] 
Salor, Ghahraman Mirza (1374), Roozname Khaterate einolsaltane Salor. Jelde yek va dovvom, Tehran: Asatir. [In Persian]
Seif, Ahmad (1387), Gharne gomšodeh: eghtesade Jame’a Iran Dar gharne nouzdahom. Tehran: ney. [In Persian]
Seif, Ahmad (1399), Egtesāde Iran be ravāyate asnād dar gharne nouzdahom. Tehran: chešme. [In Persian]
Šeikholeslāmei, Javad (1367), Gatle Atabak va šanzdah maghaleye tahgheygheye deygar. Tehran: Keyhan. [In Persian]
Tagheizadeh, seyyedhasan (1368), Zendegeye toofanei: khaterate seyyedhasan Tagheizadeh, Bekoošeše Iraj Afšar. Tehran: elmei. [In Persian]
Zanjāni, Ebrahim (Bita), Asrare seyasei «Noskheye khattey», Šomareye sabt: 208040, Tehran: ketabkhaneh mooze va markaze Asnāde  Majlese Šoraye eslami. [In Persian]
Zanjāni, Ebrahim (1393), Khaterate Šeykh Ebrahim Zanjāni. Bekoošeše Gholamhosein Mirzasaleh. Tehran: Kavir. [In Persian]
Zanjāni, Ebrahim (1403), Azemayeše Zendegei. Bekoošeše Hasan Rostami. Tehran: Negahe moaser. [In Persian]
Articles
Ghaemmagameyi, Jahangheir (1346), History of recruitment in Iran. Barraseyhaye Tārikhei. 2 (2). 65-92. [In Persian]
Rostami, Hasan (1403), The Decline and fall of the political  and religious Authority  of the Mirzayi Family in Zanjān Society , faslnamehe Ganjine-ye Asnad, 34(1), 78-114. Doi: 30484, 10   / Ganj.2024, 3140. [In Persian]
 Rostami, Hasan, ghadimi gheydarei, Abbas (1403), The Qajar patrimonial State and the Conflicts of the Zanjān Landowning Nobility: Policies, Consequences and Results, Pajohešhaye Iranšenasei, 15(1), 71-92. Doi: 10.222059/Jis.2023.352114.1170. [In Persian]
Rostami, Hasan, Bayat, Masoud (1402), Khamseh Bread Crisis (Zanjān) at the End of the Qajar period; Intervention and policies of Influential Elders and Groups, Pajohešhaye oloome Tārikhei, 15(1), 71_92. Doi: 1022059/JHSS.2023.359193.473637. [In Persian]
Sagafeiezaz, Hosein (1338), Muzaffaruddin Šāh’s first trip to Farangistan and the events that happened at that time, yagma, 12 (6), 277-285.  [In Persian]
Yektaei, Majid (1352), Finance of the country in the Qajar period. Barraseyhaye oloome Tārikhei. 49. 139_176. [In Persian]
 Newspapers
Iran Soltani (1321), vol.56, No.13 [In Persian]
Akhtar (1294), vol.3, No. 62 [In Persian]
(1297), vol.6, No.36 [In Persian]
(1304), vol.13, No.3 [In Persian]
(1304), vol. 13, No.41 [In Persian]
(1311), Vol. 20, No. 13 [In Persian]
 

Files

Share

How to cite

Statistics