Fadaeian Khalqh Guerrillas, the National Question and Rebellion of Gonbad and Kurdistan

Seraj, Mohsen; Baseri, Enseieh

doi:10.48308/irhj.2024.104980

Fadaeian Khalqh Guerrillas, the National Question and Rebellion of Gonbad and Kurdistan

Document Type : Research Paper

Authors

Mohsen Seraj ¹
Enseieh Baseri ²

¹ Faculty member of the history department of Imam Khomeini and the Islamic Revolution Research Institute, Tehran, Iran.

² MSc. of History of Islamic Revolution, Research Institute of Imam Khomeini and Islamic Revolution, Tehran, Iran.

10.48308/irhj.2024.104980

Abstract

The main problem of this research is to know the role of the concept of "national Question" in the thought of the leaders of Guerrillas Fadaei Khalgh Organization in the presence and action of this organization in Gonbad and Kurdistan’s Rebellion and the effort has been that this problem is based on the method of internal and empathetic understanding of the motivations and actions of the organization in these two Rebellions and with an emphasis on understanding the concept of "national Question" in the thought of the International Communist Front and its deposition in the thought and struggle policy of the Iran's left groups and parties, especially the Guerrillas Fadaei Khalgh Organization, should be analyzed and why their presence in these rebellions with a separatist background can be explained with an inner understanding of their theoretical thoughts.
The hypothesis of this research is also based on the principle that the main motivation and model of action of the Guerrillas Fadaei Khalgh organization in Gonbad and Kurdistan is based on the doctrine of solving the "national Question" in the global leftist thought, in the “Multi-national” countries and the organization is based on this doctrine that “the way Achieving the complete liberation of the peoples requires the solution of the "national Question", entered and played a role in the struggle of Gonbad and Kurdistan.
The Result of This Research Shows that this Organization, which Failed to Get a Proper Share of Political Power After Overthrowing the Pahlavi Government, Saw the Sedition of Gonbad and Kurdistan as a Golden Opportunity to Achieve Political Power by Creating Autonomy in These Regions and in this Way, the Reflection of Lenin-Stalin's Views on the "National Question" has been the Main Ideology and Road Map in the Operation of This Organization in the Sedition of Gonbad and Kurdistan.

Introduction:
Marxist-socialist ideas and definitions of “nationality” and “national identity” were one of these famous approaches to the issue of "national identity" and "nation-state" in the contemporary history of the world, With the help of processing the concept of "national question" in the thought of the global Marxist, it was also entered into the intellectual system of Iranian political activists. The entrance of the concept of the “national question” in the political and cultural literature of Iran began with the Communist Party of Iran and was followed by the Tudeh Party.
These two Iranian Marxist parties, based on the teachings of the global left front and the “Internationale” concept, pursued the solution of the national problem in Iran and, in their opinion, the liberation of the people from the national and religious chauvinism that was imposed on them by the oppressive governments. Their heritage in this matter reached other later Marxist groups, such as the Fadaeian Khalqh Guerrillas organization, to make this issue one of the main pillars of their fighting strategy in the Sedition of Gonbad and Kurdistan.
According to the investigations carried out to date, the independent research which has been carried out from the perspective of the internal discourse and in accordance with the analysis of the "national question" concept to investigate and analyze the presence of the Fadaeian Khalqh Guerrillas organization in rebellion of Gonbad and Kurdistan after the victory of the revolution, Has not been And the researches that have been carried out on this subject up to now have mostly focused on the description of this presence, under the historiography of the events of these two rebellions.
In his book (2019), Khaje-nejad only mentioned the incidents of the Turkmen Sahara and the two Gonbad wars and their contexts and in the research which published by the Islamic Revolutionary Guard Corps (1980) the issue of conflicts in Kurdistan after the revolution was also discussed. In this work, no effort has been made to investigate the goals and motives of the Fadaeian Khalqh Guerrillas in their widespread presence in Kurdistan rebellions After the Islamic revolution. Mahmoud Naderi in his books (2008 and 2012) has only examined the political currents in line with the organization in the majority of Kurdistan with a historical perspective.
The innovation of this research in examining the causes and reasons and analyzing the organization's presence in the two mentioned events based on the concept of the national question and an internal understanding of the organization's action is not seen in any of those researches.

Methodology:
The main problem of this research is to know the role of the concept of "national Question" in the thought of the leaders of Guerrillas Fadaei Khalgh Organization in the presence and action of this organization in Gonbad and Kurdistan’s Rebellion and the effort has been that this problem is based on the method of internal and empathetic understanding of the motivations and actions of the organization in these two Rebellions and with an emphasis on understanding the concept of "national Question" in the thought of the International Communist Front and its deposition in the thought and struggle policy of the Iran's left groups and parties, especially the Guerrillas Fadaei Khalgh Organization, should be analyzed and why their presence in these rebellions with a separatist background can be explained with an inner understanding of their theoretical thoughts.
The hypothesis of this research is also based on the principle that the main motivation and model of action of the Guerrillas Fadaei Khalgh organization in Gonbad and Kurdistan is based on the doctrine of solving the "national Question" in the global leftist thought, in the “Multi-national” countries and the organization is based on this doctrine that “the way Achieving the complete liberation of the peoples requires the solution of the "national Question", entered and played a role in the struggle of Gonbad and Kurdistan.

Result and Discussion:
The Result of This Research Shows that this Organization, which Failed to Get a Proper Share of Political Power After Overthrowing the Pahlavi Government, Saw the Sedition of Gonbad and Kurdistan as a Golden Opportunity to Achieve Political Power by Creating Autonomy in These Regions and in this Way, the Reflection of Lenin-Stalin's Views on the "National Question" has been the Main Ideology and Road Map in the Operation of This Organization in the Sedition of Gonbad and Kurdistan.
The Guerrillas Fadaei Khalgh Organization, which inherited the discussion of "national independence" and "the right to self-determination" by ethnic groups, or as they call it, "nations" from the expansion of the Internationale concept, in the political doctrine and struggles of international communism and its predecessor's communist parties in Iran, stabilized this concept in the political atmosphere of Iran and by taking advantage of the plan presented by Lenin and Stalin, means, "the right to self-determination up to the border of separatism", they entered into political and campaigning activities in the events of Gonbad and Kurdistan after the victory of the Islamic Revolution.
By introducing concepts such as national and international question into two internal rebellions with ethnic and separatist plot, the Fadaei Khalgh Organization In addition to providing theoretical fodder for these movements, in the light of these events, it was able to gain a basis for seeking a share of power and political sovereignty in Iran after the victory of the revolution which, according to them, had given them neither a share of political power nor a share of their ideals. Finally, due to the widespread opposition of the revolutionary forces that also had popular support, the organization could not achieve its final goals in these two conflicts.
In this article, we tried to understand and narrate the actions of the Fadaei Khalgh Organization with the help of an internal understanding of their ideas and doctrine for the liberation of the peoples in the two provinces of Kurdistan and Gonbad and for this purpose, let's not criticize and judge their actions from the perspective of criteria different from their thoughts.

Conclusions:
Emphasis on the Iranian element and the common land throughout the history of this country has been an important factor for social bonding and also strengthening the foundation of Iranian national identity and despite the numerous attacks on Iran's political borders in different historical periods and the formation of different governments, the Iranian identity has not been damaged and has continued to exist.
However, in the contemporary historical era, the formation of modern concepts such as "nationalism" and "nation-state", which were the result of historical developments in the modern world, caused some parties and groups inside Iran without paying attention to the history and culture of Iranian society and historical patterns of unity, tried to highlight the "national question" in Iran according to its foreign models and seek a solution for it. in the meantime, Marxist-socialist ideas and definitions of nationality and national identity are also one of these approaches that, with the efforts of various internal Marxist groups and with the help of processing the concept of "national question" in global Marxist thought, redefine national identity and its relationship with the others entered the intellectual system of Iranian political activists and it caused the Iranian Marxist organizations and parties, ignoring the unifying historical patterns of the country, to pursue patterns unrelated to the social and cultural life of the country and different from the lived and historical experience of the different ethnic groups that together built the country of Iran and lived in it, make a political and cultural policy that, in addition to not having any results in solving people's problems and providing a better life for them has also caused great losses to the country, division and civil war, and the destructive effects caused by it are still a chronic problem in the way of this country’s development.

Keywords

Main Subjects

HISTORY

Full Text

مقدمه

تکیه بر عنصر ایرانی و سرزمین مشترک در تمامی تاریخ این مرزوبوم، عاملی مهم برای پیوند اجتماعی و همچنین تقویت بنیاد هویت ملی ایرانیان بوده و علی‌رغم حملات متعدد به مرزهای سیاسی ایران در دوره‌های مختلف تاریخی و تشکیل دولت‌ها و حکومت‌های مختلف، هویت ایرانی خدشه‌دار نشده و به حیات خود ادامه داده است. بااین‌حال در دوران معاصر، شکل‌گیری مفاهیم مدرنی مانند «ناسیونالیسم» و «دولت ـ ملت» که ماحصل تحولات تاریخی در دنیای غرب مدرن بوده و در سایر نقاط جهان نیز رشد و توسعه پیدا کرده است، باعث شد برخی از احزاب و گروه‌ها در داخل ایران بدون توجه به تاریخ و فرهنگ جامعۀ ایرانی و الگوهای تاریخی وحدت در بین آنان تلاش کنند تا «مسئلۀ ملی» در ایران را با توجه به الگوهای خارجی آن برجسته کرده و به دنبال راه‌حلی برای آن باشند. در این میان، اندیشه‌ها و تعاریف مارکسیستی ـ سوسیالیستی از ملیت و هویت ملی، نیز یکی از این رویکردها بوده که با پایمردی گروههای مختلف مارکسیستی داخلی و به کمک پردازش مفهوم «مسله ملی» در اندیشه چپ جهانی به بازتعریف هویت ملی و نسبت آن با دیگری خارج از این مجموعه در منظومه فکری کنشگران سیاسی ایران وارد شد.

مفهوم «مسئله ملی» در اندیشه چپ ایرانی، پیوند مستقیمی با اندیشهها و فعالیت سوسیال ـ دموکرات‌های قفقاز در اواخر قرن سیزدهم هجری شمسی داشته و با گذر زمان، فرازوفرودهای بسیاری را حتی تا پس از انقلاب 1357 تجربه کرده است. ازجمله گروههای سیاسی و تأثیرگذار مارکسیستی ایران که سعی کرد با استفاده از الگوی فکری مارکسیست ـ لنینیستی و مدل ارائه شده «مسئله‌ ملی» در آن، این الگوها را در داخل ایران پیاده کند، سازمان چریک‌های فدایی خلق بود که درصدد تبیین ماهیت «ملت» و «حل مسئله‌ ملی» بر اساس تعابیر مارکسیستی-لنینیستی در ایران بود. این سازمان که از پیوند دو گروه مخفی جزنی- پویان در سال 1350 بهوجود آمده و در کمتر از 5 سال پس از تأسیس، توانسته بود به یکی از مهم‌ترین گروههای مبارزاتی علیه حکومت پهلوی تبدیل شود، به ادعای بسیاری از پژوهشگران حوزه انقلاب، نقش پررنگی در شکستن فضای خفقان و ایجاد شرایط انقلابی در کشور ایفا نمود. برداشت چریک‌های فدایی خلق از مفهوم «مسئله ملی» نوعی برداشت استالینیستی از دکترین انترناسیونال چپ جهانی بود که پس از سقوط حکومت پهلوی و تلاش گروه‌های انقلابی جهت ساخت جامعه آرمانی خویش، فرصت ظهور بیشتری در کنش سیاسی این سازمان به‌ویژه شاخه اقلیت آن پیدا کرد.

پس از انقلاب 1357، این سازمان چریک‌های فدائی خلق بود که «مسالۀ ملی» متناسب با اندیشۀ چپ و راه‌حل لنینی-استالینیستی برای آن را در سطحی گسترده در سپهر سیاسی ایران گسترش داد. با توجه به این موضوع به نظر میرسد پیروی از شعار انترناسیونال جهانی چپ و تبیین مفهوم مسئله ملی در سایه ایدئولوژی چپ جهانی، سازمان چریک‌های فدایی خلق را پس از پیروزی انقلاب به پروژۀ -به قول خودشان- جداسازی و آزادسازی ملیت‌های تحت ستم ایران سوق داد که نمونه بارز آن حضور فعال کادرهای این سازمان در دو غائله گنبدکاووس و جنگ داخلی کردستان در سال 1358 است؛ بنابراین مصالح اصلی پژوهش حاضر شناخت نقش مفهوم «مسئله ملی» در اندیشه رهبران سازمان در حضور و کنش سازمان در غائله گنبد و کردستان است و تلاش دارد به این پرسش اساسی پاسخ دهد که آیا میتوان حضور سازمان در این دو غائله با رویکردی تجزیهطلبانه را با فهمی درون گفتمانی و خارج از گفتمانهای رقیب ایشان خصوصاً گفتمان ملیگرایانه و ناسیونالیستی مورد تجزیه‌وتحلیل قرار داد. با توجه به بررسیهای انجامشده تا به امروز پژوهش مستقلی که از زاویه درون گفتمانی و منطبق با تحلیل مفهوم «مسئله ملی» به بررسی و تحلیل حضور سازمان چریکهای فدائی خلق در غائله گنبد و کردستان پس از پیروزی انقلاب، پرداخته باشد، انجام نشده است و پژوهشهایی که تا به امروز درباره این موضوع انجام شده بیشتر به توصیف این حضور ذیل تاریخنگاری حوادث این دو غائله بوده است.

خواجهنژاد در کتاب خویش (1399) صرفاً به نقل حوادث ترکمن‌صحرا و دو جنگ گنبد در سال 1358 و زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن پرداخته است و متعاقباً به حضور سازمان چریک‌های فدایی خلق در این حوادث نیز اشاره کرده است. در پژوهش منتشر شده توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (1359) نیز بیشتر به موضوع درگیری‌های کردستان بعد از انقلاب 57 پرداخته شده و در این کار، هیچ تلاشی در جهت بررسی اهداف و انگیزه‌های چریک‌های فدایی خلق در حضور گسترده ایشان در غائله کردستان پس از انقلاب 57 انجام نگرفته است. محمود نادری نیز در کتاب‌های خود (1387 و 1390) با نگاهی تاریخی تنها به بررسی جریانهای سیاسی همراستا با سازمان چریک‌های فدائی خلق ایران در غائله کردستان پرداخته است و نوآوری این پژوهش در بررسی علل و دلایل و تحلیل حضور سازمان در دو رویداد ذکر شده بر اساس مفهوم مسئله ملی و فهمی درونی از کنش سازمان، در هیچ یک از این آثار دیده نمیشود.

مسالۀ ملی در اندیشۀ رهبران چپ جهانی و نفوذ آن به اندیشه گروههای مارکسیستی ایران

« مسالۀ ملی» و «تشکیل دولت ملی»، نقطۀ نهایی روند تکاملی مقوله ملت است و از اینجاست که مقوله ملت با پدیدۀ دولت ـ ملت (NationـState) معرفی می‌شود (کریمی، 2006). دو دیدگاه اصلی در تفکر اردوگاه چپ جهانی و کمونیسم بینالملل نسبت به مقوله و مصالح ملی وجود داشته و دارد. پیروان خوانش لنینیستی از مارکسیسم معتقدند که ملت مفهومی قدیم است که بر ریشه‌های خونی، نژادی، فرهنگی و تاریخی مشترک تکیه دارد و دیدگاه دیگری که در میان چپ جهانی خصوصاً بعد از جنگ جهانی دوم به وجود آمد، این است که مفهوم ملت یک مفهوم برساخته و محصول کوششهای بخشهای نخبگانی جوامع مختلف است که افراد همریشه باید یک سرزمین واحد و یک پرچم واحد داشته باشند.

لنین رهبر سیاسی مارکسیست انقلاب روسیه، با حمایت از توسعۀ دامنۀ جنبش‌های قومی و تجزیه‌طلب در میان قومهایی که به قول او در بند امپراتوری روسیه تزاری بودند، توجه به مسئلۀ ملی در اندیشه مارکسیستی را گسترش داد. (فاستر، بیتا، ج 1، 241-239) او در ابتدا با تأکید بر مفهوم ستم ملی و محکوم کردن آن توانست به بهانه ظلم وارده بر اقوام مختلف، اهرم جدیدی را برای گسترش دایره مبارزه با حکومت مستبد تزاری ایجاد کند و با اعلام مسئولیت برای خود و سایر کمونیستهای جهان در حمایت از جنبش‌های ضد ستم ملی (کولاکوفسکی، 1385، ج 2، 446) حق جدایی ملت‌ها (در صورت خواست خودشان) از دولتهای مرکزی ستمگر را در سراسر جهان به رسمیت شناخت (کولچینکو، 1360، 15) لنین اعتقاد داشت نپرداختن به حق جدا شدن ملت‌های تحت ستم از یک مرکزیت ستمگر، تنها به نفع فئودال‌ها و حکومتهای مطلقۀ ستمگر است (لنین، 1384، ج 3، 1013). لنین در تبیین مصالح ملی از دیدگاه خود، زبان واحد را به‌عنوان یک مؤلفه مهم و تأثیرگذار برای مبارزه با تسلط سرمایهداری توسط مردم تحت ستم دانست و اعتقاد داشت سرزمین‌هایی که زبان مشترک دارند برای مبارزه با تسلط سرمایه‌داری لازم است با هم تحت یک دولت واحد متحد شوند؛ زیرا زبان واحد یکی از برترین شاخصههای مبادلۀ بازرگانی آزاد و شرط اصلی ارتباط محکم بازار با انواع تولیدکننده، خریدار و فروشنده است. (لنین، 1384، ج 2، 1001-997) حزب کمونیست نیز به رهبری لنین در مورد مسئلۀ ملیت‌ها، پیوسته بر اصل برابری تمام ملت‌ها و زبان‌ها یعنی همان ریشهها و پایههای انترناسیونالیسم به‌علاوه حق تعیین سرنوشت ملت‌ها تأکید داشت (کولچینکو، 1360، 13).

لنین در سال 1913 به‌منظور نشان دادن اهمیت بالای مسئلۀ ملی در دیدگاه کمونیستها، از همکار و همفکر خود «استالین» خواست تا در مقالهای به نام «مارکسیسم و مسئلۀ ملی» به بسط و تشریح این مفهوم بپردازد (کولاکوفسکی، 1385، ج 2، 446) و بدین طریق با کمک استالین گامی روبه‌جلو در جهت پردازش مفهوم «مسئله ملی» در دیدگاه چپ جهانی برداشت. استالین نیز به دلیل نگارش همان رساله، بعد از انقلاب 1917، در ردۀ کمیساریای ملیت‌ها انتخاب شد که موجب قدرت روزافزون وی گردید. (ماتیل، 1383، ج 3، 951) استالین در این مقاله، ملت را دارای چهار اصل ثابت زبان، سرزمین، اقتصاد و فرهنگ دانسته و ملتهای تحت انقیاد امپراتوری‌های بزرگ مانند امپراتوری هخامنشی و یا اسکندر را یک ملت ندانسته و آن‌ها را اختلاط‌های تصادفی براثر شکست یا پیروزی دانست. (استالین، 1913، 7-13) با این پیش‌فرض، استالین هم مانند لنین از حق تعیین سرنوشت ملی و جدایی سیاسی بر اساس سرزمین و تشکیل دولت مستقل دفاع میکرد (کولاکوفسکی، 1385، ج 3، 27).

پس از انقلاب اکتبر 1917، لنین خود را ملزم به دادن امتیاز به ملیت‌ها دانست، آن‌ هم در قالب تأسیس یک ساختار فدرال که از حیث فرم، ملی بود و از لحاظ محتوا سوسیالیست بود؛ هرچند این مدل تبلیغی جنبۀ موقتی داشت و بعدها روحیۀ جداطلبی ملیت‌ها در اتحاد جماهیر شوروی به شکل پیروزمندانهای مهار شد. (بولییت، 1382، 242- 243) استالین نیز تنها در صورت مفید بودن این حق برای حزب بر استفاده از آن تأکید داشت و در غیر این صورت دیگر این حق را به رسمیت نمیشناخت و جدا سازی را عملی ضدانقلابی و آب به آسیاب دشمن ریختن، میدانست (کولاکوفسکی، 1385، ج3، 29) و دیگر هیچ پیشفرضی را برای حق جدایی ملتها از اتحاد جماهیر شوروی، باور نداشت و توانست در عمل سیاست‌های خود نسبت به ملیت‌های مختلف شوروی را تا مرحلۀ روسی‌سازی جمعیت و اجباری کردن زبان روسی به‌عنوان زبان رسمی پیش ببرد و با تبعید برخی از گروههای ملیگرای خطرآفرین برای اتحاد جماهیر شوروی، به قول خود امنیت را برای این مناطق تأمین کند (ماتیل، 1383، ج3، 952-951).

به نظر میرسد که رهبران انقلاب بلشویکی روسیه پایبندی به مفهوم مسئله ملی در دیدگاه مارکسیستی را تنها در زمان فعالیتهای انقلابی لازم میدانستند و حق آزادی و جدایی برای «ملل ستمکش روسیه» را در زمان تحریک ایشان به قیام علیه حکومت تزاری به رسمیت میشناختند؛ چراکه تنها در سال‌های اول حاکمیت شوروی بود که به ملیت‌های بزرگ، خودمختاری ظاهری به شکل جمهوریسازی‌های اتحاد شوروی فدرال اعطا شد که به نظر برخی از پژوهشگران همان نیز تصنعی و پوچ بود (کولچینکو،1360، 8-7) اما همین حزب و رهبران آن به‌عنوان پایگاه اصلی کمونیسم بینالملل در گسترش این مفهوم در بین نیروهای همفکر خود در سایر کشورها از هیچ کوششی برای نیل به اهداف بلندمدت خود در اشاعه انقلاب کمونیستی در سراسر جهان دریغ نداشتند. حتی خود لنین در این راستا تئوری‌های مرتبط با رسالت انترناسیونالیسم جهانی را به همۀ زبان‌ها منتشر کرد (لنین، 1358، 37).

ورود مفهوم مسئله ملی در ادبیات سیاسی و فرهنگی ایران با حزب کمونیست ایران که در سال 1917 در باکو و با عضویت بخشی از مهاجران ایرانی قفقاز تشکیل شده بود، آغاز گردید. این حزب در مصوبات اولین کنگره خود که در خردادماه 1299ش در انزلی برگزار شد، برابری و رعایت حقوق مذاهب مختلف و تساوی حقوق ملیت‌های گوناگون ایران را مورد تأکید قرار داده و دربارۀ مسائل مذهبی و ملی به این موارد اشاره کرد:

- در تمام کشورها طبقات حاکم، وقتی پایههای حیاتشان متزلزل می‌شود، شووینیسم ملی و مذهبی را دامن می‌زنند و با این روش تسلط سیاسی خود را مستحکم میکنند. در ایران که 15 ملیت و فرقۀ مذهبی در آن زندگی میکنند مسئله‌ ملی و مذهبی حاد است. حزب باید برای توضیح این مطلب به کارگران و دهقانان که تنها دشمن آنان مالکان ارضی و سرمایه‌داری است بیاموزد در مقابل انقلاب اجتماعی از یکدیگر حمایت کنند و اینکه فقط از طریق کوشش مشترک کارگران تمام ملیت‌ها می‌توانند بر این دشمن فائق آیند

- حزب برای اتحاد فدراتیو همه ملیت‌های ساکن ایران جهد می‌کند (شاکری، 1358، ج6، 101- 102).

به‌این‌ترتیب برای اولین بار این حزب کمونیست ایران بود که تحت تأثیر تعالیم لنین و کمونیسم بینالملل از مفهوم مسئله ملی، بر به‌کارگیری واژۀ ملت برای اقوام مختلف ایرانی تأکید و با استفاده از بحث زندان ملل بودن ایران همانند روسیۀ تزاریسم، هدف خویش را در ایجاد حکومت شورایی و فدراتیو در ایران قرار داد.

عنوان کردن مسئله‌ ملی از جانب نشریات حزب نیز نکتهای حائز اهمیت است. انتشار نشریه هفتگی «خلق» با پاورقی «الفبای کمونیسم» خود گویای رخنه کردن تفکر کمونیستی بر مبنای مسئله‌ ملی در داخل ایران بود. (کامبخش، 1972، 29) در شمارۀ 6 روزنامۀ «ایران سرخ» در ستون حوادث شهری، خبر رژۀ قشون انقلاب در روز عید نوروز در سبزه میدان رشت درج شده بود. احسان‌الله‌خان در نطقی که بدین مناسبت ایراد کرد، دربارۀ اسارت خلق‌های ایران در دست مرتجعان داخلی و استعمارگران خارجی و نیز از پیروزیهای جنبش انقلابی سخن گفت. (ابراهیموف، 1360، 226) بااین‌حال این حزب نیز در رویارویی با مسئله‌ ملی و کنش واقعی در حل آن تحولاتی گوناگون را از سر گذراند. پس از تشکیل کمیته مرکزی جدید حزب به رهبری حیدرخان عمواوغلی در سال 1300، تغییراتی اساسی در متون به جای مانده از حزب کمونیست ایران، در ارتباط با مسئلۀ ملی دیده میشود و این موضوع به‌صورت آشکار در موضعگیریهای اصلی حزب در کنگرۀ انزلی به چشم میخورد، در کمیته دوم به رهبری حیدر خان عمواوغلی به محاق رفته و حتی از مرامنامه حزب نیز خارج شد به‌طوری‌که برخی از پژوهشگران چپ همچون ابراهیموف، دراین باره می‌نویسد:

مهم‌ترین نقصان و نارسایی مرامنامه عبارت بود از فراموش کردن مسئله‌ ملی در آن و این در حالی بود که در آن زمان حدود 15 میلیون نفر جمعیت از ملت‌های مختلف فارس، آذربایجان، کُرد، عرب، بلوچ، ترکمن و... ساکن ایران بودند که نشان می‌داد ایدئولوگهای طبقات حاکم و شووینیستهای ایرانی برای جلوگیری از تحقق خواستهای استقلالیت ملی ملل که در ایران زندگی میکنند دم از ملت «واحد» ایران می‌زد، اما حزب کمونیست ایران، با چنین وضعیتی میبایست به‌شدت مبارزه می‌کرد و مسئلۀ ملی را طبق نظریۀ مارکسیسم- لنینیسم در مرامنامۀ خود وارد می‌کرد، چراکه بنا بر آموزش مارکسیسم- لنینیسم، هر حزب کمونیستی تا وقتی ملت‌های مظلوم موجود در یک کشور را آزاد نکرده و آزادی ملی را تأمین ننموده باشد، در مبارزۀ خود پیروز نیست (ابراهیموف، 1360، 200-201).

مهم‌ترین فرض در علت این تغییر میتواند این موضوع باشد که تأکید بر مسئلۀ ملی موجب افتراق بین هواداران حزب و پیشبرد اهداف انقلابی آن شده بود و به همین خاطر طرح آن در این زمان در حزب کنار گذاشته شد.

حزب توده نیز که به‌عنوان یک حزب چپ و مارکسیستی در دوران آزادی سیاسی پس از سقوط رضاشاه در ایران به وجود آمده بود، در پرداختن به مسئله ملی، راه حزب کمونیست ایران را ادامه داد و با آنکه هدف اصلی خود را مبتنی بر پنج اصل: استقلال و حفظ تمامیت ارضی ایران، مبارزه با استعمار، برقراری دموکراسی و تأمین آزادیهای فردی و اجتماعی، مبارزه با هرگونه رژیم دیکتاتوری و دفاع از زحمتکشان اعلام میکرد (آوانسیان، 1369، 8) و در نشریات خویش به استقلال و تمامیت ارضی ایران تأکید مینمود (به‌عنوان نمونه نک: نامه رهبر، 1323، اردیبهشت و خرداد) اما در عمل و در موضعگیریهای خود در رویدادهای مختلف تاریخی کشور همچون مسئله نفت شمال و جریان فرقه پیشهوری در آذربایجان، رویکردی متناقض را در پیش گرفت. در مسئله واگذاری امتیاز نفت شمال به شوروی، حزب توده آشکارا پرده از رویکرد انترناسیونالی خویش نسبت به اردوگاه چپ جهانی برداشت و احسان طبری، ایدئولوگ و عضو کمیتۀ مرکزی و هیئت سیاسی حزب توده ایران، در مواجه با موازنه مثبت با کشورهای غربی در دهۀ 30 شمسی، چنین رویکرد حزب را بیان کرد:

ما بهمان صورت که برای انگلستان در ایران منافعی قائلیم و علیه آن سخن نمیگوییم، باید معترف باشیم که دولت شوروی در ایران منافع جدی دارد. باید برای اولین بار و آخرین بار به این حقیقت پی برد که نواحی شمال ایران در حکم حریم امنیت شوروی است و دولت ایران برای دادن امتیاز نفت شمال به شوروی و نفت جنوب به کمپانی‌های انگلیسی آمریکایی وارد مذاکره شود (طبری، روزنامه مردم، 1323، 19 آبان).

احسان طبری در دیگر نشریۀ سیاسی حزب توده به نام رزم، دیدگاه جدیدی نسبت به مقولۀ میهن و میهنپرستی ارائه داد و بین دو نوع میهنپرستی تمایز قائل شد. وی با توصیف ویژگی‌های منحصربه‌فرد امپریالیسم آمریکا، انگلیس و فرانسه و مبارزۀ با آن‌ها، این نوع میهنپرستی را میستاید و در ادامه نوع دوم میهنپرستی را این‌چنین تشریح می‌کند:

در نظر ما بیگانه، بیگانه نیست. بیگانۀ امپریالیست با بیگانۀ ضد امپریالیست فرق دارد. در نظر ما میهن‌پرستی طرد عمومی و کلی بیگانگان نیست، بلکه مبارزه بر ضد بیگانگان متجاوز و ستمگر در کنار بیگانگان ستمکش و آزادی دوست در یک مقیاس بین‌المللی است... این است مفهوم واقعی و عمیق میهنپرستی و میهن‌پرستی ما درست نقطۀ مقابل میهنپرستی آنهاست (طبری، رزم، 1327، 15 شهریور).

روشن است که منظور از بیگانه دیگر ستمکش و آزادیدوست، اتحاد جماهیر شوروی بود (آبادیان، 1400، 42). نورالدین کیانوری دبیر اول کمیته مرکزی حزب توده، با درج مقاله‌ای یازده‌صفحه‌ای با عنوان «سیاست شوروی و سیاست کشورهای امپریالیست در ایران»، بر نظریات احسان طبری راجع به مقولۀ دو نوع میهن‌پرستی مهر تائید گذاشت. وی در این مقاله، با دفاع از شوروی، سیاست خارجی دولت شوروی در قبال ایران را چنین توصیف نمود:

دولت شوروی همواره کوشش نموده است که به‌وسیلۀ پشتیبانی معنوی از ملت ایران در مجامع بین‌المللی به‌وسیله مقاومت شدید خود در صحنۀ سیاست بین‌المللی از تحمیلات امپریالیست‌های انگلیس و آمریکایی نسبت به ملت ایران جلوگیری کند...، کشور شوروی در دورۀ سیسالۀ موجودیت خود به جهانیان ثابت کرد که ماهیتش با ماهیت امپریالیستی روسیۀ تزاری هیچ‌وجه تشابهی ندارد؛ نشان داد که در هیچجا و هیچوقت چشم طمع به ثروت و حاصل دسترنج سایر ملل ندارد. (کیانوری، رزم، 1327، 15 آبان).

حزب توده باآنکه خود را تنها حزب ملی ایران معرفی می‌کرد (نامه رهبر، 1323، اردیبهشت) و همچنین در بند 9 قطعنامه نخستین کنگره خویش با صراحت اعلام نموده بود که با هرگونه تمایلات تجزیه‌طلبی که منجر به اخلال تمامیت ایران شود مخالفت صریح و تام دارد، اما باز هم در همین بند از واژه «ملل متنوعه» ایران بهجای واژه ملت استفاده کرده بود (نامه رهبر، 1323، مرداد) که نشان از الهام‌پذیری شدید از اندیشۀ کمونیستی «مسئله‌ ملی» و تلاش برای رواج گام‌به‌گام آن نزد این حزب داشت. درنهایت نیز موضعگیریهای حزب در تحولات سیاسی آذربایجان و غائله فرقه دموکرات به رهبری پیشهوری در سال‌های 1325-1324، اعتقاد به مسئله ملی در اندیشه رهبران حزب را از لایههای مخفی به سطوح آشکار رسانید.

مسئله ملی تا پیش از جریانات آذربایجان، اهمیتی آشکار در سیاستهای حزب پیدا نکرده بود اما هم‌زمان با تحولات آذربایجان، اعتقاد به مفهوم مسئلۀ ملی منطبق با تعاریف لنینی-استالینی آن، نزد برخی از رهبران و اعضای حزب به‌عنوان یک امر مهم در استراتژی مبارزاتی، نمایان گشت. به‌ویژه در آرا و نظرات آن بخش از اعضای حزب که در شوروی زندگی کرده و تحصیلاتشان را در آنجا انجام داده بودند (آوانسیان، 1369، 122-123). برخی از رهبران حزب توده در تبریز، آذربایجان را یک ملت جداگانه قلمداد کرده و زبان مجزای آذری را از حق نامشروط خودگردانی ملی موردنظر لنین، برخوردار دانستند و ایران را دارای ملیت‌های گوناگون به‌حساب آوردند (آبراهامیان، 1386، 483). فعالین حزب در نشریات خود به‌صراحت از به حاشیه رانده شدن زبان‌های مادری تودههای مردم ایران در ادوار گذشته سخن گفته و استفاده از زبان فارسی را به‌عنوان ابزاری برای نابود کردن زبانهای گوناگون ازجمله زبان مردم آذربایجان معرفی کردند (نامه رهبر، 1323، دی). در این میان گروهی دیگر از رهبران و اعضای حزب در تهران، آذری را نه زبانی ملی بلکه گویشی محلی دانسته و آذربایجان را بخش جدایی‌ناپذیری از ایران قلمداد کرده و قائل به تقسیم ایران نبودند (آبراهامیان، 1386، 483) و جانانه از زبان فارسی و جایگاه والای آن برای تمامیت ایران دفاع می‌کردند (نامه رهبر، 1323، مهر) و هر نوع دعاوی ناسیونالیسم محلی را که منتهی به تفرقه بر پایۀ اختلاف ملی و تمایلات تجزیه‌طلبانه می‌شد را به‌شدت رد می‌کردند (ماهنامه مردم، 1325، خرداد). این دوگانگی در رویکرد حزب به مسئله ملی، هم‌زمان با تحولات آذربایجان در شهرهای دیگر نیز خود را نشان داد. به‌عنوان نمونه هنگام تأسیس کمیته‌های ایالتی حزب توده در ترکمن‌صحرا برخی از اعضای حزب ازجمله قاسمی مخالف تشکیل این کمیتهها بودند، اما برخی مانند آوانسیان با تأکید بر مشی مارکسیستی و انترناسیونالیستی حزب توده معتقد بودند که باید مسئلۀ ملی را در ترکمن‌صحرا به نحو مطلوب اجرا کرد (آوانسیان، 1369، 310)؛ زیرا شناسایی حق خودگردانی ملی و اعطای حقوق اجتماعی و ملی کامل به همه اقلیت‌های ملی را جزو برنامهها و مرامنامۀ حزب میدانستند (آبراهامیان، 1386، 472). این موارد همگی نشان‌دهندۀ قوت مرام انترناسیونالیستی و اعتقاد به حل مصالح ملی نزد برخی از سران و اعضای حزب توده دارد، هرچند که بیانات ضدونقیض در نشریات گوناگون حزب و عملکرد متفاوت اعضا و رهبران درباره مسئله ملی خود مخل شکلگیری عملکرد منسجم حزب در این موضوع تا پایان حیات این حزب بود. بدین ترتیب حزب کمونیست ایران و حزب توده به‌عنوان پیشگامان طرح «مسئله ملی» در سپهر سیاسی و فرهنگی ایران، باآنکه نتوانستند برای حل این مسئله بر اساس تعالیم لنینیست-استالینیستی، در ایران موفقیتی کسب کنند اما میراث ایشان در این مسئله به سایر گروههای مارکسیستی و چپ بعدی، همچون سازمان چریک‌های فدایی خلق رسید تا این مسئله را از ارکان اصلی استراتژی مبارزاتی خویش کنند.

رویکرد سازمان چریک‌های فدائی خلق ایران به «مسالۀ ملی»

سازمان چریک‌های فدایی خلق از ابتدای تشکیل، خود را پیرو مکتب مارکسیسم ـ‌ لنینیسم خواند و در هنگام جذب افراد نیز، بر اساس آگاهیهای آن‌ها از اندیشه «مارکسیسم ـ لنینیسم» یارگیری می‌کرد. بررسی و تحقیق در آثار بهجای مانده از تئوریسینهای سازمان، حکایت از توجه آنان به مقولۀ مسئلۀ ملی دارد. در سال‌های اولیه تشکیل سازمان که هدف اصلی آن‌ها معطوف بر مبارزه انقلابی در جهت سرنگونی نظام دیکتاتوری بود، مجالی برای پیادهکردن مسئلۀ ملی در سطح ایران وجود نداشت؛ اما به‌موازات شروع شمارش معکوس روزهای انتهایی عمر دودمان پهلوی، زمینه برای تبلور بیشتر مسئله ملی در سیاستها و کنشهای سازمان فراهم شد.

جزنی با مترقی دانستن جنبش ملی فرقۀ دموکرات آذربایجان که درصدد خودمختاری و جدایی از ایران بود، همدلانه دلیل ناکامی آن را عدم بلوغ این جنبش میدانست (جزنی، بیتا، 87). وی در درون جنبشهای ملی نیروی نهفته مهمی میدید که باید موردتوجه قرار گیرد (جزنی، 1358، 87). او ایران را کشوری متشکل از خلق‌های تحت ستم میدانست (همان، 82) و باور داشت که کشورهای متعددی هستند که خلق‌های گوناگون آن یا به‌صورت فدراتیو و یا به شکل ایالات و جمهوریهای خودمختار زندگی میکنند (وهابی و مهاجر، بیتا، 27). افرادی همانند بهروز دهقانی، علیرضا نابدل، صمد بهرنگی، کاظم سعادتی، اصغر عرب هریسی و عبدالله افسری که از اعضای فعال سازمان در شهر تبریز و بیشترشان فارغ‌التحصیل دانشسرای عالی و به‌عنوان آموزگار در روستاهای آذربایجان مشغول خدمت بودند، دغدغهشان «ستم ملی» وارد بر مردم سرزمین‌های تُرک‌نشین ایران و قانونی دانستن حق «مسله ملی» برای تُرک‌های ایران بود (وهابی و مهاجر، بیتا، 37). در بین رهبران سازمان نابدل به‌زعم خود، طعم تلخ ستم ملی را چشیده بود (نابدل، 1356، 4) وی مصرانه در آگاهی جوانان نسبت به این حق ضایع‌شده گام برمی‌داشت. او «مارکسیستنماهای» گذشته (همچون حزب کمونیست و حزب توده) را به دلیل کم‌کاری نسبت به «مسئلهملی» در کشور، سرزنش میکرد و آنان را فاقد بینش واقعی دانسته و چراغ راه در حل «مسئله‌ ملی» در ایران را آثار ارزشمند لنین و استالین میدانست (نابدل، 1356، 4). فراهانی از دیگر اعضای سازمان باور داشت که ترکها قریب به هزار سال بر سرزمین‌های ایران حکومت کرده‌اند، در سازمانهای دولتی و ارتش و پستهای مهم کشور صاحب‌منصب بوده و هستند ولی از محکومیت زبان مادری خود محنت و مشقت میکشند و اگر مردم آذربایجان خواهان تشکیل حکومت خودمختار هستند این حق آن‌ها است (صفایی فراهانی، 1349، 17). تئوریسین‌های سازمان بر اساس آموزههای چپ جهانی از مفهوم مسئله ملی، بر این اعتقاد بودند که هرگونه تجاوز نسبت به حقوق ملیت‌ها از دیدگاه مارکسیسم ـ لنینیسم به‌طورکلی منفور و متروک است (نابدل، 1356، 4). گروه چوپانزاده که جزء حامیان سازمان در خارج از کشور بودند، در مقدمۀ کتابی که با نام «مسئله‌ ملی و طرح آن در مبارزات رهایی‌بخش ایران» منتشر کرد، ایران را کشوری کثیرالمله معرفی میکند که ملل آن برای خودمختاری مبارزه میکنند (چوپانزاده، 1358، 2-12)؛ و در بین تمامی جنبش‌های آزادیخواهی در ایران، فقط پیروی از جنبش‌های کمونیستی را به جوانان ایرانی توصیه میکرد و گفتار لنین را سنگ اساسی طرح برنامه حل مسئله ملی میدانست (همان، 90، 93 و 97) از سویی دیگر، جزنی برخلاف نابدل که تنها تُرک‌ها را در رتبۀ یک ملت تحت ستم میدید، کُردها، بلوچها و اعراب را نیز جزو خلقهای دیگر تحت ستم ملی ایران میدانست که شرایط جنبش‌های قهرآمیز در بین آنان فراهم است (جزنی، 1358، 82). مؤمنی نظریهپرداز و عضو سازمان، خلق تحت ستم را کُردهای ساکن در شهرهای کُردستان میدانست و دولت پهلوی را سرزنش می‌کرد که حتی ملیت را مبنای سرشماری قرار نداده و آمار دقیقی از تعداد مردم کُرد ساکن ایران ندارد (مومنی، بیتا، 3). جزنی نیز ستم اقتصادی، ستم سیاسی و ستم فرهنگی بر خلق کُرد را بیشتر از سایر نقاط کشور میدانست (جزنی، 1358، 82-83) و به‌طورکلی، سازمان، کردستان را ازنظر سوق‌الجیشی دارای موقعیت مناسبی برای شروع از بین بردن ستم ملی میدانست (پیام فدائی، 1390، مهر). از نظر بهزاد کریمی عضو گروه «اکثریت» و رئیس شاخه کردستان قبل از انشعاب، الگوی ارائه شده از جانب سازمان در مورد «مسئله‌ ملی» چیزی نبود جز قالب فکری لنین و استالین. زیربنای اصلی فکری، تئوریسینهای سازمان در تفسیر مفهوم مسئله ملی را آثار این دو رهبر کمونیستی تشکیل میداد و بدین طریق، سازمان خود نیز محرک اصلی گسلهای قومی در برههای از تاریخ ایران شد (کریمی، 1390).

حمید اشرف (از رهبران سازمان در دهه 50) در جریان رشد پانعربیسم و اختلافات و نارضایتیهای پیش آمده در شهرهای عربنشین ایران، رضایت به تغییر نام خلیج‌فارس و خوزستان داد و گفت: «ما انترناسیونالیسم هستیم. تعصبی روی اسامی نداریم و روی این مسائل حرفی نداریم» (تقیزاده، 1400، 354). سازمان یقین داشت که «مسئله‌ ملی» و «ستم ملی» در ایران به‌عنوان کشوری مرکب از ملیت‌های گوناگون، وجود عینی دارد و سرکوب متوحشانه حقوق ملی همه خلق‌های ایران، این سرزمین را به زندان خلق‌ها تبدیل کرده است (پیامفدائی، 1390، مهر) و این تحلیل در ذهن افراد سازمان رسوب کرده بود که اگر ما ایران را تعریف میکنیم باید بگوییم که ایران از ملت‌های مختلف مثل فارس، تُرک، کُرد، بلوچ، عرب و... تشکیل شده، پس باید به هرکدام حق تعیین سرنوشت داده شود و این مفهوم در ادبیات چریک‌های خلق ایران پذیرفته شده بود که به‌جای خلق ایران، باید بگوییم خلق‌های ایران و باید هرکدام ارگان رهبری و دولت خود و حکومت خود را داشته باشند (نگهدار، 10 مهر 1402، مصاحبه با نگارنده).

«مسالۀ ملی» و حضور سازمان چریک‌های فدائی خلق ایران در غائلۀ گنبد و کردستان

غائله گنبد:

به اعتقاد گروههای مبارز قومی در منطقه ترکمنصحرا که بعدها با دکترین گروههای مارکسیستی حاضر شده در منطقه نیز تقویت شد، محمدرضا شاه پهلوی با تقسیمبندیهای جغرافیایی جدید در ترکمنصحرا به دنبال تعقیب سیاست دفع هویت قومهای تحت ستم و نابودی آن‌ها بود. در زمان تقسیمبندیهای جدید استانی در دوران پهلوی دوم در دشت گرگان و گنبد، جرگلان جزء بجنورد و بقیه مناطق نیز جز استان مازندران تقسیم شد. به اعتقاد قومیتگرایان ترکمن، تقسیم‌بندی هر شهرستان در ترکمنصحرا نیز به صورتی پیش رفت که در هر منطقه ترکمن‌ها در اقلیت باشند و مراوهتپه، گلیداغ و کلاله، جزء بخشهای فارسنشین مینودشت و رامیان جزء شهر گنبد و آق‌قلعه و حومه، جزء گرگان که شهری غیر ترکمن بود و بندر ترکمن و گمیشان جزء بندرگز که آن نیز شهری غیر ترکمنی بود، درآمد و از همان زمان‌ها بود که نطفۀ شعار «ملت ترکمن» در نزد بخشی از ترکمنها شروع به شکل‌گیری کرد (کانون فرهنگی-سیاسی خلق ترکمن و ستاد مرکزی شوراهای ترکمنصحرا، 1358، 9-10) تا به‌زعم خودشان بتوانند زیر سایۀ این شعار، حقوق پایمال‌شدۀ خود را به دست آورند.

با نزدیک شدن به سقوط حکومت پهلوی، سازمان چریک‌های فدایی خلق که سعی داشت حضور خود در مناطق مختلف ایران را تثبیت کند، بر اساس ایدئولوژی مبارزاتی خود به‌ویژه تأکید بر مسئله ملی، فعالیت در مناطقی از کشور را در اولویت خویش قرار داد که رنگ و بوی ستم ملی در آنجا بیشتر به چشم میخورد و سازمان میتوانست در راستای دکترین خویش از شعار مسئله ملیو «حق تعیین سرنوشت ملتهای تحت ستم در این مناطق بهتر استفاده کند؛ بنابراین انباشت نارضایتی‌های قومی و گرایش‌های جداییطلبانه ناشی از آنچه مارکسیست-لینیستها، ستم ملی میخواندند در مناطقی چون ترکمنصحرا و گنبد، این مناطق را برای فعالیت سازمان منطبق بر ایدئولوژی مبارزاتی ایشان به‌منظور رهایی خلقهای تحت ستم، مناسبتر جلوه میداد. از سوی دیگر، فترت سیاسی به وجود آمده بین سقوط رژیم پهلوی تا تثبیت قدرت جمهوری اسلامی و گسترش فعالیت گروههای گریز از مرکز قومی در گنبد و کردستان از همان فردای پیروزی انقلاب، باعث شد که سازمان از وضعیت به وجود آمده استفاده کرده و بتواند در گنبد، فعالان سیاسی ترکمن را در قالب هواداران سازمان به سمت خود جذب و مردم این مناطق را تهییج کند تا با داسهای خود سهم خویش را از خرمن انقلاب به دست آورند (کار، 1357، 19 اسفند). سازمان که تعداد اعضای آن در آستانه انقلاب 1357 از بیست نفر تجاوز نمی‌کرد (سازمان اتحاد فدائیان خلق ایران، 1382، 8) و با وقوع انقلاب در اندک خانههای تیمی به‌جای مانده، باهم در جدالهای تئوریک بودند (نادری،1390، ج2، 2) با وقوع ناآرامیها در گنبد جانی تازه گرفته و با کمک هواداران خود، توانست فعالیت خود را در این منطقه با شعار رفع «ستم ملی» و «حق تعیین سرنوشت»، شروع کند (آت ابای، 1391). سازمان در ابتدا دفتری به نام «کانون فرهنگی سیاسی خلق ترکمن» را تأسیس نموده و از ستاد سازمان در تهران تقاضای نیرو کرد و شاخه تهران سازمان، نقی حمیدیان، ناهید قاجار و عباس هاشمی را به کمک ایشان فرستاد تا ساماندهی اوضاع فداییان در ترکمن‌صحرا را عهدهدار شوند و بدین‌صورت و با کمک عوامل سازمان، «ستاد مرکزی شوراهای ترکمن‌صحرا» دایر شد. در حقیقت «ستاد» و «کانون» مکمل همدیگر بودند (حمیدیان، 10 مهر 1402، مصاحبه با نگارنده). از سوی دیگر، راهنمای اصلی سازمان در این مبارزه، دستنوشتههای بیژن جزنی درباره مسئله ملی بود (آت ابای، 1391) و سازمان توانست با استناد به اصل مسئله‌ ملی و ستم ملی و با تکیه بر ظلم وارد شده بر ترکمنان در طی سالیان طولانی، در بین آنان نفوذ کرده و پشتوانهای تئوریک برای تحرکات قومی ایشان فراهم نماید؛ به‌نحوی‌که در اعلامیههای ستاد مرکزی شوراهای ترکمن‌صحرا، لغو تمام محدودیتهای ملی و فرهنگی، سپردن مصالح خلق ترکمن به دست خلق ترکمن و «حق تعیین سرنوشت» به‌وسیله خلق ترکمن، به دال مرکزی مطالبات ایشان تبدیل شد (نک: کانون فرهنگی - سیاسی خلق ترکمن و ستاد مرکزی شوراهای ترکمنصحرا، 1358، 6). بعلاوه هواداران چریک‌های فدایی خلق با بازنویسی اعلامیه‌های سازمان، فروش کتابهای معروف رهبران چپ جهانی مانند لنین و استالین، طرح خواست‌های ملی، و مسائل مربوط به رفع ستم ملی، دست به جذب جوانان ‌زدند (مرادی، 1391).

کانون فرهنگی و سیاسی خلق ترکمن در روز20 اسفند 1357، راهپیماییای در گنبدکاووس ترتیب داد که بنا به گفتۀ اعضای سازمان چریک‌های فدایی خلق، نیروهای مترقی غیر ترکمن گنبد، ترکمن قلا و آق‌قلا نیز پشتیبانی خود را از خواست‌های به‌حق خلق ترکمن اعلام و به گزارش ارگان رسمی سازمان -نشریه کار- نظامیان انقلابی ترکمن نیز خواستار ایجاد ارتش خلقی شدند که فقط در ترکمن‌صحرا خدمت کند؛ زیرا، تمامی سلاحهای موجود در آق‌قلا و گوموش‌دخهبه نفع خلق زحمتکش ترکمن‌صحرا مصادره گردید (کار، 1357، 24 اسفند). نشریه کار قطعنامۀ صادره در 15 اسفند 1357 به نام سربازان ترکمن خطاب به دولت موقت را در ستونی درج کرد که در بندهای 1 و 3 آن خواهان انحلال کامل ارتش و تسریع برقراری ارتش خلقی که پشتیبان خلقهای ستم دیده باشند، بود (کار، 1358، 2 فروردین). از طرفی دیگر، ستاد شوراهای ترکمن‌صحرا با پشتیبانی سازمان و رهنمودهای آن در 2 فروردین 58، با درج بیانیهای در نشریه کار سازمان، خواهان اداره تمام پادگانها و پاسگاههای ضدخلقی به دست شوراهای انقلابی و ارتش خلقی و سازمان شد (کار، 1358، 2 فروردین). نیروهای سیاسی ترکمن نیز که حضوری فعال حتی در دورترین نقاط روستاها داشتند، ارتباط نزدیکی با سازمان برقرار کرده و گرایش‌های چپ و مارکسیستی از خود نشان میدادند (خواجهنژاد، 1399، 123). به‌احتمال‌قوی این نزدیکی آن‌ها به سازمان و نشان دادن علاقه به تفکرات چپ مارکسیستی ازآنجا نشات می‌گرفت که این تعالیم خصوصاً در مقوله مسئله ملی، توجیهات تئوریک برای فعالیتها و علائق قومگرایانه و گریز از مرکز ایشان را فراهم میکرد.

تحرکات ستاد خلق ترکمن و سازمان در منطقه و سنگربندی شهر توسط سازمان چریک‌ها و در نهایت حمله گروهی از هواداران سازمان به پاسگاه داشلیبرون در 60 کیلومتری شرق گنبد و خلع سلاح نظامیان این پاسگاه (حمیدیان، 2012، 285 و نادری، 1390، ج2، 28) منجر به بروز جنگی تمام‌عیار در منطقه مابین نیروهای حکومتی و گروههای ترکمن هوادار سازمان و خود سازمان شد که از 5 تا 13 فروردین 1358 ادامه داشته و به جنگ اول گنبد مشهور شد. در جریان درگیری‌ها، هیئتی از سوی دولت برای مذاکره به منطقه اعزام شد و برخی از افراد سرشناس منطقه همچون آخوند ارزانش که در هیئت نمایندگی ستاد خلق ترکمن برای برقراری آتشبس قرار داشت، با اعتراض به سیاست‌های جنگ‌افروزانِ سازمان توانستند مذاکرات صلح با دولت را تا آنجا پیش ببرند که ستاد مرکزی شوراها، مشروط به اینکه شعار «خودمختاری خلق ترکمن» را کنار گذاشته و شعار ملایم‌تر «حق تعیین سرنوشت برای خلق ترکمن» را جایگزین آن کنند، مجوز فعالیت بهدست آورد (نادری، 1390، ج2، 32)؛ اما سازمان و هواداران منطقهای آن از مواضع خویش برای حق خودمختاری خلق ترکمن کوتاه نیامده و به قول خویش مسئله ملی را همانند حزب توده به فراموشی نسپردند (نادری، 1390، ج2، 32) و باوجود برقرار شدن آتشبس در منطقه و باوجود تمام پیامدهای جنگ اول گنبد، کسانی چون نقی حمیدیان، این جنگ را موجب تولد جنبشی جوان و پرامید به یاری سازمان چریک‌های فدایی خلق در منطقه ترکمن‌صحرا و مشارکت سازمان در غائله گنبد و پشتیبانی عملی و تبلیغی از ستاد ترکمن را ارزشمند دانسته و یادآور میشود که آن حوادث از خاطره ترکمن‌صحرا پاک نمی‌شود؛ زیرا سازمان بود که صدای خلق ترکمن را به گوش دیگر خلق‌ها رساند (حمیدیان،2012، 296)؛ بدین‌صورت سازمان پس از جنگ اول گنبد و تلاش‌هایی که جهت برقراری صلح در منطقه انجام میشد، آرام ننشست و به سراغ فعالین ترکمن‌صحرا رفته تا بتواند حوادث در منطقه ترکمن‌صحرا را مطابق برنامه‌های موردنظر خویش به‌پیش ببرد (آت ابای، 1391).

به دنبال همبستگی چریک‌های فدایی خلق با احزاب حاضر در کردستان در غائلهای که به‌موازات غائله گنبد در این استان ایجاد شده بود، عدهای از چریک‌های فدایی و افراد احزاب کردستان در اطراف شهر گنبد متمرکزشده و با ستاد خلق ترکمن تماس حاصل کردند (ساکما، 1358، 158632/293) و این ستاد را که پیرو اندیشههای کمونیستی شده بود را مجاب کردند که شهر را در روز 19 بهمنماه تخلیه کرده و آرمهای کمونیستی را در میدان مرکزی شهر بالا برده و شهربانی را خلع سلاح کند. دقیقاً شبیه به همان کاری که دموکرات‌های کردستان در مهاباد انجام داده بودند و با گروگان گرفتن یک منطقۀ فارس‌نشین از شهر، دیگران را تهدید به تخلیۀ شهر کرده و اختیار شهر را به دست گرفته و گنبد را به‌عنوان «نمونه یک شهر کمونیستی» در شمال کشور معرفی کنند (سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، بی‌تا، 6)؛ بدین ترتیب سازمان، شهر را به سمت دومین جنگ و از بین بردن صلح با دولت به پیش برد (مراسان، 1358، 3339000012). ستاد خلق ترکمن و ستاد شوراهای دهقانی که در باطن یک نهاد در قالب دو ستاد بودند (کریمی، 15 مهر1402، مصاحبه با نگارنده) به همراه کانون سیاسی ـ فرهنگی خلق ترکمن که توسط هواداران سازمان چریک‌های فدایی خلق در گنبد تشکیل شده بود و همچنین ستاد مرکزی ترکمن‌صحرا که مستقیماً توسط سازمان چریک‌های فدایی خلق تأسیس شده بود، همگی تحت نفوذ شدید سازمان و آرمان‌هایش بودند (نگهدار،10 مهر1402، مصاحبه با نگارنده) از سوی دیگر سازمان، شوراهای شهر و روستا را درست کرده و ستادی در گنبد به وجود آورده بود که شوراها زیر نظر آن ستاد کار میکردند و سازمان تحت این اسم و در پوشش آن، اهداف و نیات خود را دنبال می‌کرد. ستادی که به نام خلق ترکمن بهوجود آمده بود نیز ماهیتی کاملاً مارکسیستی داشته و بیشتر وابسته به چریک‌های فدایی خلق بود تا مردم ترکمن (پیام انقلاب، 1358، اسفند)؛ بدین‌صورت شاید اغراق نباشد اگر بگوییم برتری قدرت سیاسی سازمان در منطقه و سازشناپذیری ایشان، علت اصلی درگیری و تقابل با حکومت مرکزی در هر دو جنگ گنبد بود چراکه سازمان خود را موظف میدید به دنبال منافع هر قشر «تحت ستم» باشد و به همین دلیل دفاع از هر نوع جنبش اعم از جنبش کارگری، دهقانی و ملی را حق خود میدانست (کریمی، 15 مهر1402، مصاحبه با نگارنده).

با گسترش تحرکات سازمان در ترکمنصحرا، پایان صلح و آغاز جنگ بعدی اجتنابناپذیر بود (حمیدیان، مهر1402، مصاحبه با نگارنده) و جنگ دوم گنبد در روز 19 بهمن 1358 آغاز شد (سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، بی‌تا، 16) که در نهایت با ورود ارتش برای کمک به سپاه منطقه، در کمتر از ده روز خاتمه یافت. نیروهای حکومت با تسخیر گنبد با سنگرهای مستحکم و پُر آذوقۀ سازمان مواجه شدند که مواد غذایی به‌اندازه یک سال در آنجا موجود بود که نشان میداد، سازمان از قبل خود را برای یک جنگ طولانی‌مدت آماده کرده بود. خانههای مردم گنبد به شکل تونل به هم متصل شده بود و کسانی که در مقابل سازمان مقاومت می‌کردند و منزل خود را در اختیار آن‌ها قرار نمی‌دادند کشته میشدند (مناظره، 1358 و پیام انقلاب، 1358، اسفند). در تمام این دوران ناآرامی و آشوب در ترکمنصحرا، سازمان حاضر نبود حق تعیین سرنوشت را حتی با مخالفت مردم منطقه که از جنگ و ناآرامی خسته شده بودند، کنار بگذارد (مناظره، 1358) و کنار گذاشتن مصالح ملی را به‌مثابه سلب پتانسیل بالقوه خلقها میدانست (مراسان، 1359، 4985).

3-2- غائله کردستان:

سازمان، با اعتقاد به اینکه هر جا جنبشی برای آزادی خلقهای دربند و از بین بردن ستم ملی وجود دارد ما نیز برای سازمان‌دهی آن باید حضورداشته باشیم، مبارزات خود در کردستان را نیز شروع کرده (کریمی، 10 مهر 1402، مصاحبه با نگارنده) و کردستان را «پایگاه چریک‌های فدایی خلق» نامید (هاشمی، 1396، 51). حضور کادرهای سازمان در وقایع شهرهای کردستان، نمونهای از حضور بازیگران غیرقومی در بحران‌های قومی بود که از مسئلۀ حقوق قومیت‌ها در مقابل دولت مرکزی استفادۀ ابزاری کرده و توانسته بود در بحران کردستان یکی از مهم‌ترین جنبش‌های مارکسیستی ایران را کلید زده و کنشگران قومی مختلف در ایران را در این بحران، به دور هم جمع کند. سازمان در غائله کردستان تلاش نمود از زمینه‌ها و انگیزههای قوم‌گرایانه در جهت رسیدن به اهداف مبارزاتی خود استفاده کند (حمانی، 1400، 523-524) و با انگشت نهادن بر نقاط حساس و تحریکپذیر مردم کرد که حول ملیتسازی دور می‌زد، برای دستیابی به اهداف سیاسی خود بهره‌برداری کند (بهجت، بیتا، 145) و البته به‌زعم خویش به سمت حل مسئله ملی در ایران پیش برود.

سازمان در غائله کردستان در کنار سایر گروههای تجزیهطلب، روی در روی حاکمیت ایستاده و اولین جنگ خونین کردستان را درست یک ماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی رقم زد (حمانی، 1400، 419). در گیرودار نبردهای خونین در شهرهای مختلف کردستان، پنج بار هیات حُسن از جانب دولت ایران برای مذاکره در خصوص پایان جنگ وارد کردستان شد (حمانی، 1400، 519-425) و در دور سوم مذاکرات، امام خمینی (ره) در پیامی بر عدم مطرح بودن اختلاف نژادی، زبانی، قومی و ناحیهای از جانب اسلام و حکومت اسلامی تأکید کرد (امام خمینی، 1358، ج9، 351)، اما سازمان همچنان تمامی فعالیت خود را بر اساس تهییج احساسات قومی و گسترش قومگرایی و دامن زدن به ناسیونالیسم قومی قرار داد تا بحران کردستان را به سمت خودمختاری این منطقه پیش ببرد (بهجت، بیتا، 8)؛ حتی در زمانی که دور سوم مذاکرات صلح مابین نمایندگان دولت و گروههای سیاسی کُرد در جریان بود، سازمان به همراه کومله که جریان سیاسی- کُردی مخالف حاکمیت جمهوری اسلامی بود در نقاط مختلف کردستان عملیات نظامی انجام می‌داد تا مذاکرات صلح را ناکام بگذارد (بهجت، بیتا، 3). در دور چهارم مذاکرات صلح، سازمان در اعلامیهای بیان کرد که دولت به‌طورجدی در مورد خودمختاری کردستان توجه کند و عواقب وخیم اهمال درباره حق خودمختاری ملت کرد را در نظر داشته باشد (کار، 1358، آذر و مراسان، 1358، 3431000047). در ماه آذر همان سال، سازمان، علاوه بر تأکید بر به رسمیت شناختن حق خودمختاری برای کردستان پیششرطهای دیگری برای ادامه مذاکرات صلح همانند انحلال سپاه پاسداران در کردستان را نیز مطرح کرد (حمانی، 1400، 419-432) و با انتشار بیانیهای با عنوان «ما و جنبش مقاومت خلق کُرد» خواستار «حق تعیین سرنوشت» برای خلق کُرد بر اساس مبانی نظری مارکسیسم و احیاء ماهیت قدرت کُردی شد (کار، 1358، آذر). با موافقت خروج سپاه در دیماه همان سال از کردستان و پس از مذاکرات دور پنجم صلح، به جای آرامتر شدن فضا، فعالیتهای گروههای درگیر در کردستان بیشتر شد (جمهوری، 1358، بهمن و هواداران سازمان چریک‌های فدائی خلق، 1358، 173) و سازمان تلاش کرد تا به‌صورت آهسته کردستان را از حضور ارتش نیز پاک کرده و تمام تحرکات ارتش را در مرز با عراق تحت نظارت خود درآورد (نداف، 1389، 42) اما با افزایش نظرات متفاوت درباره ادامه جنگ با حکومت در کردستان، بین اعضای سازمان انشعاب بهوجودآمد و سه‌شاخه مشخص از دل این انشعاب در سازمان به نام‌های گروه اشرف دهقانی، شاخه اکثریت و شاخه اقلیت به وجود آمدند. پس از انشعاب، در 30 خرداد 1359 شرایط برای خروج شاخه اکثریت که مخالف ادامه جنگ بودند، از جنگ کردستان فراهم شد (حمیدیان، 15 آبان 1402، مصاحبه با نگارنده) هرچند خروج شاخه اکثریت از غائله کردستان نیز خروجی ظاهری و نمایشی بود چراکه در 30 خرداد 1359، شاخه اقلیت، ادامه شرکت شاخه اکثریت سازمان در غائله کردستان که با استراتژی حضور «بینام» انجام میشد را رسانهای کرد (کار، 1359، آذر). به گفته بهزاد کریمی، شاخه اکثریت سازمان در منگنۀ دو خلق‌ گیر کرده بود! اول اینکه مردم در سراسر کشور عموماً پشتیبان آیتالله خمینی بودند و شاخه اکثریت، نیز که خواهان حضور در قدرت و سهیمشدن در حاکمیت بود نمیتوانست از خواست عمومی مردم ایران چشم بپوشد و از سوی دیگر نیز بر اساس رویکرد سازمان به مفهوم مسئله ملی در دکترین انترناسیونال چپ جهانی، نمیتوانست از حق دموکراتیک خودمختاری خلقها نیز چشم بپوشد؛ بنابراین شاخه اکثریت هم نمیخواست در افکار عمومی مردم ایران به‌عنوان ضدانقلاب شناخته شود و هم نمیخواست در کردستان از خلق کُرد که به قول خودشان، علیه سال‌ها ستم ملی، به پا خواسته بودند، جدا بماند (کریمی، 15 آبان 1402، مصاحبه با نگارنده)؛ اما شاخه اقلیت، حل مسئله‌ خلق کُرد را صرفاً در «قلمرو مسئله ملی» و اکثریت را متهم به انکار حقانیت مبارزات خلق کُرد، میکرد (کار، 1359، آذر). اقلیت بر این باور بود که برای کمونیست‌ها در مسئله‌ ملی، شعار «حق تعیین سرنوشت» و «حق جدایی» نقطه عزیمت است، کسی که این اصل را نپذیرد و حرکت خود را از آن شروع نکند، به‌هیچ‌وجه حق ندارد خود را کمونیست بداند (چریک‌های فدائی خلق، 1362). اقلیت اعتقاد داشت، برای حل مسئله ملی و از بین بردن ستم ملی، باید لنینیسم را از نو خواند و مسئله‌ اصلی هر انقلاب را به شیوۀ درست آن حل کرد (دهقانی، 1361، 6).

شاخه اقلیت و گروه کوچک اشرف دهقانی بهاینترتیب، به فعالیتهای ضد حکومتی خود در کردستان ادامه دادند (نداف، 1389، 6). این دو گروه با دیگر جریان‌های سیاسی تجزیهطلب کُرد ارتباط داشته و برای هدفی مشترک، خودمختاری کردستان، همکاری می‌کردند (کتاب سی و دوم کردستان (2)، 1358، 72-71) و به‌طور رسمی و علنی خواستار اخراج ارتش و مقامات منصوب دولت از کردستان و ایجاد سلطه نظامی خود بر سراسر کردستان بودند و در نظر داشتند پس از سیطرۀ کامل نظامی بر تمام راهها و شهرهای کردستان، اعلام استقلال کنند (خوشحالی، بیتا، 72). در این میان گویا برخی از کشورها نیز آمادگی خویش برای به رسمیت شناختن کشور کردستان را بعد از اعلام استقلال به شاخه اقلیت چریک‌های فدایی خلق و گروههای کرد مبارز همپیمان ایشان اعلام کرده بودند و قول ارسال کمکهای نظامی نیز به کردستان مستقل داده بودند (خوشحالی، بیتا، 72). شاخه اقلیت به این نتیجه رسیده بود که چون نظام فدراتیو، مبتنی بر قرارداد است و قرارداد مبتنی بر مذاکره و توافق طرفین متساویالحقوق، پس حتی فدرالیسم نیز راهحل نهایی مسئله‌ ملی در ایران نیست و پیشزمینه این کار، اقدام متحد کارگران تمام ملل ساکن ایران و تودههای زحمتکش و ستمدیده برای سرنگونی فوری رژیم جمهوری اسلامی و برقراری حکومت کارگری و دولت شورایی است. شاخه اقلیت معتقد بود در این راه هیچ امتیازی به هیچ ملتی و هیچ زبانی نباید داده شود، زبان رسمی اجباری باید الغاء و هر ملیتی باید از این حق برخوردار باشد که آزادانه به زبان خود سخن بگوید و الحاق جبری ملل مختلف ایران به یک حاکمیت مرکزی را مردود دانسته و تنها اتحاد آزادانه و داوطلبانه ملل ساکن را مورد پذیرش میدانست (کار، 1382، دی)؛ همچنین علاوه بر تائید مبارزه برای تحقق شعار «حق جدایی» حق الحاق داوطلبانه برای تودههای ملت‌های از بند رسته (چریک‌های فدائی خلق، 1362) تحقق این امر را در گرو اتحاد کارگران و زحمتکشان تمام ملیت‌های ساکن ایران برای سرنگونی رژیم ارتجاعی حاکم بر ایران و استقرار یک حکومت شورایی میدانست (اتحاد، 1383، شهریور).

با آغاز تهاجمات عراق به ایران در 31 شهریور 1359، گروه اشرف دهقانی و شاخه اقلیت از فرصت به وجود آمده در اثر دردسر بزرگ حکومت برآمده از انقلاب برای گسترش مبارزات خود علیه نیروهای دولتی در کردستان استفاده کردند و باآنکه جنگ ایران و عراق را جنگی ناعادلانه میدانستند اما معتقد بودند که باید از فرصت به وجود آمده در اثر جنگ برای دستیابی به اهداف خود در کردستان استفاده کرد و این جنگ را به یک جنگ داخلی گسترده نیز تسری داد (مراسان، 1359، 17623)؛ بنابراین با ارتجاعی دانستن حکومت جمهوری اسلامی علناً خواستار سرنگونی آن شده و به مبارزه مسلحانه خود در کردستان حتی در زمان درگیری کشور با یک تهاجم خارجی تأکید کردند (توکل، آبان 1402، مصاحبه با نگارنده). شاخه اقلیت حتی در مواضع خود درباره جنگ ایران و عراق، رژیم جمهوری اسلامی را محرک اصلی جنگ دانست (توکل، آبان 1402، مصاحبه با نگارنده) و در هنگام عبور ستونهای ارتش از کردستان به سمت مرزها برای مقابله با عراق، کارشکنی کرده و مانع عبور ارتش به سمت سنندج شد (دفتر سیاسی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1359، 55 و56). همچنین حملات مکرری را به ستونهای اعزامی ارتش و سپاه که برای مقابله با تهاجم دشمن بعثی گسیل می‌شدند در شمال کردستان ترتیب داده و مانع عبور آن‌ها می‌شد (پیام انقلاب، 1359، تیر) از سوی دیگر شاخه اقلیت چریک‌های فدایی خلق و گروه اشرف دهقانی به نیروهای بعثی عراقی اجازۀ ورود و تردد در کردستان ایران را میدادند و به‌واقع یک نوع تجزیه‌طلبی علنی و عملی را در قبال دولت ایران اعمال میکردند (پیام انقلاب، 1359، اردیبهشت) و باوجوداین اعمال، گروه اقلیت اعلام میکرد که اگر رژیم جمهوری اسلامی بخواهد با مذاکره به شکست خود اعتراف کرده و خواستهای رژیم عراق را بپذیرند، آنگاه با وضعیت دشوارتری روبرو خواهد شد؛ زیرا تودهها منتظر هستند تا جنگ تمام شود و مبارزات خود را شدت بخشند (کار، 1359، اسفند).

شاخه اقلیت در بحبوحه جنگ، در کردستان به دنبال تدارک قیام و راه انداختن جنگ داخلی به‌صورت امری فوری بود و اعتقاد داشت باید برای این جنگ داخلی به‌زودی جوخههای رزمی را سازمان داده و به تسلیح خلق همت گماشت (کار، 1360، تیر) اقلیت عملیات رزمی این جوخهها را برگرفته از جوخههای رزمی ایجاد شده توسط لنین برای به ثمر رسیدن انقلاب اکتبر روسیه میدانست (کار، 1360، مرداد). بدین طریق همگامی اقلیت با جریانهای سیاسی ضد حکومت، نیروهای مسلح کشور را مجبور کرد، در غرب و شمال غربی کشور، هم‌زمان با دو دشمن یعنی نیروهای بعثی و گروههای مسلح کردستان بجنگند. احمد متوسلیان درباره وضعیت بغرنجی که چریک‌های فدایی خلق برای نیروهای مسلح کشور در جنگ با عراق به وجود آورده بودند، می‌‌گوید: ما خود را به آب‌وآتش می‌زدیم تا بتوانیم به مرز برسیم و با صدام بجنگیم. ما در دو جبهه میجنگیم جبهه داخلی که گروه‌های ضدانقلاب هستند تعدادی از برادرانمان را شهید کردند. صحبت از جنگیدن در نُه متر برف است، جایی که انسان یخ میزند و ده دقیقه نمی‌تواند نگهبانی دهد و دیگری جبهه صدام (شیرعلینیا و کریمی، 1390، 56) و همه این‌ها در حالی بود که شاخه اقلیت در شمارههای مختلف نشریه خود به‌صورت مداوم از کمینهایی که علیه نیروهای حکومتی در کردستان گذاشته بود و میزان کشته‌شدگان حکومتیها و کسب غنیمت در قالب سلاح و تجهیزات نظامی میگفت.

به‌هرحال شاخه اقلیت تا پایان غائله کردستان در این منطقه باقی ماند و بر اساس دکترین خویش به جنگ با نیروهای حکومت حتی در بحبوحه جنگ ایران و عراق ادامه داد و همچنان شعار سرنگون باد رژیم جمهوری اسلامی و برقرار باد جمهوری دموکراتیک خلق را تکرار کرد (کار، 1361، مرداد) و بعدها نیز که به دلیل شکست و ناکامی و ایجاد انشعابات مختلف مجبور به انتقال نیروهای خود از کردستان ایران به کردستان عراق شد (بین سال‌های 1362 تا 1364) هنوز سردمداران آن اعتقاد داشتند که با ناکامی سازمان در غائله گنبد و کردستان «مسئله ملی» به‌صورت حل‌نشده در ایران باقی‌مانده است (توکل، آبان 1402، مصاحبه با نگارنده).

نتیجهگیری

بل پیروزی انقلاب اکتبر 1917 در روسیه و تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، رویکرد مارکسیست ـ‌ لنینیستی اردوگاه چپ جهانی، با تبلیغ مفاهیمی چون منافع پرولتاریا، مبارزه طبقاتی و مسئله ملی، موجب شد که احزاب و گروه‌های سیاسی کمونیستی در سراسر جهان که خود را پیرو این مکتب میدانستند بحث «استقلال ملی» و «حق تعیین سرنوشت» توسط اقوام یا به قول خود «ملت‌ها» را در دکترین سیاسی و مبارزاتی خود بگنجانند و در این میان حزب کمونیست ایران نیز برای اولین ‌بار از الگوی ارائه شده توسط «لنین» و «استالین» برای حق تعیین سرنوشت اقوام ایرانی به نام ملتهای ایران و مسئله ملی استفاده کرد و در کنار مبارزه برای رهایی خرده دهقانان و کشاورزان ایران از زیر یوغ فئودال‌ها، به مسئلۀ ملی از رویکرد تشکیل حکومت طبقۀ کارگر و پرولتاریا توجه نشان داد. هرچند این حزب چندان نتوانست اهمیت مسئله‌ ملی را در کنگرههای بعدی خود نشان دهد، اما توانست، مفهوم «ملل مختلف ایران» را وارد ادبیات سیاسی ایران کند و حزب توده بااینکه رویکرد واحدی در قبال این مصالح نداشت، اما آن را پرورش داد و سازمان چریک‌های فدائی خلق آن را در سپهر سیاسی ایران تثبیت کرد و با بهرهگیری از طرح ارائه شده توسط لنین و استالین یعنی «حق تعیین سرنوشت تا مرز جدائی» وارد فعالیتهای سیاسی و مبارزاتی در حوادث گنبد و کردستان پس از پیروزی انقلاب اسلامی شد. سازمان چریک‌های فدایی خلق با تزریق مفاهیمی چون مسئله ملی و انترناسیونال از اندیشه چپ جهانی به دو غائله داخلی با پیرنگ قومی و جداییطلبانه، علاوه بر اینکه برای این تحرکات خوراک تئوریک فراهم نمود، خود نیز در پرتو این حوادث توانست محملی برای سهمخواهی از قدرت و حاکمیت سیاسی در ایران پس از پیروزی انقلاب به دست آورد که به‌زعم ایشان، نه سهمی از قدرت سیاسی به آن‌ها داده بود نه سهمی به آرمانهایشان. درنهایت نیز به دلیل تقابل گسترده نیروهای انقلابی که پشتوانه مردمی نیز داشتند، سازمان نتوانست در این دو غائله به اهداف نهایی خویش دست یابد.

References

REFERENCES:

Asnād:

Sāzmān-e asnād o ketābḵhāe-ye melli-e irān, 1358, 158632/293 ]in Persian[

Markaz-e asnād-e enqelāb-e eslāmi, 1358, 3339000012 ]in Persian[

Markaz-e asnād-e enqelāb-e eslāmi, 1359, 4985 ]in Persian[

Markaz-e asnād-e enqelāb-e eslāmi, 1358, 3431000047 ]in Persian[

Markaz-e asnād-e enqelāb-e eslāmi, 1361, 17623, ]in Persian[

Ketābhā:

Estālin, juzef ,1913, mārxizm va masale-ye meli, Tehran: našr-e ragbār]in Persian [

Ebrāhimof, t. ā ,1360, peydāyesh-e ḥezb-e kumonist-e irān, motarjem: r. rādniyā, tehrān: našr-e guneš ]in Persian [

Āvānesiyān, ardešir,1369, ḵāterāt-e ardešir-e āvānesiyān az ḥezb-e tudea-ye irān (1320- 1326), jā: entešārāt-e ḥezb-e demokrātik-e irān ]in Persian [

Ābādiyān, ḥoseyn,1400, tāṯir-e neẓām-e beynolmelali-ye qodrat bar ‹olum-e ensāni dar irān- moṭāle˃e-ye moredy marksism, tehrān: nāšr-e pažuhešgah-e‹olum-e ensani va moṭāle‹āt-e farhangy ]in Persian [

Ābrāhāmiyān, yervānd,1386, irān beyn-e du enqelāb, motarjem: ahmad-e golmoḥammadi va moḥammad ebrāhim-e fatāhi, tehrān: našr-e ney ]in Persian [

Buliyet, ričārd,1382, tariḵ-e qarn-e bistom, motarjem: moḥammad-e rafi‹i-ye mehrābādi, tehrān: našr-e vezārat-e ˃omur-e ḵāreje ]in Persian [

Behjat, ‹ali ( tā) enqelāb-e eslāmi-ye kordestān va mavaze‹-e goruhhā va sāzmānhā, bi. jā, bi. nā ] in Persian [

Taqyzādea, bahman,1400, negāhi az darun be sāzmān-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq-e irān, tehrān: našr-e ney ]in Persian [

Jazani, bižan,1358, čeguneh mobāreze-ye mosalaḥāneh tude˃i mišavad, tehrān: našr-e māziyār ]in Persian [

Jazani, bižan ( tā) tariḵ-e si sale-ye irān, jeld-e 1 va 2, (bi. jā), našr-e sāzmān-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq ]in Persian [

Čupānzādeh, g, 1358, mas˃ale-ye meli va ṭarḥ-e ān dar mobārezāt-e rahā˃i baḵš-e Iran, jā, našr-e sāzmān-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq ]in Persian [

Ḥamāni, kāmrān,1400, enqelāb-e eslāmi dar kordestān, tehrān: našr-e markaz-e asnād-e enqelāb-e eslāmi ]in Persian [

Ḥamidiyān, naqi, 2012, safar bā bālhāye ārezu, estokholm, našr-e elekteroniki: ]in Persian [

naghi,hamidian@gmail.com

Ḵomeyni, seyed ruḥ˃ollāh, ṣaḥifeh emām, jeld-e 9, tehrān: muasese-ye tanẓim va našr-e āṯār-e emām ḵomeyni ]in Persian [

Ḵājehnežād, aḥmad,1399, ḡobār-e ṣaḥrā, golestān, našr-e sure˃-e mehr ]in Persian [

Ḵušḥāli, behzad ( tā) doctor moṣṭafā čamrān va kordestān, bi. jā, bi. nā ]in Persian [

Daftar-e siyāsi-ye sepāh-e pāsdārān-e enqelāb-e eslāmi,1359, kordestān, amperyālizm va goruhhā-ye vābasteh, bi. jā, entešārāt-e sepāh-e pāsdārān ]in Persian [

Sāzmān-e eteḥād-e fadā˃iyān-e ḵalq-e irān, bargi az tariḵ-e enšeāb-e aqaliyat-akṯriyat, bi. jā: našr-e eteḥād-e fadā˃iyān-e ḵalq-e irān ]in Persian [

Sāzmān-e mojāhedin-e enqelāb-e eslāmi ( tā) gozāreši kutāh az ḥavadeṯ-e gonbad, bi. jā: našr-e sāzmān-e mojāhedin-e enqelāb-e eslāmi ]in Persian [

Šākeri, ḵosru, 1358, asnād-e tariḵi-ye jonbeš-e kāregari/susyāl demukrāsi va komunisti-ye irān, tehrān: našr-e ‹elm ]in Persian [

Šir‹aliniyā, ja‹far va yazdān-e karimi, 1390, boḥrān bālā migirad, be kušeš-e ḵāne-ye farhang va honar-e sāfiyā, bi. jā: našr-e fāteḥān ]in Persian [

Ṣafāyi-e farahāni, ‹aliakbar, 1349, ānčeh yek enqelāi bāyad bedānad, bi. jā: našr-e sāzmān-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq-e irān ]in Persian [

Fāster, viliyām (bi. tā) tariḵ-e 3 anternāsiyunāl, motarjem: m. dā˃em, bi. jā: našr-e fadak ]in Persian [

Kānun-e farhangi-siyāsi-ye ḵalq-e torkaman va stād-e markazi-ye šurāhā-ye torkaman sahrā, 1358, zendegi va mobāreze-ye ḵalq-e torkaman, bi. jā: našr-e sāzmān-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq-e irān ]in Persian [

Kāmbaḵš, 1972, naẓari be jonbeše kāregari va komunisti dar irān, majmu‹ea maqālāt, jā: našr-e ḥezb-e tude-ye irān ]in Persian [

Kulākufski, lešak,1385, jaryānhā-ye aṣli dar mārksism, motarjem: ‹abās-e milāni, tehrān: našr-e āgāh ]in Persian [

Kulčinku, miḵā˃il, 1360, ḥal-e mas˃ale-ye meliyatha dar eteḥād-e šuravi, tarjome-ye hurkad, bi. jā: našr-e nimā ]in Persian [

Lenin, velādemir, 1358, majmu‹ea soḵanrānihā dar kongrehāye anternāsiyunāl-e komunisti (komintern), motarjem: t. partu, tehrān: našr-e beynolmelal ]in Persian [

Lenin, velādemir, majmu‹ea āṭār, motarjem: moḥammad-e purhormozān, jeld-e 1 va 2, tehrān: našr-e ferdus ]in Persian [

Mātil, aleksāndr, 1383, dāyerat˃olma‹āref-e nāsiyunālism, motarjem: kāmrān-e fāni va nuro˃lah-e morādi, jeld-e 3, tehrān: našr-e ketābḵāneh-e taḵaṣoṣi-ye vezārat-e ˃omur-e ḵāreje ]in Persian [

Ketābe siyo duvom-e kordestān (2) az majmu‹ea yāzdah jeldi-ye asnād-e lāne-ye jāsusi-ye āmrikā, 1358, jā: našr-e daftar-e entešārāt-e eslāmi vābasteh be jam‹e-ye modaresin-e ḥuze-ye ‹elmiye qom ]in Persian [

Mumeni, ḥamid, (bi. tā) darbāre-ye mobārezāt-e kordestān, tehrān: našr-e šabāhang ]in Persian [

Nābdel, ‹alireẓā, 1356, āḏarbāyejān va mas˃ale-ye meli, itāliyā: našr-e sāzmān-e majma‹e dānešjuyān-e irāni ]in Persian [

Nāderi, maḥmud, 1390, čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq, enqelāb-e eslāmi va boḥrān dar goftemān, jeld-e 2, tehrān: našr-e muasese-ye moṭāle‹āt va pažuhešhāye siyāsi ]in Persian [

Nāderi, maḥmud, 1387, čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq az noḵostin konešhā tā bahman 1357, jeld-e 1, tehrān: našr-e muasese-ye moṭāle‹āt va pažuhešhāye siyāsi ]in Persian [

Nadāf, majid, 1389, 22 ruz ḥemāse va iṯār dar sanandaj, bi. jā: pāygāh-e ḵābāri-taḥlili-ye moṭāle‹āt-e terurism-e hābiliyān ]in Persian [

Vahābi, mehrdād va nāṣer-e mohājer ((bi. tā) bonyādhā, seyr-e andišeh va siyāsat-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq-e irān (1357-13346) jā: entešārāt-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq-e irān ]in Persian [

Hāšemi, ‹ābās, 1396, az birāhehāye rāh, bi. jā: našr-e gofteguhāye zendān ]in Persian [

Havādārān-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq-e irān, 1358, jā: našr-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq-e irān ]in Persian [

Ruznāmehā va majalāt:

eteḥād, našriyea-e sāzmān-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq-e irān aqaliyat, šomāre-ye 4, sāl-e aval, šahrivar-e 1383, našriyea-e elekteroniki, ersali az ṭaraf-e tavakol: re˃is-e šāḵea aqaliyat dar kordestān ]in Persian [

payām-e fadāyi, orgān-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq-e irān, šomāre-ye 148, dure-ye jaded sāl-e šanzdahom, mehr-e 1390, našriyea-e elekteroniki ]in Persian [

ašraf-e dehqāni, 1361, šamā˃i az takvin-e naẓariyāt-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq-e irān bi. Jā ]in Persian [:

www.iran-archive.com

ruznāme-ye jomhuri-ye eslāmi, šomāre-ye 192, 2 bahman 1358 ]in Persian [

ruznāme-ye razm, šomāre-ye 3, nime-ye šahrivar 1327 ]in Persian [

ruznāme-ye razm, šomāre-ye 5, nime-ye ābān 1327 ]in Persian [

ruznāme-ye name-ye rahbar, šomāre-ye 280, 17 ordibehešt 1323 ]in Persian [

ruznāme-ye name-ye rahbar, šomāre-ye 282, 19 ordibehešt 1323 ]in Persian [

ruznāme-ye name-ye rahbar, šomāre-ye 306, 16 ḵordād 1323 ]in Persian [

ruznāme-ye name-ye rahbar, šomāre-ye 361, 24 mordād 1323 ]in Persian [

ruznāme-ye name-ye rahbar, šomāre-ye 396, 13 mehr 1323 ]in Persian [

ruznāme-ye name-ye rahbar, šomāre-ye 460, 19 dey 1323 ]in Persian [

ruznāme-ye kār, šomāre-ye 1, 19 esfand 1357 ]in Persian [

ruznāme-ye kār, šomāre-ye 2, 24 esfand 1357 ]in Persian [

ruznāme-ye kār, šomāre-ye 3, 2 farvardin 1358 ]in Persian [

ruznāme-ye kār, šomāre-ye 36, 5 āḏar 1358 ]in Persian [

ruznāme-ye kār, šomāre-ye 38, 28 āḏar 1358 ]in Persian [

ruznāme-ye kār, šomāre-ye 67, 24 tir 1359 ]in Persian [

ruznāme-ye kār, šomāre-ye 101, 20 esfand 1359 ]in Persian [

ruznāme-ye kār, šomāre-ye 118, 24 tir 1360 ]in Persian [

ruznāme-ye kār, šomāre-ye 122, 21 mordād 1360 ]in Persian [

ruznāme-ye kār, šomāre-ye 155, 31 mordād 1361 ]in Persian [

ruznāme-ye kār, šomāre-ye 420, vižeh konferās-e nohom- sāl-e bist-o-panjom- nime-ye aval dey 1382, našriyea-e elekteroniki, ersali az ṭaraf-e tavakol: re˃is-e šāḵea aqaliyat dar kordestān ]in Persian [

ruznāme-ye mardom, šomāre-ye 12, 19 ābān 1323 ]in Persian [

māhnāmeh mardom, orgān-e markazi-ye ḥezb-e tudeh-e irān, durea šešom, šomāre-ye 97, ḵordād 1325 ]in Persian [

majale-ye payām-e enqelāb, organ rasmi-ye sepāh-e pāsdārān-e enqelāb-e eslāmi, šomāre-ye 3, esfand 1358 ]in Persian [

majale-ye payām-e enqelāb, šomāre-ye 4, 29 esfand 1358 ]in Persian [

majale-ye payām-e enqelāb, šomāre-ye 7, 25 ordibehešt 1359 ]in Persian [

majale-ye payām-e enqelāb, šomāre-ye 11, 31 tir 1359 ]in Persian [

Moṣāḥebehā:

tavakol: (az a‹ẓāy-e sāzmān-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq): moṣāḥebeh bā ensiyeh-e bāṣeri, ābān 1402 ]in Persian [

behzād karimi: (az a‹ẓāy-e sāzmān-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq): moṣāḥebeh bā ensiyeh-e bāṣeri, mehr va ābān 1402 ]in Persian [

naqi ḥamidiyān: (az a‹ẓāy-e sāzmān-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq): moṣāḥebeh bā ensiyeh-e bāṣeri, mehr va ābān 1402 ]in Persian [

farroḵ negahdār: (az a‹ẓāy-e sāzmān-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq): moṣāḥebeh bā ensiyeh-e bāṣeri, mehr 1402 ]in Persian [

manābe‹-e elektoronik:

ātābāy, t, 1390, yād va ḵāṭereai az bepāḵizi-ye borumandtarin farzandān-e melat-e torkaman ]in Persian [:

www.kar-online.com

judavi, ḥoseyn, 1400, barnāme-ye televiziyuni-e sarčešmeh darbāre˃-ye ḡāe˃le-ye kordestān, kāršenās: ḥasan rastegārpanāh ]in Persian: [

https://tv4.ir/episodeinfo/264907

čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq-e irān, 1362, ḵalq-e mo˃ẓe‹ mā dar qebāl-e mas˃ale-ye meli dar irān be ṭur-e koli va kordestān be ṭur-e mošaḵaṣ, našr-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq-e irān ]in Persian [:

www.siah-kal.com

karimi, behzād, 1390, negāh-e čerikhāy-e fadāyi-ye ḵalq be mas˃ale-ye meli dar irān ]in Persian [:

www.azadi-b.com

karimi, behzād, 2006, goftāri pirāmun-e mas˃ale-ye meli ]in Persian [:

www.akhbar-rooz.com

monāẓerea baniṣadr, farroḵ-e negahdār, moḥsen-e reżā˃i, ‹ali-e keštgar va timsār falāhi darbareh-ye dargirihāye torkaman saḥrā, esfand 1358 ]in Persian [:

www.iran-archive.com

Morādi, aḥmad, 1391, mas˃ale-ye zamin va ḵ˃āstehā-ye qumi-farhangi, baḵš-e moṣāḥebea vhāb-e ansāri ba aḥmad morādi ]in Persian [:

www.kar-online.com

Matn-e goftuguye āyat˃olāh behešti babir-e kol-e ḥezb-e jomhori-e eslāmi-ye irān ba rahbarān-e šāḵea-ye akṯariyat ]in Persian [:

http://tarikhirani.ir./fa/news/3309

Kor, yusef, 1391, pirāmun-e vaqāye‹ durea˃e kānun va setād dar torkaman saḥrā ]in Persian[:

www.azadi-b.com

www.kar-online.com

www.behzadekhoshhali.com

www.iran-archive.com

www.siahkal.com

http://tarikhirani.ir./fa/news/3309