قدمه

برق زیربنای صنعت و تولید در عصر فناوری است. در باب اهمیت فوق­العادۀ این صنعت در دوران نو باید گفت که امروزه میان توسعۀ یک کشور و صنعت برق آن رابطه­ای مستقیم وجود دارد. رشد صنعت برق می­تواند بر دیگر بخش­های صنعت و خدمات تأثیری بسزا داشته باشد. بنابراین، صنعت برق، به­عنوان یکی از صنایع زیربنایی، بسترها و زمینه­های لازم را برای توسعۀ کشور در همۀ ابعاد اقتصادی، صنعتی و اجتماعی فراهم می­نماید. این صنعت در سایۀ مناسبات گستردۀ ایران و غرب در دورۀ قاجار وارد ایران، به­خصوص شهر تهران، شد. در عصر ناصری شکل­گیری صنعت برق به­عنوان یکی از فناوری­های نوین رقم خورد. تا قبل از آن برای روشنایی از شمع، چراغ­های نفتی و دیگر وسایل استفاده می­شد. در تهران در سال 1284 شمسی با بهره­برداری از مولد 200 کیلوواتی که توسط حاج محمدحسین امین­الضرب در خیابان چراغ برق تهران نصب شد، درخواست­های مردمی برای دریافت برق به وجود آمد. روند نوسازی کشور در عصر رضاشاه و افزایش کارخانه­ها نیاز به صنعت برق را ضروری می­نمود. اما استفاده از برق برای مصارف روشنایی و همچنین نیاز صنایع و کارخانه­ها بدون توجه به ظرفیت مولدهای برق، صنعت برق را با چالش­های جدی مواجه ساخت. با افزایش جمعیت شهر تهران در عصر پهلوی دوم، فعالیت­های اجتماعی و صنعتی نیز به­سرعت گسترش یافت. با گسترش این فعالیت­ها نیاز به صنعت برق بیش از پیش احساس می­شد. تا اینکه در اواخر دورۀ پهلوی، به دلیل مدیریت نادرست و برنامه­ریزی نامناسب، بخش خانگی و صنعتی دچار مشکلات فراوانی شد که نتیجۀ آن تعطیلی کارخانه­ها و زیان­های فراوان اقتصادی بود. این مقاله با استفاده از روش تاریخی در پی پاسخ به این سؤال اساسی است که دولت پهلوی برای حل مشکل خاموشی برق تهران چه اقداماتی کرد؟ و این اقدامات تا چه اندازه در حل این بحران مؤثر بود؟

   در باب پیشینة پژوهش باید گفت که تاکنون مقالۀ مستقل و منسجمی در باب علل و زمینه­های قطع شدن برق شهر تهران و همچنین آثار و پیامدهای آن در دورۀ پهلوی دوم نگاشته نشده است. حسین محبوبی اردکانی (1386) در جلد سوم کتاب تاریخ مؤسسات جدید تمدنی به سیر تحول برق در ایران تا اواخر دهۀ 40 می­پردازد. «تأسیس کارخانۀ برق، پیامدهای اجتماعی آن در شهر تهران دورۀ قاجار» عنوان پایان­نامه­ای است که آزاد ضرابیان (1396) در دانشگاه الزهرا نگاشته است. نویسنده چگونگی ایجاد کارخانۀ برق، مواجهۀ طبقات مختلف اجتماعی با آن و تغییرات و کارکردهای اجتماعی آن را در شهر تهران بررسی کرده است. فریماه نصیری (1401) هم در پایان­نامۀ خود با عنوان «صنعت برق ایران در دورۀ رضاشاه پهلوی» به روند توسعۀ صنعت برق در دورۀ پهلوی اول و دستاوردهای حاصل از آن پرداخته است. علی وشمه و همکاران (1396) در مقاله­ای با عنوان «سیاست‌های اقتصادی حکومت پهلوی ‌دوم در زمینۀ صنعت با تأکید بر روابط ایران و آلمان از 1340 تا 1357ش/ 1961 تا 1978م» به ‌دنبال پاسخگویی به این پرسش هستند که سیاست‌های اقتصادی حکومت پهلوی ‌دوم در زمینۀ صنعت، به‌ویژه با استفاده از صنایع آلمانی، چه تحول کمی و کیفی در برنامۀ نوسازی صنایع ایران ایجاد کرد؟ نویسندگان این مقاله به اختصار به صنایع و کارخانه‌های تولید برق اشاره نموده­اند. اما در باب صنعت برق ایران در عصر پهلوی دوم، به­خصوص در باب خاموشی­های شهر تهران، پژوهش جامعی صورت نگرفته است.

مروری بر تاریخچۀ ورود صنعت برق به شهر تهران

     اولین روشنایی شهر تهران به دوران سلطنت ناصرالدین شاه برمی­گردد. به گفتۀ عبدالله مستوفی، «در این وقت کوچه­ها چراغ عمومی نداشت، فقط اعیـان دم در خانـه­های خود چراغی به جرز وصل به در خانه نصب می­کردند. بنابراین، فانوس و فراش فانوس­کِش یکی از لوازم زندگی بـود.»^[1] نخستین اقدام برای اخذ امتیازنامۀ ایجاد نیروگاه شبکه­های برق در تهران در عصر ناصری به اهتمام یحیی­خان مشیرالدوله صورت گرفت که به سرانجام نرسید. بعد از آن، حاج محمدحسین امین­الضرب توانست امتیاز تأسیس کارخانۀ چراغ برق را از مظفرالدین شاه دریافت نماید که بازتاب وسیعی در مطبوعات داشت.^[2] جعفر شهری کارخانۀ امین­الضرب را جزو عجایبی می­داند که تا سال­ها موجب حیرت و تماشای مردم شهر شده بود.^[3] به­رغم ورود صنعت برق به ایران، به دلایل مختلف، این صنعت نتوانست همه­گیر شود و تا سال­های متمادی برای روشنایی خیابان­ها از فانوس‌های سنتی استفاده می­شد. جعفر شهری در این باره می‌نویسد:

تا قبل از کودتای ١٢٩٩ و زمان صدارت سید ضیاء‌الدین طباطبایی اگر شب‌ها در کوچه و خیابان روشنایی و نوری به چشم می‌آمد همان چند لامپ... تیرهای اطراف اندرون [سلطنتی] بود که کورسو می‌زد و بقیۀ شهر در ظلمت مطلق فرورفته بود، اگرچه آن چند لامپ هم که از سیم­های خود آویخته بود و تلوتلو می‌خورد یکی از ده آنها سلامت نبود و توسط سنگ و تیرکمان بچه‌ها هدف قرار گرفته نابود شده بود.^[4]

        از زمان ورود برق به ایران تا زمان روی کار آمدن حکومت پهلوی صنعت برق خیلی مورد توجه مردم قرار نگرفت. یکی از دلایل آن قیمت گران برق بود؛ مردم عادی توان پرداخت هزینه­های آن را نداشتند و تنها مخصوص طبقات بالای جامعه بود. از سوی دیگر شروع جنگ جهانی اول و به­تبع آن ناامنی و نابه­سامانی اجتماعی مانع توسعۀ صنعت کشور شده بود. بنابراین، صنعت برق هم مانند دیگر صنایع امکان رشد نیافت. اما تا روی کارآمدن رضاشاه به دلیل افزایش تقاضای مردم تهران این صنعت به­تدریج گسترش پیدا کرد. توجه رضاشاه به مدرنیزاسیون تا حدودی بسترها را برای توسعۀ صنایع از جمله صنعت برق فراهم نمود. در سال 1307 شمسی لایحۀ برق به تصویب رسید و براساس آن محمدحسین امین­الضرب متعهد شد نیروگاه و شبکۀ برق تهران را توسعه دهد. کم­کم به دلیل افزایش کارخانه­ها استفاده از برق هم بیشتر شد. اما ظرفیـت مولـدهای بـرق جوابگوی این حجم از مصرف نبود و این نارضایتی مردم را به دنبال داشت. از این رو، در سال 1315 ادارۀ روشنایی شهرداری تهران به مؤسسۀ برق تهران تبدیل شد.^[5] تا سال 1315 حدود یکصد کارخانۀ مولد برق دولتی و غیردولتی در شهرهای مختلف ایران ایجاد شد.^[6] در سال 1316 یک کارخانۀ برق که تجهیزات آن از چکسلواکی خریداری شده بود شروع به کار کرد که اغلب ماشین­های مولد برق آن را شرکت اشکودا تهیه کرده بود. البته این شرکت در سال 1313 ت‍أس‍ی‍س‌ ک‍ارخ‍ان‍ۀ‌ چ‍راغ‌ ب‍رق‌ را در ق‍ب‍ال‌ ص‍دور روده‌ ب‍ه‌ آل‍م‍ان‌ پیشنهاد داده بود.^[7]

      حکومت در اوایل سال 1317 کارخانۀ برقی در میدان ژاله بنا کرد، اما این کار به رفع مشکلات کمکی نکرد. زیرا در ابتدای امر از این کار استقبال چندانی نشد و ادارۀ برق مجبور گردید از صاحبان مغازه­ها درخواست کند برای دریافت کنتور و استفاده از برق اقدام کنند. به همین دلیل است که تا پایان سال 1316 تعداد مشترکین برق شهر تهران به هزار نفر هم نمی­رسید. پرونده­های اولیۀ برق تهران هم به مراکز دولتی همانند وزارت کشور، وزارت امور خارجه، کتابخانۀ ملی، ساختمان وزارت فرهنگ، ادارۀ کل شهربانی اختصاص داشت.^[8]

نهادهای متولی تولید و توزیع برق در عصر پهلوی دوم

یکی از اولین نهادهای توزیع برق «دایرة‌ روشنایی‌» بود که از دوایر بلدیه به شمار می­رفت. وظیفۀ اصلی این دایره تأمین روشنایی شهر بود. در سال ۱۳۰۶ قمرى چراغ­هاى نفتى به چراغ­هاى گاز تبدیل شدند، ولى بعد از یکى دو سال لوله­های گاز گرفت و چون کسى به فکر تعمیر آنها نبود، مجدداً همان چراغ­هاى نفتى با روشنایى کم جایگزین شدند.^[9] بنابراین، نه تنها وضع خیابان­های تهران بهتر نشد، بلکه خیابان‌هایى مثل خیابان­ علاء­الدوله و لاله‌زار هم که در گذشته چراغ داشتند بعد از مدتی چراغ­های آنها از بین رفت. مستوفی علت این امر را چنین توضیح می­دهد: «شاید این پیش‌آمد براى آن بود که وقتى چراغ­هاى نفتى سابق را خواسته بودند به برق تبدیل کنند، چون چراغ برق گران‌تر بود و اعتبار کافى نداشتند، ناچار شده بودند از عده بکاهند.»^[10] بنابراین، تا اواسط حکومت رضاشاه امکان استفاده از برق در تمام طول شبانه­روز وجود نداشت. از این رو، بلدیه مسئولیت تولید برق تهران را به عهده گرفت و به موجب تصویب­نامۀ مهر 1315 هیئت وزیران، «دایرة‌ روشنایی‌» به «مؤسسۀ برق» تغییر نام یافت.^[11] ساختار دولت تا زمانی که وزارت آب و برق تشکیل شود، به گونه­ای بود که به امور مربوط به آب و برق تحت یک مجموعۀ منسجم رسیدگی می­شد. در اسفند 1342، به منظور حداکثر استفاده از منابع آب و تأمین برق کافی برای مصارف شهرها و روستاها و نیاز­های کشاورزی و صنعتی کشور، وزارت ‌آب و برق با تشکیلات لازم تأسیس شد. وظایف اصلی این وزارتخانه در بخش برق شامل این موارد بود: تهیه و اجرای برنامه‌ها و طرح­های تولید و انتقال نیرو به منظور تأسیس مراکز تولید برق منطقه‌ای و ایجاد شبکه‌های فشار قوی در سراسر کشور، ادارۀ تأسیسات برق و بهره‌برداری از آنها و نظارت بر نحوۀ استفاده از نیروی برق.^[12] اگرچه مسئلۀ ترمیم و ازدیاد ظرفیت تولید برق هم مورد توجه بود، ولی عملاً اقدامی در این زمینه صورت نگرفت و توسعۀ سریع شهر تهران و ازدیاد روزافزون مصرف برق مشکلاتی به وجود آورد. براساس مصوبۀ هیئت وزیران در 19/01/1343 وزارت آب و برق مکلف شد برای تسریع در توسعۀ منابع تولید و شبکه­های توزیع نیروی تهران اقدامات اساسی انجام دهد.^[13]

   با تصویب قانون ایجاد «سازمان برق ایران» (مصوب 19/4/1346)، و براساس مادۀ 2 آن، وزارت آب و برق موظف شد همسو با اجرای طرح­های برق­رسانی به سراسر کشور، شرکت­های برق منطقه­ای ایجاد کند. در مادۀ 7 این قانون هم مقرر شده بود که وزارت آب و برق مقررات لازم را برای طرز ادارۀ مؤسسات برق و بهبود وضع تولید و انتقال و توزیع و فروش نیروی برق وضع نماید. در 28 بهمن 1353 ‌قانون تأسیس وزارت نیرو به تصویب رسید که مطابق آن تهیه و اجرای طرح­های لازم در زمینۀ احداث نیروگاه­های تولید برق و ایجاد شبکه‌های انتقال و توزیع برق بر عهدۀ سازمان­ها و شرکت­های وابسته و تابع وزارت نیرو گذاشته شده بود.^[14]

جایگاه صنعت برق در برنامه­های عمرانی چهارم و پنجم (1346-1356)

نگاه دولت به صنعت برق، به­عنوان یک صنعت زیربنایی، در برنامۀ چهارم عمرانی (یعنی در حد فاصل سال­های 1347 تا 1351) جدی شد. فصل نهم برنامه دربارۀ برق بود. ‌میزان تقاضای نیروی برق در پایان برنامۀ سوم در حدود 5/4 میلیارد کیلووات ساعت بود که در پایان برنامۀ چهارم پیش‌بینی شده بود به ۱۲ میلیارد کیلووات ساعت برسد که از این میزان تقاضای صنایع به حدود 5/8 میلیارد کیلووات ساعت و تقاضای غیرصنعتی به حدود 5/3 میلیارد کیلووات ساعت می­رسید. بدین ترتیب، رشد سالانۀ مصرف نیروی برق در برنامۀ چهارم در حدود ۲۲ درصد پیش­بینی شده بود.^[15] در طول برنامۀ چهارم جمع قدرت نصب‌شده در کشور از ۱۵۹۹ مگاوات به ۳۳۵۴ مگاوات (با رشد متوسط سالانه ۱۶ درصد) و تولید انرژی برق از ۴۱۳۳ میلیون کیلووات ساعت به ۹۵۵۳ میلیون کیلووات ساعت (با رشد متوسط سالانه ۱۸/۲ درصد) رسید. 

   صنعت برق در برنامۀ پنجم عمرانی (1352-1356) هم مورد توجه دولت بود. فصل سیزدهم این برنامه به برق اختصاص داشت. سیاست‌های اصلی برنامۀ پنجم در زمینۀ ایجاد و توسعۀ تأسیسات برق عبارت بود از:

الف. توسعۀ صنعت برق در چهارچوب برنامۀ جامع انرژی و هماهنگ با توسعه در عرضۀ سایر انواع انرژی.

ب. بررسی‌های اساسی به منظور احداث نیروگاه‌های برق اتمی در ایران.

پ. به منظور کاهش آلودگی هوا در نواحی شهری و صنعتی و کاهش هزینۀ سوخت برای تولید برق و به منظور مصرف مازوت سنگین و گاز طبیعی در ‌نیروگاه‌ها کوشش خواهد شد در کنار پالایشگاه‌ها یا در حوالی خطوط لوله و یا منابع گاز طبیعی، تأسیسات تولید برق احداث گردد.

 ت. به منظور بهبود روش­های بهره‌برداری و کاهش هزینۀ تولید حداکثر کوشش در استاندارد کردن تأسیسات تولید، انتقال و توزیع نیروی برق در سراسر‌ کشور خواهد شد.

ث. توسعۀ تأسیسات و شبکه‌های توزیع نیروی برق بر مبنای طرح­های جامع توزیع صورت خواهد گرفت و ضرورت دارد که در شهرهایی که نقشۀ جامع شهری دارند بر مبنای طرح‌های جامع توزیع و در شهرهایی که چنین نقشه‌­ای ندارند بر ‌مبنای طرح­های توزیع، ‌در شبکه‌های توزیع سرمایه‌گذاری صورت گیرد.

ج. اجرای طرح­های تأمین برق روستایی در مراکز روستایی هماهنگ با سایر طرح­های مراکز مزبور و در قالب طرح­های جامع توزیع روستایی صورت‌ خواهد گرفت و تأسیسات برق روستایی توسط شرکت‌های برق منطقه‌ای اداره خواهد شد.^[16]

در جدول زیر هدف­های کمی برنامۀ پنجم تا پایان سال 1354 نشان داده شده است.

جدول 1. هدف­های کمی برنامۀ پنجم تا پایان سال 1354

خاموشی­های گسترده و تأثیر آن بر فعالیت­های جاری و امور صنعتی

    براساس اسناد آرشیوی سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، اولین خاموشی­ برق در تهران به سال­های نخست سلطنت محمدرضا شاه برمی­گردد. علت این امر رشد سریع شهر تهران، ناکارآمدی مسئولین و نابه­سامانی اوضاع تهران بر اثر جنگ و عواقب آن بود که باعث شده بود برق در تهران به­شدت ضعیف شود.^[17] چنانکه در زمان پخش رادیویی پیام نوروزی محمدرضا پهلوی تهران در خاموشی کامل فرو رفت. ادارۀ برق خاموشی برق تهران را در هنگام نطق محمدرضا شاه ناشی از ریزش سقف دانست.^[18] علت هرچه بود منجر به برکناری مهندس ناصر مسعود انصاری، رئیس ادارۀ برق تهران، شد. سندیکای کارگران و اتحادیۀ کارکنان ادارۀ کل برق تهران درخصوص علت خاموشی شهر و روش جلوگیری از آن بیانیه­ای صادر و در آن بر افزایش بار سنگین کارخانۀ برق و ناکارآمدی مدیران تأکید کردند.^[19] خاموشی­های پراکندۀ در شهر تهران در دهۀ 1340 هم ادامه داشت. با تأسیس نیروگاه‌ فرح‌آباد در سال 1346 این امید قوت گرفت که مشکلات کمبود برق تهران رفع شود و مردم از شر خاموشی که هنوز هم گاهی رخ می­داد خلاص شوند.^[20] در جلسۀ پنج­شنبه 27/4/1347 مجلس شوراى ملى، دکتر صدر، نمایندۀ مجلس، از وزارت آب و برق دربارۀ خاموشى­های مکرر برق تهران سؤال کرد و ظهیرى، معاون وزارت آب و برق، در پاسخ به او بر نصب دستگاه ترانسفور موتورهاى جدید و رفع نواقص تأکید کرد و کوشید نمایندگان را قانع کند.^[21] برق تهران هم در این زمان دیگر مشکل خاصی پیدا نکرد.

اما اولین خاموشی­ گسترده در تهران بعد از تکمیل شبکۀ برق در خرداد 1355 روی داد. کارشناسان پیش­بینی کرده بودند با شروع تابستان و گسترش استفاده از کولر کمبود برق و خاموشی منطقه­ای بیشتر شود. بنا بر اعلام توانیر، شهر تهران در این سال در ساعات اولیۀ شب بیش از یک­صد مگاوات کمبود برق داشت. برق مرکز شهر، منطقۀ توپخانه، خیام، سعدی، کوشک، هدایت و خیابان­های اطراف از حدود ساعت 7 و 50 دقیقه بعدازظهر تا ساعت 8 و 30 دقیقۀ شب قطع می­شد. بنابراین، برای رفع این کمبود راهکارهایی داده شد که یکی از آنها خاموشی نوبتی محلات بود.^[22] معاون وزیر نیرو، جهانگیر مهد مینا، اعلام کرد محلات تهران به نوبت خاموش خواهند شد و ترتیبی داده شده است که هر محله بیش از یک بار در هفته خاموش نشود.^[23] خاموشی­ها در اواخر خرداد 1355 نسبتاً زیاد شده بود و برق محلات مختلف نه تنها در اوایل شب بلکه در ساعات روز هم قطع می­شد. در موارد زیادی ولتاژ برق کم می­شد و از 220 ولت حتی به 180 ولت نیز کاهش می­یافت.^[24] کاهش ولتاژ برق یکی از راهکار­های کوتاه­مدت دولت برای جلوگیری از خاموشی بود، اما این کار عوارض زیادی داشت. چنانکه به وسایل برقی مانند یخچال و کولر فشار شدیدی وارد می­شد و ممکن بود موتور آنها بسوزد.

       قطعی­های مکرر برق تهران در تابستان 1355 زیاد شد و همین مسئله اعتراض مردم و نهادهای مختلف را در پی داشت. انجمن شهرستان تهران (به­عنوان نخستین شورای شهر در ایران) در جلسۀ هفتگی خود به ریاست مظفر زنگنه پیشنهاد داد که سازمان برنامه و بودجه اعتبار لازم را برای خرید موتورهای مولد برق در اختیار وزارت نیرو قرار دهد تا این وزارتخانه برای تأمین برق مورد نیاز مجبور به خاموشی نوبتی در تهران نشود. یکی از نکاتی که در انجمن مطرح شد این بود که دولت باید در سال جاری (1355) برای سال بعد برنامه­ریزی کند و اقدامات لازم را انجام دهد تا مردم دیگر در سال آتی مشکل قطعی برق نداشته باشند. یکی از انتقادات انجمن این بود که وزارت نیرو گفته نیروی برق کشور به اندازه­ای است که می­تواند به کشورهای همجوار هم برق صادر کند، ولی مشخص شد که در خود تهران هم برق جیره­بندی می­شود.^[25]

     نشریۀ صنعت برق میزان تولید برق سرانۀ کشور را 514 کیلووات ساعت در سال 1355 اعلام کرد که نسبت به رقم سال 1354 (478 کیلووات ساعت) رشد 5/7 درصدی را نشان می­داد. بنا به گفتۀ مسئولین توانیر، در پایان سال 1355 تولید برق کشور به 17311 میلیون کیلووات رسید که از این مقدار 14211 میلیون کیلووات ساعت معادل 1/82 درصد را نیروگاه­های وزارت نیرو و 3100 میلیون کیلووات ساعت معادل 9/17 درصد را مؤسسات غیر تحت مدیریت وزارت نیرو تولید کرده بودند.^[26] با وجود این، در سال 1355 و 1356 خاموشی­های مکرر برق روی داد. جدول زیر در نشریۀ صنعت برق در سال 1355 منتشر شده است.

جدول 2. میزان برق مصرفی کشور در بخش­های مختلف طی سال­های 1346-1355 (براساس نشریۀ صنعت برق)

     دولت برای جبران بخشی از کمبود برق تهران بخشنامه­ای صادر نمود که طی آن مقرر شد تمامی وزارتخانه­ها و سازمان­ها و مؤسسات دولتی اعم از لشکری و کشوری از نصب و روشن گذاشتن چراغ­های زائد و غیرضروری خودداری نمایند و مخصوصاً در هنگام شب چراغ­های محوطۀ وزارتخانه­ها و سازمان­ها و مؤسسات دولتی و پارک­ها، جز در مواردی که از لحاظ حفاظت ضروری باشد، خاموش شود. از سوی دیگر دولت به شهرداری تهران دستور داد که به منظور صرفه­جویی در مصرف برق و جلوگیری از خاموشی، همۀ چراغ­های نئون تابلوهای سردر مغازه­ها اعم از رنگی و غیررنگی در ساعات اولیۀ شب در تابستان خاموش شود.^[27]

   اسدالله علم خاموشی­های مکرر برق را با راه­اندازی صنعت در تضاد می­داند و می­نویسد: «یکشنبه 26/10/55... نبودن برق و ساعات ممتد خاموشی در پایتخت و ولایات، خوابیدن و ضرر هنگفت صنایع به علت نبودن برق، خرابی تلفن، نبودن خواربار (جز نان)، بی­اعتنایی به درخواست­های مردم، مقررات خلق­الساعه و گرانی نرخ­ها و غیره.»^[28] علم همچنین ضمن کنایه به مرز تمدن بزرگ می‌گوید:

ولی از حق نباید گذشت که دولتمردان شوروی سرویس‌های اولیه را به مردم رسانده‌اند، مثل سوادآموزی، حمل‌ونقل، تا حدی مسکن، آب و برق و این بود که باز سفر را بر من تلخ کرد، زیرا به فکر اینکه در مرز تمدن بزرگ، پایتخت کشور ما هنوز خاموشی برق داشته و هیچ سرویس صحیحی، نه آب، نه برق، حتی در پایتخت نتوانیم به مردم بدهیم، واقعاً ننگ است، واقعاً ننگ است...^[29]

    در تابستان سال 1356 بار دیگر برنامۀ خاموشی برق در محله­های تهران اجرا شد. روزنامۀ اطلاعات در شمارۀ ششم تیر 1356 برنامۀ خاموشی برق تهران را منتشر نمود. ادارۀ برق تهران هم برای آگاهی اهالی تهران از برنامۀ خاموشی محلات، شماره تلفنی را در اختیار آنها گذاشت.^[30] طبق این برنامه برق هر یک از مناطق تهران به ترتیب از ساعت 7 تا 23 به مدت دو ساعت قطع می­شد، ولی در اواسط ظهر به علت افزایش مصرف برق ضمن اینکه ترانسفورماتورهایی که شامل مرحلۀ سوم بودند خاموش می­شدند، برق منطقۀ مرکزی هم قطع می­شد.^[31] پرویز حکمت، وزیر نیرو، اعلام کرد به دلیل باران­های بهار و همچنین صرفه­جویی مردم در مصرف آب مشکل کمبود آب و برق تهران رفع شده است و این خاموشی­ها تا 21 تیر خاتمه می­یابد. او علت کمبود فعلی نیروی برق را تأخیر در تحویل به موقع نیروگاه سد رضاشاه دانست.

اگرچه برق محلات تهران باید براساس جدول­بندی قطع می­شد، اظهارنظرهای مردم در آن مقطع چیز دیگری را نشان می­دهد. بنا بر گزارش­ها، برق بعضی از مناطق به جای 2 ساعت گاه تا بیش از 4 ساعت هم قطع می­شد.^[32] حکمت که قول داده بود مشکل قطع برق تا 21 تیر رفع ­شود، در 9 تیر 1356 در گفت­وگو با محمدعلی کرد، سرپرست حزب رستاخیز در تهران، اظهار امیدواری کرد تا شهریور دیگر خاموشی نباشد.^[33] طبق گفته­های وزیر نیرو در اول مرداد که در روزنامه­ها هم منتشر شد، ساعات خاموشی قرار بود تا دو ساعت کاهش یابد، اما خیلی زود وزارت نیرو اعلام کرد تا به کار افتادن دومین مولد نیروگاه سد رضاشاه از مدت خاموشی­ها کاسته نخواهد شد،^[34] خبری که می­توانست آتش خشم جامعه را شعله­ور کند. در یکی از شماره­های روزنامۀ اطلاعات مقاله­ای با عنوان «باید در تاریکی بنشینیم و افتخار کنیم» به قلم هادی خرسندی منتشر شد که سیاست­های مسئولین دولت در زمینۀ تأمین برق را به نقد می­کشید. در این مقاله، نویسنده با کنایه به تشکیل «ستاد خاموشی» به سرپرستی چند تن از وزرا، هدف از تشکیل این ستاد را برنامه­ریزی برای خاموشی و توزیع عادلانۀ تاریکی می­داند. او همچنین اشاره می­کند که تشکیل چنین ستادی مایۀ غرور و مباهات است، زیرا اصولاً «در سال­های اخیر درست کردن هر گونه ستاد همیشه مورد توجه مسئولان امور بوده است و در هر موقعیتی حتی در سخت­ترین شرایط از ستاد غافل نبوده­اند: ستاد انتخاباتی، ستاد مبارزه با گران­فروشی، ستاد کنکور، ستاد خبری و...» نویسنده در بخش پایانی مقاله بیان می­کند که از این پس باید منتظر تشکیل «انجمن خاموشی، اتاق خاموشی و کمیتۀ حمایت از روشن­کننده» باشیم.^[35] این تنها بخشی از واکنش­های مردم به خاموشی­های مکرر برق در سراسر کشور است.

دولت در هفتۀ اول مرداد 1356 قول داد که با افزایش تولید برق، خاموشی­ها ابتدا به 3 و بعد از آن به 2 ساعت کاهش پیدا کند. همچنین براساس توافقی که بین وزارت نیرو و سازمان رادیو و تلویزیون صورت گرفت، قرار شد برنامه­های تلویزیونی به حالت اولیۀ خود برگردد. این توافق در صورتی عملی می­شد که واحد شمارۀ 3 نیروگاه سد رضاشاه به بهره­برداری برسد.^[36] اگرچه در 8 مرداد وزارت نیرو برنامه جدید کاهش ساعت خاموشی برق تهران را ابلاغ نمود.^[37] اما به هیچ وجه از ساعت خاموشی­ها کم نشد، بلکه کشور با خاموشی بی­سابقه مواجه شد. در 20 مرداد 1356 برق شبکۀ سراسری قطع شد و تمام شهرهایی که برق آنها از شبکه تأمین می­شد در ظلمات فرو رفت و مردم و اصناف با مشکلات زیادی روبه­رو شدند. چنانکه پمپ­بنزین­ها به علت نداشتن برق بسته شدند و همین منجر به افزایش ترافیک شد. خاموشی برق حتی نتایج کنکور سراسری را به تأخیر انداخت. وزارت نیرو در اطلاعیه­ای علت این خاموشی بزرگ را چنین شرح داد:

در ساعت 2:30 بامداد در کلیدخانۀ نیروگاه زرگان اهواز به علت شرجی بودن هوا و گردوخاک گرفتن مهره­ها، سویچ دویست و سی کیلوولت یکی از خطوط زرگان به ایستگاه شمارۀ دو اهواز جرقه زد و در اثر اتصال به زمین خطوط بین زرگان و ایستگاه شمارۀ دو اهواز باز شد و نود و پنج مگاوات نیروی تولیدی این نیروگاه از سیستم جدا شد... و همین باعث خاموشی کلی شبکه شد.^[38] 

وزارت نیرو همچنین در اطلاعیه­ای شرکت آلستوم فرانسوی را مسئول خاموشی­های وسیع اعلام کرد و آن را متهم به سهل­انگاری و وارد ساختن خسارت­های بزرگ به کشور دانست. قابل ذکر است کارخانۀ برقی شرکت آلستوم با نظارت مؤسسۀ ایوبانک لندن در فاصلۀ سال‌های 1336 تا 1337 راه‌اندازی شده بود..^[39] وزارت نیرو هم بار دیگر از افزایش خاموشی­ها خبر داد و جدول خاموشی جدیدی منتشر کرد.^[40] از اواخر مردادماه به دلیل کاهش درجۀ هوا از شدت خاموشی­ها کاسته شد، تا اینکه در 12 شهریور دولت از لغو خاموشی برق در شهر تهران خبر داد. جهانگیر مهدمینا، معاون امور توسعۀ برق وزارت نیرو، اعلام کرد که چنانچه سطح تولید و مصرف در حد فعلی باقی بماند و اشکال فنی نیز پیش نیاید، تهران از این پس خاموشی نخواهد داشت.^[41]

همزمان با اجرای برنامۀ خاموشی برق در مناطق چندگانۀ تهران، وزارت نیرو از یک گروه از کارشناسان خارجی در حوزۀ برق دعوت کرد تا در کار تعمیر و به کار انداختن نیروگاه سد رضاشاه با سایر متخصصین همکاری نمایند. این در حالی بود که کارشناسان شرکت آلستوم به­عنوان پیمانکار این طرح به ایران آمده بودند تا بر عملیات تعمیر مولدها نظارت کنند. اما تهیه و اجرای برنامۀ ضربتی تأمین برق کشور با وارد مدار نشدن نیروگاه سدّ رضاشاه با مشکل اساسی مواجه شد. بنابراین، همۀ برنامه­های دولت برای کاهش خاموشی­ها لغو شد و مسئولین وزارت نیرو هم اعلام کردند معلوم نیست این نیروگاه چه زمانی آمادۀ بهره­برداری شود. بدین ترتیب، برنامۀ برق­رسانی به صنایع، مصارف خانگی، معابر و تأسیسات عمومی تغییر کرد و برق­رسانی به صنایع تولیدی و مایحتاج مردم در اولویت قرار گرفت. علاوه بر این، به منظور تعیین نوع صنایع تولیدی و مایحتاج عمومی قرار شد وزارت صنایع با همکاری سازمان­های دولتی فهرستی از کارخانجاتی را که تأمین برق آنها اولویت دارد و عدم تأمین برق آنها موجب کمبود کالای اساسی در بازار می­شود تهیه نماید.^[42]

     افزایش مدت زمان خاموشی در تابستان 1356 بر حجم مشکلات مردم افزوده بود. از این رو، بسیاری از مردم با مطبوعات تماس می­گرفتند و گلایه­های خود را مطرح می­کردند. یکی از مخاطبان در تماس با بخش سرویس گفت­وگوی تلفنی روزنامۀ اطلاعات پیشنهاد کرده بود برای صرفه­جویی در مصرف برق، کاباره­هایی که هر شب به هر خواننده 20 تا 30 هزار تومان می­دهند، یک مولد برق هم برای خود نصب کنند، در غیر این صورت آنها را از ساعت 8 شب تعطیل نمایند. این فرد ضمن گلایه از مسئولان کشوری اشاره می­کند که «آیا درست است که آمپول بچۀ من در یخچال به علت نبودن برق فاسد بشود ولی خانم خواننده 20 تا 30 هزار تومان بگیرد و هنگام پرداخت مالیات مجهول­المکان شناخته شود؟»^[43] اگرچه مدیرعامل شرکت توانیر در سال 1355 اظهار کرده بود که در سال بعد (1356) خاموشی برق نخواهیم داشت،^[44] اما شاهد قطعی برق در سراسر کشور در این دورۀ زمانی هستیم.

       استراتژی وزارت نیرو برای مقابله با کمبود برق شامل تدابیر فوری و کوتاه­مدت بود. از این رو، با انتشار بیانیه­های رسمی سیاست­های خود را برای رفع کمبود تشریح می­کرد. تدابیر فوری شامل موارد زیر بود: 1. در مورد مصرف کارخانجات تولیدی ضمن برقراری حداکثر صرفه­جویی در مصارف غیرتولیدی موجبات استفاده از واحدهای رزرو و تولید نیروی این مؤسسات فراهم خواهد شد. 2. به منظور ناهمزمان بودن بار شبکه که از واحدهای تولیدی منشأ می­گیرد، تعطیلات سالیانۀ این مؤسسات به نحوی تنظیم می­شود که کارخانجات در ماه­های مرداد و شهریور به طور کامل و در عین حال منظم از سیستم خارج شوند و اثر تقلیل مصرف آن در شبکه محسوس باشد. 3. برنامه­های تلویزیون از ساعت 10 به بعد تعطیل شود.

در کنار این موارد تدابیر کوتاه­مدت هم برنامه­ریزی شده بود که همۀ امکانات فنی و سیاسی داخلی و خارجی باید تجهیز می­شد تا نیروگاه سد رضاشاه طی سه ماه به صورت پایدار در سیستم شبکۀ به هم پیوستۀ کشوری قرار می­گرفت. علاوه بر این، برنامه­ریزی شده بود که حدود 300 هزار ولت قدرت نیروگاه­های گازی تا آخر شهریور 1356 به صورت تدریجی وارد مدار شود.^[45] همچنین دولت برای خرید نیروگاه برق قرار بود یک میلیارد فرانک از بانک­های فرانسه وام بگیرد. از این رو، مجید رحمانی، مدیرعامل توانیر، برای مذاکره دربارۀ دریافت وام به فرانسه رفت. سرانجام قراردادی بین رحمانی به نمایندگی از ایران با بانک «کردی لیونه» به امضا رسید.^[46]

    مسئولین دولتی یکی از مشکلات حوزۀ صنعت برق را آماده نشدن نیروگاه سد رضاشاه می­دانستند. آنها معتقد بودند اولین نیروگاهی که در زمان رضاشاه در تهران راه­اندازی شد جمعاً 6400 کیلووات قدرت داشت، اما اگر نیروگاه سد رضاشاه به کار بیفتد، باید یک میلیون کیلووات نیروی برق تولید کند. دولتمردان حکومت قسمت اعظم نارسایی­های این عرصه را ناشی از تحول عظیم رشد و توسعۀ کشور می­دانستند. چنانکه معینیان، رئیس­دفتر مخصوص محمدرضا شاه، تأکید می­کند که شاه از ناهماهنگ بودن اجرای طرح­های توسعۀ برق کشور با گسترش سریع اقتصاد و صنعت کشور ناراحت است.^[47] یا اینکه هویدا، نخست­وزیر، انتقادات را نشانۀ پیشرفت مملکت می­داند. هویدا معتقد است اگر پیشرفتی نباشد انتقادی هم نیست: «به علاوه امروز صحبت از انتقاد و ایراد نیست بلکه صحبت از میعاد تاریخی شاه و ملت برای رسیدن به تمدن بزرگ است.»^[48]

           به هر حال این خاموشی­ها ضرر هنگفتی به صنایع و کارخانه­ها وارد کرده و دولت درصدد جبران این خسارت­ها برآمده بود. فرخ نجم­آبادی، وزیر صنایع و معادن و همچنین عضو کمیتۀ تأمین برق، در گفت­وگویی اعلام کرد که فهرستی از کارخانه­هایی که در نتیجۀ خاموشی برق ضرر دیده­اند تهیه می­شود و پس از طرح در کمیسیون شاهنشاهی، خسارت آنها از شرکت برق آلستوم دریافت خواهد شد.^[49] کمیتۀ امور صنایع کمیسیون شاهنشاهی در گزارشی اشاره می­کند که کارخانجات آلومینیوم­سازی ایران یا همان ایرالکو در سال 1353 پنجاه و یک هزار تن محصول داشته، حال آنکه در سال 1355 این رقم بیست و نه هزار و صد و هفتاد تن شده، یعنی معادل 43 درصد کاهش یافته است. در واقع یکی از دلایل این کاهش تولید این بود که وزارت نیرو نتوانسته بود برق مورد نیاز این کارخانه را تأمین کند و به دلیل قطع و خاموشی برق، واحدهای صنعتی و تولیدی کارخانه مرتباً تعطیل شده بود. دیگر کارخانه­های تهران هم وضع بهتری نداشتند. چنانکه کارخانه­های آجر تهران که باید روزی چهارصد هزار قالب آجر تولید می­کردند، به دلیل کاهش برق روزی دویست هزار قالب تولید می­کردند و کمبود ولتاژ برق باعث شده بود که بسیاری از الکتروموتورهای این کارخانه­ها بسوزد و به وسایل برقی دیگرشان هم خسارت وارد شود.^[50] از سوی دیگر رابطۀ مستقیمی بین قطعی برق و افزایش قیمت کالاها وجود داشت، زیرا قطعی برق منجر به کاهش تولید، بیکاری کارگر و ضرر و زیان کارفرما می­شود و او هم ضررش را با افزایش قیمت جبران می­کند.^[51]

راهکارها و اقدامات دولت برای تأمین برق تهران

1. طرح صرفه­جویی در مصرف برق

       یکی از مهم­ترین توصیه­های مسئولین توانیر در سال­های پایانی رژیم پهلوی صرفه­جویی در مصرف برق بود. در واقع مقامات ادارۀ توانیر معتقد بودند اهالی تهران باید در سه ساعت اول شب نهایت صرفه­جوبی را در مصرف برق بکنند و همۀ لامپ­های اضافی خانه را خاموش کنند و از وسایل برقی خود مانند اتو در دیگر ساعات شبانه­روز استفاده نمایند.^[52] یکی از اقدامات دولت در این زمینه تهیۀ طرح صرفه­جویی برق در خرداد 1356 بود. براساس این طرح، چراغ­های خیابان­ها و معابر عمومی بیش از گذشته خاموش می­شد. تا قبل از این چراغ خیابان­ها یک در میان خاموش بود، ولی بعد از اجرای این برنامه چراغ­های خاموش به سه در میان رسید. علاوه بر این، تلویزیون هم برنامه­های آموزشی تولید می­کرد تا مردم را به استفادۀ کمتر از این رسانه ترغیب نماید.^[53]

    نکتۀ قابل توجه در طرح صرفه­جویی برق این بود که این طرح منحصر به تهران نبود و در تمام شهرها و شهرستان­هایی که از شبکۀ سراسری برق تغذیه می­کردند اعمال می­شد. بنابراین، پیش­بینی می­شد با اجرای این طرح تقریباً در سراسر کشور، به­جز نقاطی مانند خراسان و بندرعباس که از شبکۀ سراسری تغذیه نمی­کردند، از مدت زمان خاموشی­ها کاسته شود.^[54] ناگفته نماند که برنامۀ صرفه­جویی برق شامل ادارات و اصناف هم می­شد. چنانکه بازرسان فنی وزارت نیرو و ده گروه ضربت اتاق اصناف مسئول اجرای طرح مشترک وزارت نیرو و اتاق اصناف تهران برای صرفه­جویی در مصرف برق در تمام تهران بودند. از این رو، برخی از مشاغل از جمله لوسترفروشی­ها، رستوران­ها، سینماها و فروشگاه­ها باید در مصرف برق دقت بیشتری می­کردند. رسول رحیمی، رئیس اتاق اصناف تهران، به همۀ واحدهای صنفی اخطار داده بود که با رعایت دقیق ساعت کار حداکثر صرفه­جویی را بکنند. به شبکۀ نظارت و سازمان مبارزه با گران­فروشی اتاق اصناف هم طی دستوری ابلاغ شده بود که هر واحد صنفی­ای را که بی­رویه از برق استفاده می­کند تحت تعقیب قانونی قرار دهد. بنابراین، براساس طرح صرفه­جویی برق، اصناف تهران باید از روشن کردن چراغ­های اضافی در داخل مغازه و همچنین نئون سردر مغازه خودداری می­کردند. در غیر این صورت، مأمورین فنی وزارت نیرو و اتاق اصناف موظف بودند سیم برق واحدهای صنفی متخلف را قطع کنند.^[55] کما اینکه برق بسیاری از مغازه­های تهران در اواسط تابستان 1356 به دلیل تخلف از قوانین وزارت نیرو قطع شد.^[56]

2. برنامۀ خاموشی نوبتی برق در نقاط مختلف تهران

       شرکت توانیر صرفه­جویی نکردن مردم را علت خاموشی­ها می­دانست. مجید رحمانی، مدیرعامل شرکت توانیر و مسئول تولید و انتقال برق، اعلام کرد در برنامۀ خاموشی تهران یک سری تغییراتی اعمال می­شود تا از خاموشی­های ممتد جلوگیری شود. اما این تغییرات نتیجه­ای جز تعطیلی واحدهای کوچک صنعتی نداشت. علاوه بر این، مدیرعامل توانیر اذعان کرد این پیش­بینی دولت که گفته بود براساس رشد درآمد سرانه تا سال 1355 حدود 5000 مگاوات نیروی برق تولید می­شود، درست نبوده است. او علت این امر را مشکلات اقتصادی و عوامل گوناگونی دانست که قابل محاسبه نبوده است.^[57] در 28 تیرماه 1356 جدول خاموشی­های برق مناطق مختلف تهران در روزنامه­ها به چاپ رسید. مسئولین وزارت نیرو اعلام کردند که طبق این برنامه در هر یک از مناطق از دو ترانس استفاده می­شود. در جدول زیر برنامۀ خاموشی هر ترانس مشخص شده است.

جدول 3. برنامۀ خاموشی نوبتی برق در مناطق مختلف شهر تهران (سال 1356)^[58]

     به گفتۀ پرویز حکمت، وزیر نیرو، مدت زمان این برنامه تا شهریور 1356 بود و با به کار افتادن نیروگاه­های جدید در مراحل مختلف، میزان خاموشی از 4 ساعت در روز به 2 ساعت و سپس به یک ساعت و سرانجام به زمان بسیار کمی کاهش می­یافت. حکمت اشاره کرده بود که براساس برنامه­ای که در زمینۀ تولید و تأمین برق تهیه شده، وزارت نیرو از پیمانکار نصب نیروگاه سد رضاشاه تعهد گرفته است که 3 مولد برق این نیروگاه را به­تدریج در دوم و دوازدهم مرداد و اوایل شهریورماه آمادۀ بهره­برداری سازد. با وجود بهره­برداری از نیروگاه­های جدید، در ماه­های آینده هم کشور همچنان با مشکل کمبود برق مواجه بود. وزیر نیرو یکی از راهکارهای مهم برای کاهش مدت خاموشی­ها را ذخیرۀ قسمتی از ظرفیت تولید نیروگاه­ها می­دانست تا در موقع لزوم و اضطرار از برق ذخیره استفاده شود.^[59]

      از دهۀ اول مرداد سال 1356 برنامۀ جدیدی برای خاموشی­ها در نظر گرفته شد که طبق آن قرار شد به جای 4 ساعت در روز 3 ساعت خاموشی در شهر تهران اجرا شود. براساس جدول پیش­بینی­شدۀ وزارت نیرو که به شرکت­های برق تهران داده شده بود ساعت خاموشی از 7 صبح آغاز می­شد و آخرین نوبت آن در ساعت 8 بعدازظهر بود. ضمن اینکه روزهای جمعه از برنامۀ خاموشی برق مستثنا بود و در این روز مناطق مختلف تهران خاموشی نداشتند. مسئولین وزارت نیرو اعلام کرده بودند که این تقلیل ساعات خاموشی برق به علت شروع بهره­برداری از مولدهای برق سد رضاشاه و به کار افتادن مولدهای گازی نیروگاه شهر ری است.^[60] خاموشی نوبتی برق در تهران تا حدودی به مشکل کمبود برق کمک کرد، ولی موجب مشکلات عدیده­ای در زندگی روزمرۀ مردم شد. این خاموشی­ها سبب شد برنامۀ اداری دستگاه­های بخش عمومی و خصوصی به هم بریزد. افزایش میزان خاموشی­های روزانه در تهران اصناف را با مشکلات زیادی روبه­رو کرد. صنوفی مانند تعمیرات لوازم برقی، قصابی­ها، شیرینی­پزی­ها و اغذیه­فروشی­ها زیان­های قابل توجهی دیدند.

‏‫   علاوه بر این، تنظیم برنامه برای کاهش بار مصرفی از سیستم به­هم­پیوسته در مواقع اضطراری و بررسی برنامۀ خاموشی و قطع برق در شهرهای کشور به علت کمبود برق توسط وزارت نیرو جزو دیگر برنامه­های این وزارتخانه برای کمبود برق شهر تهران بود.^[61] ضمن اینکه ‏‫طرح خاموشی پایگاه‌ها و ایستگاه‌های راه نیروی هوایی شاهنشاهی تهران و شهرهای مجاور هم در دستور کار وزارت نیرو قرار گرفته بود.^[62]

3. استفاده از توربین­های گازی در صنعت برق

     یکی از راهکارهای دولت برای کاهش مصرف برق استفاده از توربین­های گازی در صنعت برق بود. شرکت توانیر ادعا می­کرد برای تولید برق بیشتر و انتقال آن به چرخۀ برق مصرفی کشور بررسی­های گوناگونی انجام شده و این بررسی­ها نشان می­دهند استفاده از توربین­های گازی راهگشا خواهد بود. وزیر نیرو در جلسۀ شورای اقتصاد در تاریخ 26/10/1355 ضمن اذعان بر کمبود برق، بر نیاز مبرم کشور به افزایش قدرت تولید تا میزان 1000 مگاوات قدرت اسمی هم تأکید کرده بود. بنابراین، با توجه به محدودیت زمانی دولت برای اجرای این برنامه، باید از توربین­های گازی استفاده می­شد. اما اولین مشکل در تهیۀ این توربین­های گازی بهای سنگین آنها بود، به طوری که با در نظر گرفتن واحدهایی که در سیستم شبکۀ به­هم­پیوستۀ برق کشور در حال نصب بود، هزینۀ آن چیزی نزدیک به 250 دلار برای هر کیلووات برآورد می­شد. بنابراین، برای کل پروژه مبلغ 5/17 میلیارد ریال اعتبار لازم بود.^[63] در سال 1355، به گفتۀ متولیان صنعت برق کشور، بیش از یک میلیون کیلووات توربین­ گازی خریداری شده بود، اما مشکل بعدی این بود که نصب و انتقال نیروی برق آنها زمان­بر بود. توانیر قول داده بود تا سال 1357 با ایجاد نیروگاه­های نکا به ظرفیت یک میلیون و هفتصد هزار کیلووات، بندرعباس با ظرفیت یک میلیون و سیصد هزار کیلووات، اهواز با ظرفیت یک میلیون و چهارصد هزار کیلووات و همچنین تبریز با ظرفیت هفتصد هزار کیلووات مشکل کمبود برق کشور را برطرف کند.^[64]‏‫ مکاتبات و موافقت‌نامه‌های مربوط به پرداخت اقساط وام دریافتی از شرکت فرانسوی آلستوم برای خرید توربین­های‌ گازی در سازمان اسناد موجود است.^[65]

4. تعطیل کردن ادارات و کارخانه­ها

          به گفتۀ مدیرعامل توانیر، تهران از نظر اکثر خارجی­ها روشن­ترین شهر دنیا بود. او معتقد بود اگر لندن دچار خاموشی برق نمی­شود دلیلش این است که فروشگاه­ها و مغازه­ها از ساعت 5 عصر تعطیل می­شوند. شرکت توانیر مصرف برق کارخانه­ها و مؤسسات دولتی و خصوصی موجود در تهران را بیش از حد نرمال می­دانست. از این رو، معتقد بود باید ترتیبی داده شود که این مؤسسات و کارخانه­ها از ساعت 5 عصر که فشار زیادی به نیروی برق وارد می­شود، تعطیل شوند و در عوض کار خود را از ساعت 3 و 4 صبح شروع کنند که در آن زمان مصرف برق عموم کمتر است.^[66]

    امیرعباس هویدا در 15 تیر 1356 دستور داد برنامۀ ضربتی به منظور تأمین برق مورد احتیاج صنایع تولیدی کشور تهیه شود. براساس این طرح وزرای کشاورزی و عمران روستایی و صنایع و معادن و وزیر نیرو وظیفه داشتند به مناطق مختلف کشور سفر کنند و با توجه به اولویت­های تولیدی در بخش کشاورزی و یا صنعت تصمیم­گیری نمایند. به طور کلی برنامۀ ضربتی تأمین برق کشور در 5 ماده تنظیم شده بود:

1. تأمین برق مورد نیاز صنایع تولیدی و چاه آب کشاورزی و مایحتاج عمومی از اولویت برخوردار است.
2. وزرای کشاورزی و عمران روستایی برای اجرای برنامه­های ضربتی برق به شهرستان­ها مسافرت کنند.
3. واحدهای بخش خصوصی، دولتی و ارتشی که دارای مولدهای اختصاصی هستند مکلف­اند از واحدهای مولد نیروی برق خود استفاده کنند و مصرف برق را به حداقل برسانند.
4. وزارت راه و ترابری، راه­آهن دولتی و گمرکات کشور و پلیس راه مسئول ایجاد تسهیلات فوری برای ترخیص و حمل و عبور کالاهای مربوط به آب و برق هستند.
5. اختیار کامل اجرای تأمین برق و تدوین و اجرای برنامه­های خاموشی به مدیران عامل آب و برق در سراسر کشور واگذار می­شود.^[67]

    با اجرای این برنامۀ ضربتی انتظار می­رفت بسیاری از مشکلات خاموشی برق، به­ویژه در حوزۀ صنایع، رفع شود، ولی عملاً اتفاق خاصی نیفتاد و کارخانه­ها مجبور به تعطیلی شدند. در 25 تیر 1356 منصور روحانی، وزیر کشاورزی، و نجم­آبادی، وزیر صنایع، و همچنین پرویز حکمت، وزیر نیرو، در مصاحبه­ای تلویزیونی ضمن تأکید بر کمبود برق، برنامه­های اجرایی آینده را تشریح کردند. وزیر کشاورزی اعلام کرد بهترین کارشناسان کانادایی و امریکایی، در کنار کارشناسان کارخانجات برق آلستوم، مشغول تعمیر واحدهای نیروگاه سد رضاشاه هستند تا مشکل برطرف شود. با این حال، ما در وضعیتی بحرانی به سر می­بریم. وزیر صنایع هم تأکید کرد بر فرض به کار افتادن این نیروگاه، مردم همچنان باید صرفه­جویی کنند و جامعۀ ایرانی باید از یک جامعۀ مصرفی بیرون بیاید. حتی اگر برق هم به اندازۀ کافی باشد، دلیلی ندارد همۀ شعله­های چراغ­ها روشن باشد. او این را هم اضافه کرد که صنایعی می­توانند تعطیل کنند که با تعطیلی آنها قبلاً موافقت شده باشد، زیرا اگر همۀ کارخانه­ها از اول تا 15 مرداد تعطیل کنند، تنها 15 روز برق وجود دارد و باز نیمۀ دوم مردادماه مشکل همچنان پابرجاست.^[68]

          وزیر صنایع و معادن در تیرماه 1356 برنامۀ زمان­بندی تعطیلی کارخانه­ها را اعلام کرد. بر این اساس، تعطیلی از اول مرداد تا آخر شهریور اجرا می­شد. او همچنین اشاره کرد ترتیبی داده خواهد شد تا برق اختصاصی این کارخانه­ها نیز در مدت تعطیلی به برق شبکۀ سراسری کشور برسد. کمیته­ای مشترک از نمایندگان وزارت نیرو، وزارت صنایع و معادن و اتاق بازرگانی تشکیل شد که وظیفۀ آن طرح و اجرای برنامۀ تعطیلات تابستانی واحدهای تولیدی و صنعتی به منظور جلوگیری از نوسان شدید مصرف برق آنها بود. در این کمیته برنامه­ریزی شده بود تا از تعطیلی همزمان واحدهای صنعتی و تولیدی کوچک و بزرگ جلوگیری شود و تعطیلی آنها در تابستان به صورت تناوبی باشد.^[69] براساس این تعطیلی اجباری، 180 کارخانه در تهران و اطراف آن به نوبت طرح تعطیلی و مرخصی سالانۀ کارگران خود را در مرداد و شهریور 1356 اجرا کردند. در سال 1356 که اوج بحران خاموشی­های برق در کشور بود بسیاری از صنایع بزرگ مانند ذوب آهن اصفهان اقدام به خرید و نصب مولد برق اختصاصی کردند. از این رو، وزیر نیرو توصیه کرد که کارخانجات دیگر هم همین کار را بکنند. علاوه بر این، ساختمان­های بزرگ اداری و تجاری، بیمارستان­ها و هتل­ها و سایر مراکزی که مصرف برق برای آنها حیاتی به شمار می­رفت مجاز بودند مولد برق اختصاصی نصب کنند.^[70]

5. قطع برنامه­های تلویزیونی

      یکی از راهکارهای وزارت نیرو برای کاهش مصرف برق، قطع برخی از ساعات پخش برنامه­های تلویزیون بود. از روز 25 تیر 1356 پخش برنامه­های آموزشی و نیم­روز تلویزیونی قطع و مقرر شد تلویزیون از 24 ساعت فقط 3 ساعت برنامه پخش کند. سازمان رادیو و تلویزیون اعلام کرد که اولین برنامۀ تلویزیون از ساعت 19، برنامۀ دوم از ساعت 19.30 تا 22 و برنامۀ بین­المللی از ساعت 19 تا 22:30 برنامه پخش می­کند. قرار شد در این زمان کوتاه و فشرده برنامه­های ضروری و لازم در اختیار مردم قرار گیرد.^[71] به گفتۀ مسئولین توانیر، با این کار روزانه بین 50 تا 60 هزار کیلووات در مصرف برق صرفه­جویی می­شد.^[72] کاهش برنامه­های تلویزیون موجب ناراحتی مردم شده بود. برای خانواده­هایی که به تلویزیون عادت کرده بودند و آن را تنها سرگرمی خود می­دانستند کوتاه شدن برنامه­های تلویزیونی قابل تحمل نبود. برای کودکان، زنان خانه­دار و کارمندان بازنشسته و همچنین خانواده­های کم­درآمدی که توان تفریحات شبانۀ رایج در شهر را نداشتند، خاموشی تلویزیون شاید به مراتب دشوارتر از خاموشی لامپ و یخچال و پنکه بود. بنابراین، به موجب آماری که سازمان رادیو و تلویزیون اعلام کرده بود دو میلیون گیرنده در سراسر کشور وجود داشت که اگر متوسط استفاده­کنندگان از هر یک از این گیرنده­ها را 4 نفر بدانیم، حداقل 8 میلیون نفر درگیر این تغییر و تحول برنامه­ها بودند.^[73]

تأثیر اقدامات دولت پهلوی بر حل بحران خاموشی­های شهر تهران

     بعد از ذکر روند خاموشی­ها و تبعات آن و همچنین اقدامات دولت پهلوی برای مهار این بحران، حال باید به تحلیل و بررسی نتیجۀ این اقدامات پرداخت تا معلوم شود این اقدامات و راهکارها تا چه اندازه نتیجه­بخش بوده است.

         به نظر می­رسد دولتمردان حکومت پهلوی در اجرای طرح­های توسعۀ برق کشور آنچنان موفق نبودند. در زمانی که صنعت کشور نیاز بیشتری به برق داشت، سازمان نتوانست نقش خود را به­درستی ایفا کند و جامعه با کمبود برق، جنگ اعصاب و حتی خسارات مادی و معنوی روبه­رو شد. قطعی مکرر و متناوب برق تهران در سال­های پایانی حکومت پهلوی زندگی روزمرۀ مردم را مختل کرده بود. قطعی برق علاوه بر زندگی شخصی به اقتصاد خانواده­ها هم ضرر می­زد. چنانکه بخش تولیدات یا فعالیت‌های صنفی ­جامعه دچار مشکل شده بود. برخی از اصناف همانند تعمیرکنندگان وسایل الکتریکی بیشترین درگیری را با این مسئله داشتند، زیرا قطع و وصل شدن برق از یک سو موجب خرابی تعداد زیادی از وسایل خانگی می­شد و از سوی دیگر سبب می­شد توان کار تعمیرکاران به حداقل ممکن برسد. قطعی برق همچنین کار خشکشویی­های سطح شهر را با مشکل مواجه کرده بود. آنها نمی­توانستند لباس­های مردم را در موعد مقرر تحویل دهند و همین موجب کشمکش و درگیری بین آنها و مشتریان می­شد. سینماها هم با این مشکل مواجه بودند. برق سینماها قطع می­شد و مردم به سالن­های انتظار هجوم می­بردند و بلیت خود را مطالبه می­کردند. همین باعث شده بود تا بسیاری از سینماها در پشت ویترین خود این نوشته را آگهی کنند که «در صورت قطع برق و توقف نمایش فیلم پول بلیت پس داده نمی­شود.»^[74] در کنار اصنافی که از خاموشی برق دچار ضرر و زیان شده بودند، برخی از مشاغل هم بودند که از این خاموشی سود سرشاری به دست می­آوردند. مثلاً بازار فروشندگان شمع، چراغ قوه، ترانسفورماتور و ژنراتورهای کوچک و خانگی حسابی رونق یافته بود. بنابراین، بازار سیاه به وجود آمده بود.^[75]

   در آغاز بهره­گیری از برق، تنها یک کارخانۀ برق دولتی در تهران وجود داشت که شش هزار کیلووات نیرو تولید می­کرد و متقاضی فراوانی نداشت. در نتیجه به همۀ ادارات و مؤسسات وابسته به دولت و اصناف و پیشه­وران توصیه می­شد که برای روشنایی به جای چراغ نفتی از برق استفاده کنند. بنابراین، در این زمان طراحان برق و انرژی با مسائل آن و با اصول آینده­نگری و استفاده از آمارها و محاسبات فنی آشنا نبودند و نمی­توان به آنها خرده گرفت. اما در سال­های پایانی حکومت پهلوی عذر و بهانۀ برنامه­ریزان حوزۀ برق قابل قبول نبود. وزارت نیرو ادعا می­کرد که بر اثر اهمال و سستی شرکت برق آلستوم همۀ نیروگاه­های آزمایشی از کار افتاده­اند و در نتیجه همۀ محاسبات وزارت نیرو هم به هم ریخته است. برخی از کارشناسان برق معتقد بودند هر بار آلستوم در برق تهران مسئولیتی قبول کرده حاصل کارش رضایت­بخش نبوده است. به گفتۀ آنها، این شرکت طبق قراردادی که با وزارت نیرو بسته باید تا آخر خرداد 1356 به شبکۀ سراسری ایران یک میلیون کیلووات برق می­داده، ولی نتوانسته است حتی یک درصد هم به برق سراسری کشور اضافه کند و به همین دلیل خسارت جبران­ناپذیری به صنایع مملکت و به تک­تک افراد جامعه وارد کرده­ است.^[76] شرکت آلستوم در گذشته هم بدقولی­ کرده است. روزنامۀ اطلاعات در شمارۀ 8564 خود ضمن اطلاعیه­ای توربین­های ساخت کارخانۀ آلستوم را خراب دانست.

     به هر حال کمبود برق تنها زیان­های ملی نداشت، بلکه خاموشی­های نابهنگام و مکرر نظم جامعه را مختل و مردم را ناراحت کرده بود. خاموشی­های طاقت­فرسا و طولانی­مدت در کنار گرمای تابستان آزاردهنده بود. بگذریم که از حجم تولیدات صنعتی کم می­شد و اختلالات زیادی در پمپ­بنزین­ها و سطح شهر به علت ترافیک ایجاد می­گردید. وقتی برق قطع می­شد سرمایش خانه و همچنین آب مورد استفاده نیز مشکل پیدا می­کرد. علاوه بر این، نوسانات برقی مکرر و پایین آمدن ولتاژ برق به­خصوص برای وسایل خانگی مثل یخچال، تلویزیون، ماشین لباسشویی و ضبط صوت و در صنعت برای همۀ وسایلی که الکتروموتور دارند خطرناک بود، چون در اثر کاهش ولتاژ برق، آمپر بیشتری در سیم­کشی­های داخلی جریان می­یافت و باعث گرم شدن یا داغ کردن سیم­ها می­شد که دستگاه­های هدایت­کننده را می­سوزاند و حتی ممکن بود از لحاظ ایمنی خطرات زیادی به بار آورد، از جمله برق­گرفتگی و آتش­سوزی. همچنین خاموشی برق موجب وحشت و اضطراب استفاده­کنندگان از آسانسور می­شد. دانش­آموزان نیز در انجام دادن تکالیفشان دچار مشکل می­شدند. ترافیک خیابان­ها را از نظم منطقی خارج می­کرد و میزان تصادفات به صورت چشمگیری افزایش می­یافت.^[77] البته ناگفته نماند که این خاموشی­ها و مشکلات ناشی از آن فقط به تهران اختصاص نداشت، بلکه در شهرستان­ها هم مردم از این خاموشی­ها گلایه داشتند.^[78]

          خاموشی برق شهر تهران اعتراض نمایندگان مجلس را در پی داشت. پزشک‌پور و محمد‌رضا عاملى تهرانى از وزارت صنایع و معادن، وزارت نیرو و وزیر مشاور و سرپرست سازمان برنامه و بودجه خواستند که برای نمایندگان توضیح دهند که شرکت­ «آلستوم»، پیمانکار ژنراتورهاى سد رضا‌شاه کبیر، و شرکت «ساتر» پیمانکار سد رضا‌شاه کبیر و شرکت «هازا» مشاور سد مزبور تا چه حد در بروز این نابه­سامانی‌ها مقصر هستند و اصولاً سازمان برنامه و بودجه و دیگر مراجع مسئول چگونه بر کار این شرکت‌ها نظارت می­کنند که این ضایعۀ عظیم و خسران‌بار ملى به بار آمده است؟^[79]

    آنچه بر حجم انتقادات مردم به دولت می­افزود عدم اطلاع­رسانی دقیق از ساعت خاموشی­ها بود. در واقع مردم می­گفتند اگر دولت برنامۀ خاموشی­ها را به­موقع اطلاع­رسانی کند مردم این­گونه غافلگیر نمی­شوند.^[80] مردم در کنار نارضایتی از افزایش تورم و کمبود مواد غذایی و همچنین افزایش اجاره­بها و مسکن، از وضعیت اسفناک برق هم گله­مند بودند.

نتیجه­گیری

افزایش مدت خاموشی­ها در سال­های پایانی رژیم پهلوی، در کنار افزایش تورم و کمبود کالاهای اساسی، مشکلات مردم را چندین برابر کرده بود. بنابراین، دولت برای صرفه­جویی و کاهش هرچه بیشتر مصرف برق راهکارهایی را پیشنهاد داد و کوشید آنها را در قالب برنامه­های تدابیر فوری و کوتاه­مدت به اجرا درآورد. اما نتیجۀ این سیاست­ها چیزی جز تعطیلی صنایع و کارخانه­های کشور و به تبع آن ضررهای هنگفت اقتصادی نبود. خاموشی­های مکرر برق را که در سال­های پایانی رژیم پهلوی گریبان­گیر مردم و بخش صنعت شده بود، می­توان محصول ضعف سیستم اداری و بی­توجهی به نظرات کارشناسان حوزۀ برق دانست. مدیران صنعت برق در هنگام بروز این بحران به جای اینکه راه­حلی به دست دهند، مدیران سابق این حوزه را مقصر نشان می­دادند. اگرچه راهکارهایی مانند اعلام برنامۀ خاموشی نوبتی، قطع برنامه­های تلویزیون و تغییر ساعت کار اداره‌ها و سازمان‌های دولتی در دستور کار مسئولین قرار گرفته بود، اما برنامه­ریزی غیراصولی و پیش­بینی­های نادرست مانع رفع این بحران شد. البته نباید روحیۀ مصرف­گرایی مردم، به دلیل بالارفتن سطح زندگی، و تمایل به روشنایی­های بیشتر را هم فراموش کرد.

[1]. عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من (تهران: زوار، 1384)، ص 227.

[2]. حبل المتین تهران، ش 27 (سیزدهم محرم 1324)، ص 21.

[3]. جعفر شهری، طهران قدیم، ج 1 (تهران: معین، 1371)، ص 233.

[4]. همان.

[5]. حسین محبوبی‌ اردکانی‌، تاریخ‌ مؤسّسات‌ تمدّنی‌ جدید در ایران‌، ج ‌3، چاپ‌ کریم‌ اصفهانیان‌ و جهانگیر قاجاریه‌ (تهران‌: انتشارات دانشگاه تهران، 1386)، ص 388.

[6]. سالنامۀ پارس، س 11 (بخش دوم، 1315)، ص220.

[7]. ساکما، ش سند 20645/240.

[8]. محبوبی اردکانی، ج 3، ص3890.

[9]. عبدالله مستوفی، ج 3، ص 231.

[10]. همان، ص 235.

[11]. محبوبی اردکانی، ج 3، ص 388.

[12]. مصوبات مجلس شورای ملی، دورۀ 21 (مورخ 26/12/1342)، ص 326.

[13]. آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، سند 8927/230.

[14]. مصوبات مجلس شورای ملی، دورۀ 23 (مورخ 28/11/1353)، ص 6567.

[15]. برنامۀ عمرانی چهارم، دورۀ ۲۲، ج ۴، ص ۲۱۹۱.

[16]. برنامۀ عمرانی پنجم، دورۀ ۲۳، ج ۸، ص ۴۴۶۳-۴۴۶۵.

[17]. محبوبی اردکانی، ج 3، ص390.

[18]. کوشش، س 25، ش 6293 (چهارشنبه 12 فروردین 1326)، ص 1.

[19]. آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، سند 40458/310.

[20]. محبوبی اردکانی، ج 3، ص 400.

[21]. مشروح مذاکرات مجلس شورای ملى، دورۀ ‏22 (پنج­شنبه 14 آذر ماه 1347).

[22]. اطلاعات، ش 15035 (دوشنبه 24 خرداد 1355)، ص 4.

[23]. اطلاعات، ش 15337 (چهارشنبه 25 خرداد 1356)، ص 4.

[24]. همان.

[25]. اطلاعات، ش 15043 (چهارشنبه 2 تیر 1355)، ص 3.

[26]. آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، سند 48469/293.

[27]. اطلاعات، ش 15048 (سه­شنبه 8 تیر 1355)، ص 4.

[28]. اسدالله علم، یادداشت­های علم، ج 6 (تهران: کتاب­سرا، 1390)، ص 391.

[29]. همان، ص 182.

[30]. اطلاعات، ش 15346 (یکشنبه 5 تیر 1356)، ص 4.

[31]. اطلاعات، ش 15347 (دوشنبه 6 تیر 1356)، ص 4.

[32]. اطلاعات، ش 15348 (سه­شنبه 7 تیر 1356)، ص 31.

[33]. اطلاعات، ش 15350،( پنج­شنبه 9 تیر 1356)، ص 4.

[34]. اطلاعات، ش 15371، (دوشنبه 3 مرداد 1356)، ص 1.

[35]. همان.

[36]. اطلاعات، ش 15374 (پنج­شنبه 6مرداد 1356)، ص 4.

[37]. اطلاعات، ش 15375 (شنبه 8 مرداد 1356)، ص 4.

[38]. اطلاعات، ش 15386 (شنبه 22 مرداد 1356)، ص 4.

[39]. آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، سند 28016/297.

[40]. اطلاعات، ش 15388 (دوشنبه 24 مرداد 1356)، ص 4.

[41]. اطلاعات، ش 15404 (شنبه 12شهریور 1356)، ص 4.

[42]. اطلاعات، ش 15355 (چهارشنبه 15 تیر 1356)، ص 4.

[43] . اطلاعات، ش 15365 (دوشنبه 27 تیر 1356)، ص 4.

[44]. آیندگان، ش 2574 (شنبه 26 تیر 1355)، ص 1.

[45]. اطلاعات، ش 15364 (یکشنبه 26 تیر1356)، ص 4.

[46]. اطلاعات، ش 15372 (سه­شنبه 4 مرداد 1356)، ص 4.

[47]. اطلاعات، ش 15361 (چهارشنبه 22 تیر 1356)، ص 11.

[48]. همان، ص 12.

[49]. اطلاعات، ش 15365 (دوشنبه 27 تیر 1356)، ص 4.

[50]. همان.

[51]. همان.

[52]. اطلاعات، ش 15035 (دوشنبه 24 خرداد 1355)، ص 4.

[53]. اطلاعات، ش 15337 (چهارشنبه 25 خرداد 1356)، ص 4.

[54]. همان.

[55]. همان.

[56]. اطلاعات، ش 15372 (سه­شنبه 4 مرداد 1356)، ص 4.

[57]. اطلاعات، ش 15043 (چهارشنبه 2 تیر 1355)، ص 4.

[58]. اطلاعات، ش 15366 (سه­شنبه 28 تیر 1356)، ص 9.

[59]. اطلاعات، ش 15367 (چهارشنبه 29 تیر 1356)، ص 3.

[60]. اطلاعات، ش 15375 (شنبه 8 مرداد 1356)، ص 4.

[61]. آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، سند 8600/370.

[62]. آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، سند 10816/370.

[63]. صورت جلسۀ شورای اقتصاد، جلسۀ 15 (مورخ 26/10/1355)، ص 4.

[64]. اطلاعات، ش 15035 (دوشنبه 24 خرداد 1355)، ص 4.

[65]. آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، سند 107013/240.

[66]. اطلاعات، ش 15035 (دوشنبه 24 خرداد 1355)، ص 4.

[67]. اطلاعات، ش 15355 (چهارشنبه 15 تیر1356)، ص 31.

[68]. اطلاعات، ش 15364 (یکشنبه 26 تیر 1356)، ص 4.

[69]. اطلاعات، ش 15365 (دوشنبه 27 تیر 1356)، ص 4.

[70]. اطلاعات، ش 15367 (چهارشنبه 29 تیر 1356)، ص 3.

[71]. اطلاعات، ش 15363 (شنبه 25 تیر 1356)، ص 4.

[72]. اطلاعات، ش 15367 (چهارشنبه 29 تیر 1356)، ص 3.

[73]. اطلاعات، ش 15375 (شنبه 8 مرداد 1356)، ص 5.

[74]. اطلاعات، ش 15364 (یکشنبه 26 تیر 1356)، ص 3.

[75]. همان.

[76]. اطلاعات، ش 15365 (دوشنبه 27 تیر 1356)، ص 5.

[77]. اطلاعات، ش 15365 (دوشنبه 27 تیر 1356)، ص 4.

[78]. اطلاعات، ش 15369 (شنبه 1مرداد 1356)، ص 20.

[79]. مشروح مذاکرات مجلس ملى، دورۀ ‏24، جلسۀ 113 (یکشنبه 2 مرداد 1356)؛ اطلاعات، ش15370 (یکشنبه 2 مرداد 1356)، ص 4.

[80]. اطلاعات، ش 15385 (پنج­شنبه 20 مرداد 1356)، ص 4.