The Comprador Bourgeoisie and the Nationalist State: The Rashidians against the Mosaddeq

مقدمه

 روی کار آمدن دولت ملی محمد مصدق را می­توان یکی از وقایع بسیار مهم و حتی جریان­ساز تاریخ معاصر ایران قلمداد کرد؛ زیرا نه تنها نام مصدق با ملی­سازی صنعت نفت در راستای استقلال‌طلبی و پیکار علیه استعمار خارجی گِره خورده است، بلکه مبارزه با استبداد داخلی بر مبنای دموکراسی‌خواهی و مشروطه­گرایی نیز دیگر ویژگی ممتاز و برجستۀ این شخص بود. درحالی­که مصدق تلاش می­کرد همزمان استقلال و اصلاحات را برای ایران به ارمغان آورد، برخی اشتباهات تاکتیکی از سوی او و مهم‌تر از آن نیز کارشکنی­ها و دسایس مداوم مخالفان داخلی و خارجی، سرانجام به سقوط دولتش بعد از 27 ماه زمامداری منجر گردید. هر یک از مخالفان داخلی به دلایلی و با اهداف مختلفی در برابر مصدق قرار گرفتند. اولویت برخی، مقولات اقتصادی و برای برخی دیگر نیز مسائل ایدئولوژیکی بود. بخشی از آنها در زمره مخالفان میانه­رو و بخشی دیگر نیز مخالفان پروپاقرص و سرسخت به شمار می­رفتند. تعدادی به منافع شخصی و تعدادی نیز به مصالح جمعی می­اندیشیدند و تصورشان این­ بود که تصمیمات و کُنش­های مصدق پیامدهای منفی برای ایران و ایرانی دارد. با این­ حال، در همۀ آنها رگه­هایی از قدرت­طلبی و شخصی­نگری وجود داشت که در نهایت به همسویی و حتی همکاری آنان با عناصر خارجی، یعنی انگلستان و آمریکا بر ضدّ مصدق در 28مرداد 1332 منجر شد. یکی از این مخالفان، خانواده رشیدیان یعنی حبیب­الله و سه پسرش قدرت­الله، سیف­الله و اسدالله بودند؛ کسانی ­که در بسیاری از منابع تاریخی دربارۀ دولت مصدق و به‌ویژه کودتای 28 مرداد، از آنان نام برده شده است. از این ­رو، در این مقاله بر آنیم به دلایل مخالفت و دشمنی رشیدیان­ها با مصدّق که موجب نقش پُررنگ آنها در سرنگونی این دولت ملی­گرای ایران گردید، با تمرکز بر ویژگی­های طبقاتی خانواده رشیدیان بپردازیم. 

    دربارۀ پیشینه پژوهش باید گفت اگرچه دربارۀ ابعاد و زوایای مختلف دولت مصدق از جمله تحرکات مخالفان و کودتای مرداد 1332 تحقیقات علمی زیادی در قالب کتاب و مقاله به رشته تحریر درآمده، اما دربارۀ موضوع این مقاله به‌طور خاص پژوهشی انجام نشده و اگر از روایات مختصر، ساده­انگارانه و یکسونگرانه مبنی بر جاسوسی و سرسپردگی آنان برای انگلستان که در برخی منابع ذکر شد، بگذریم، مقاله «نقش خاندان رشیدیان در فرایند سیاست و قدرت بین سال‌های 1320تا 1332ش» از کلهر و دارابی (1395) تنها کار پژوهشی است که فقط در بخشی از آن دربارۀ این قضیه آن ­هم به صورت مختصر توصیفاتی ارائه شده است. با این اوصاف، مقالۀ پیشِ­ رو را می­توان در نوع خود، تا حدود زیادی نوآورانه و از زاویه­ای جدید در راستای واکاوی چرایی مخالفت بخشی از نیروهای داخلی علیه دولت مصدق به شمار آورد؛ مقاله­ای که ریشه­های مخالفت این خانواده با دولت مصدق را براساس مطالب مستند، جامع و بر مبنای یک نظریه جامعه­شناسی واکاوی کرده است؛ چنان‌که در راستای تحقیق کتابخانه­ای و گردآوری اطلاعات عمدتاً از خاطرات، اسناد، مطبوعات و همچنین بعضاً برخی منابع پژوهشی معتبر و علمی، با قرار دادن رشیدیان­­ها در چارچوب قشر بورژوازی کمپرادور، ریشه­های اقدامات و مواضع آنان علیه مصدّق را تبیین کرده است. در مجموع، پرسشی که مقاله بر محور آن  تدوین گردیده، این است که: چرا خانواده رشیدیان با دولت مصدق شدیداً مخالف بود و در کودتای 28 مرداد ایفای نقش کرد؟

       چارچوب نظری

نظر به اینکه مقالۀ پیشِ ­رو بر مبنای رویکردی جامعه‌شناختی و حول محور خصایص قشر «بورژوازی کمپرادور» که معادل فارسی آن را نیز «سرمایه‌داری وابسته» می­نامند تدوین گردید، ابتدا به صورت کوتاه دربارۀ آن توضیحاتی ارائه کرده‌ایم.

    در ظهور و ترویج مفهوم «بورژوازی کمپرادور» اندیشمندان چپ­گرا نقش برجسته­ای ایفا کردند؛ زیرا چپ‌گرایان طی قرن بیستم میلادی عمدتاً متأثر از نظریه وابستگی در حوزه بررسی روابط بین­الملل بوده‌اند و بر این اساس، جهان سرمایه­داری از سوی آنان به دو قطب مرکز (متروپل) و پیرامون (اقمار) تقسیم گردید که علت اصلی توسعه مرکز و عقب­ماندگی پیرامون، در وابستگی پیرامون به مرکز و مبادلۀ نابرابر بین دو طرف بود. گویا نخستین بار این عبارت برای برخی اقشار کاسب و بازرگانان چینی به کار رفت که به شرکت‌های تجاری اروپاییِ فعال در کشور چین طی قرن نوزده میلادی کمک کرده بودند و در استثمار چین توسط غربی­ها طی آن مقطع زمانی، اثرگذار ظاهر شدند (Hao, 1970: 17-19; heartfield, 2005: 199). در ایران، سابقۀ شکل­گیری بورژوازی کمپرادور به اواسط دوره قاجار و ماهیت تجاری ایران در آن برهۀ زمانی بازمی­گردد (بنگرید به: اشرف، 1359: 46-89). طی سدۀ بعد از فروپاشی قاجار نیز اگرچه تلاش‌هایی برای بهبود ساختار اقتصادی، صنعتی­سازی و کاهش وابستگی انجام شد، اما عدم وجود زیرساخت‌های مناسب، فقدان عزم راسخ از سوی حاکمیت و اثرات وقایع سیاسی-نظامی مانند جنگ جهانی دوم و جنگ هشت ساله، همچنان شرایط لازم را برای فعالیت بورژوازی کمپرادور در ایران فراهم کرد. بورژواکمپرادورها را از ابعاد و جوانب مختلف می­توان تجزیه و تحلیل کرد، اما اگر بخواهیم با تمرکز بر حوزه­های سیاسی و اقتصادی، بر آنان متمرکز شویم، باید به دو خصیصۀ بارز بورژوازی کمپرادور در زمینه سیاسی یعنی وابستگی به بیگانه و محافظه­کاری و دو ویژگی اقتصادی آنها یعنی رانت­خواری و دلّالی اشاره کرد.

      از بُعد سیاسی، با توجه به اینکه قشر بورژواکمپرادور عناصری‌اند که توسط سلطه استعماری معرفی می‌شوند، ریشه در سرمایه خارجی دارند و به سبب همکاری و همسویی با دول بیگانه، به موقعیت برجسته در حاکمیّت و جامعه خود دست پیدا می­کنند، نه تنها تمایلی به استقلال سیاسی کشورشان ندارند، بلکه در راستای منافع شخصی، حتی ترجیح می­دهند از طریق مخالفت با احزاب و اشخاص ناسیونالیست، استقلال کشور را قربانی کنند (Saul and Bond ,2014: 7; Ashcroft, 2007: 55). این قشر حتی در دوران پسااستعمار و رهایی کشور از یوغ سلطۀ مستقیم بیگانگان، در ازای تضمین حفظ قدرت خود از سوی نیروهای خارجی، همچنان با دول بیگانه در قالب استعمار نو همکاری می­کنند (woddis,1967:32, 56; mosala,2021: 44; dunn,1978: 43; turok,1987: 53 )؛ چنان­که همواره تقابل با نیروهای ملی­گرا، تضعیف جریان ناسیونالیست و درهم شکستن قدرت آنان از طُرُق مختلف را در دستور کار قرار می­دهند (mosala,2021: 49). علاوه بر وابستگی، محافظه­کاری نیز از دیگر ممیزه­های بورژواکمپرادورها در عرصه سیاسی است؛ زیرا به خاطر موقعیت اقتصادی و جایگاه اجتماعی خود در قالب طبقه فرادست و ذی­نفوذ جامعه، نه تنها از هرگونه تحول و تعییر در ساختار سیاسی کشور گریزان‌اند، بلکه حتی شدیداً در مقابل دگرگونی نیز ایستادگی می­کنند؛ زیرا حفظ نظم موجود و تداوم ثبات سیاسی، ضامن تأمین منافع اقتصادی و اجتماعی آنان خواهد بود (lopes, 2017: 42; vitalis,1990: 43; mosala,2021: 45-46; swainson,1978: 359  ) که یکی از تحرکات آنان در همین راستا، حمایت از احزاب راست­گرا و گروه­های محافظه­کار است (Mitrovic, 2010: 7).

     در عرصۀ اقتصادی، رانت­خواری را می­توان از شاخصه­های این قشر به شمار آورد. با توجه به اینکه رانت نوعی امتیاز است که به دلایلی در اختیار افرادی خاص قرار می­گیرد تا از طریق آن، بدون ملاک قرار گرفتن کارآمدی و رقابت آزاد با دیگران، به کسب درآمد اقتصادی مبادرت ورزند، در این میان، بورژواکمپرادورها از طریق تعامل نزدیک با حاکمیت وابسته، از طریق زد و بند و سوءاستفاده از مراودات خود با منابع قدرت، به ثروت­اندوزی می­پردازند (Mitrovic, 2010: 6; vitalis, 1990: 292-293; mosala,2021: 45, 48). علاوه بر این، ماهیت وابستگی بورژوازی کمپرادور و نقش آنان در واردات کالاهای اجنبی به داخل کشور تحت پوشش فعّالان حوزه دادوستد و تجارت خارجی، مانع توسعه اقتصادی کشور از طریق فشار به چرخ تولید می­گردد (lopes, 2017: 42; Mitrovic, 2010: 7; vitalis, 1990: 293-294; baran, 1976: 62).

رویکرد خصمانه علیه مصدق

 خانواده رشیدیان که بنا بر روایت برخی، میزان نفرت­شان از مصدق به اندازه­ای بود که در مسیر عنادورزی با دولت او، حتی از مال و جان خود نیز دریغ نداشتند (عظیمی، 1394: 176؛ وودهاوس، 1364: 48)، تکاپوهای دسیسه­آمیز را از همان ابتدای کار دولت مصدّق آغاز نمودند؛ چنان­که شناسایی و استخدام محرمانه اشخاص مورد نظر برای سرویس اطلاعات خارجی بریتانیا موسوم به MI6 و تردّد مداوم بین تهران- لندن در راستای ایجاد یک مجرا به منظور هدایت پول انگلیسی­ها به حامیان محلی انگلستان در ایران، از اقدامات آنان در دور اول نخست‌وزیری مصدق بود (لپینگ، 1365: 52؛ گازیوروسکی، 1384: 63؛ نجاتی، 1377: 1/347؛ Abrahamian, 2013: 152; davies, 2004: 224). رابطۀ ایران-انگلیس که از آغاز دولت مصدق با تیرگی همراه شد، بعد از واقعه 30 تیر1331 با آغاز دور دوم دولت مصدق بیش از پیش رو به وخامت گرایید؛ به همین دلیل برخی عناصر اطلاعاتی انگلیس که به عمق تنش پی برده بودند و قطع روابط دیپلماتیک را پیش‌بینی می­کردند، تکاپوهای خود را برای ارتباط منسجم و سازمان­یافته­تر با خانواده رشیدیان افزایش دادند (وودهاوس، 1364: 24، 35؛ گذشته چراغ راه آینده است، 1361: 648؛ الموتی، 1369: 6/428؛ علم، 1371: 456) که این تکاپوهای توطئه­آمیز منجر به بازداشت حبیب رشیدیان و فرزندانش و همچنین تعطیلی تجارتخانۀ رشیدیان به عنوان مرکز جاسوسی انگلستان گردید (رشیدیان­ها به روایت اسناد ساواک، 1389: 1/1-4؛ زهتاب‌فرد، 1324: 322؛ شاکری و شعاعیان، 1352: 2/103). تعامل رشیدیان­ها با انگلیسی­ها علیه دولت در دوره حبس هم تداوم یافت (دوبلگ، 1393: 360)؛ ضمن اینکه علی­رغم همه دسایس علیه دولت و همکاری با بیگانه، در نتیجه فشار مخالفان مصدّق و انگلوفیل­های ایرانی بر دولت وقت -که نامه سرگشاده مدیران حدود 25 روزنامه چاپ تهران به رئیس وقت مجلس ملی، دادستان کل، رئیس دیوان عالی و حتی مرجع تقلید آن مقطع زمانی شیعیان ایران یعنی آیت­اله بروجردی نمونه­ای از آن است- تقریباً خیلی زود یعنی کمتر از پنج ماه حضور در زندان آزاد گردیدند (مُتما، 53-57-144م).

    با آزادی رشیدیان­ها از زندان در اواسط اسفند 1331، دوباره دسیسه­چینی­های آنان علیه دولت وقت ایران -این بار بیش از پیش- تداوم یافت (وودهاوس، 1364: 35، 39؛ گازیوروسکی، 1371: 130؛ علم، 1371: 2/458؛ موحد، 1378: 2/783-788)؛ به‌ویژه همان­طور که انگلیسی­ها نیز اذعان کردند، رشیدیان­ها آشکارا حتی حاضر بودند مال و جان خود را نیز در مبارزه علیه مصدق به خطر بیندازند (گازیوروسکی، 1384: 64). برادران رشیدیان­ها که بنا بر روایات، همراه با تعدادی از رجال نظامی و سیاسی مانند حجازی، ارفع، زاهدی، میراشرافی از اواخر تابستان 1331ش یک کمیته سرّی به نام «نجات وطن» تشکیل داده بودند و مخفیانه در راستای سرنگونی مصدّق فعّالیت می­­کردند (الموتی، 1369: 6/428)، بلافاصله بعد از آزادی از زندان، تحرکات مورد نظر را در کنار هم‌قطاران خود از سر گرفتند؛ تا جایی که به منظور تضعیف و سقوط دولت مصدق، هر نوع خرابکاری حتی قتل در برنامه آنان گنجانده شده بود (الموتی، 1369: 6/370؛ مشیر، 1378: 199؛ متینی، 1384: 347؛ عظیمی، 1383: 187).

    خانواده رشیدیان علیه دولت قانونی ایران طی این مقطع زمانی (فروردین-مرداد 1332) سه نقش بسیار مهم را ایفا کرد. نقش نخست آنان به لابی­گری و اتخاذ ترتیبات لازم برای تطمیع رجال سیاسی، از جمله نمایندگان مجلس و عناصر نظامی مربوط می­شود (لپینگ، 1365: 52؛ گازیوروسکی، 1367: 19؛ بایندر، 1394: 231) که به نظر می‌رسد مفید واقع شد. از یک­ سو، مصدق برای مقابله با دسیسه رجال سیاسی مخالف، مجبور شد علی­رغم میل باطنی و رویکرد دموکرات­منشانه، از طریق رفراندوم به انحلال مجلس شانزدهم شورای ملی مبادرت ورزد. مصدق از طریق برخی نمایندگان مجلس مانند گنجه­ای و تولیت، از دسیسه­چینی عناصر وابسته به انگلیس به‌ویژه اعضای خانواده رشیدیان در مجلس شورای ملی و تطمیع تعداد قابل ­توجهی از نمایندگان مخالف دولت آگاه گردید؛ به همین دلیل تصمیم به منحل ­کردن مجلس از راه همه­پرسی گرفت تا مخالفان را از ابزار شبه‌قانونی برای برکناری نخست­وزیر محروم کند (عظیمی، 1383: 216)؛ ضمن اینکه بنا بر اظهار مأموران اطلاعاتی انگلیس، تشدید کدورت و حتی ایجاد نفاق میان کاشانی، مکّی و بقایی با مصدّق که در نهایت نه فقط موجب جدایی این رهبران جناح راست جبهه ملی از دولت ملی­گرای مصدق گردید، بلکه حتی سبب رویارویی­ آنان علیه دکتر مصدق طی آن برهۀ زمانی حساس و پُرتلاطم شد نیز نشأت­گرفته از تکاپوهای توطئه­آمیز برادران رشیدیان بود (گازیوروسکی، 1384: 22؛ عظیمی، همان، 103؛ بایندر، 1394: 300؛ الموتی، همان، 7/18؛ نجاتی، 1377: 2/365). علاوه بر مهره­های سیاسی، عناصر نظامی نیز در ماه­های پایانی دولت مصدق مورد توجه برادران رشیدیان بودند و توسط کمیته­ای متشکل از رشیدیان­ها و تعدادی دیگر، به‌ منظور توطئه علیه مصدق سازماندهی می­شدند (گازیوروسکی، 1371: 119)؛ چنان­که مطابق اظهار یکی از افسران چپ­گرا که طی همان زمان شاهد ماجرا بود:

 از تاریخ 17 مرداد 1332 فعالیت در فرمانداری نظامی و همچنین جلسات افسران وابسته به دربار فزونی یافت و دستورات با مراقبت­های جدّی پیاپی داده می­شد... آنها هم علناَ چیزی در مورد کارهای بعدی نمی­گفتند ولی معلوم بود با مقامات بالاتر و کمیته­هایی که تعداد افراد آنها کمتر بود و تصمیمات کلّی را اتخاذ می­کردند مربوط می­باشند. این مقامات که 12 نفر از جمله زاهدی، رشیدیان­ها، باتمانقلیچ، اخوی، آزموده، نصیری، مبصر ... بودند، جلسات محرمانه­تری داشتند و دستورات کلی را به عناصر زیردست می­دادند (خسروپناه، 1377: 246).

    نقش دیگر رشیدیان­ها به تحرّکات آنان در زمینه ایجاد بلواهای خیابانی ارتباط داشت؛ یعنی تطمیع رهبران کوچه و بازار به منظور بسیج عوام­ و اقشار حاشیه­ای جامعه شهری از جمله اراذل و اوباش که نتیجۀ آن نیز ایجاد بی­ثباتی و ناامنی در جامعه با هدف تضعیف و حتی مقابله با دولت مصدق بود (لپینگ، 1365: 52؛ الموتی، همان، 7/31؛ مهرآئین، 1372: 399). آن‌طور که یکی از عناصر اطلاعاتی بریتانیا بیان کرد، آنان کاملاً به این امر واقف بودند که مردم کوچه و بازار به عنوان مُهره اثرگذاری در سیاست ایران محسوب می‌شوند؛ تا آنجا که تظاهرات خیابانی تعیین­کنندۀ بخش قابل ­توجهی از جریان حوادث سیاسی در ایرانِ دهه 1320ش. به شمار می­رفت؛ ابزاری که حزب چپ­گرای توده و البته تا حدودی جناح راست جبهه ملی به رهبری کاشانی، به خوبی طی آن سا­ل­ها از آن بر ضد منافع غرب به‌ویژه انگلستان استفاده می­کردند. از این ­رو، انگلیسی­ها توسط رشیدیان­ها با زیرکی درصدد بهره­برداری از این ابزار ارزشمند علیه مخالفان خود برآمدند (وودهاوس، 1364: 21؛ عظیمی، 1394: 175؛ موحد، 1378: 2/806)؛ چنان­که یکی از موارد برجسته این نوع اقدام، به روزهای 25 و 28 مرداد 1332 برمی­گردد (آرامش، 1358: 145؛ الموتی، همان، 7/41، 82؛ افراسیابی، 1381: 191-192؛ گازیوروسکی، 1371: 141؛ طلوعی، 1369: 163)؛ زمانی که بنا بر روایت شاهدان عینی، امریکایی­ها و انگلیسی­ها با کمک برادران رشیدیان و با مقداری هزینه دلاری توانستند جمعیت قابل ­توجهی از عوام به‌ویژه گروه­های حاشیه­نشین شهری در تهران را اجیر کنند:

به آنان دستور داده شد که دست به تظاهرات بزنند و وانمود کنند اعضای حزب توده هستند. جمعیت مزدور در حالی که شعارهای کمونیستی می­دادند در خیابان‌ها دست به حمله به مساجد زدند. اندکی بعد صفوف عظیم اعضا و هواداران حزب توده نیز به آنها ملحق شدند، در حالی­که مجسمه­ها و عکس­های شاه و پدرش را پایین می­کشیدند. نویسنده این کتاب که خود ناظر این صحنه­ها بود، مبهوت مانده بود (علم، 1371: 474).

سومین نقش کلیدی خانواده رشیدیان در مقابله با دولت ملی­گرای مصدق، به ایجاد ارتباط میان مأموران اطلاعاتی انگلیس و آمریکا با محمدرضاشاه برمی­گردد؛ زیرا در آن برهه زمانی بسیار حساس و ملتهب، دسیسه­چینی و توطئۀ این دول بیگانه علیه دولت وقت ایران، بدون همکاری و رضایت محمدرضا پهلوی به عنوان شاه کشور امکان­پذیر نبود؛ چنان­که در اردیبهشت 1332 یعنی حدود سه ماه قبل از وقوع کودتای 28 مرداد، وقتی وزارت خارجۀ امریکا با پیشنهاد انگلیسی­ها مبنی بر تأیید زاهدی به عنوان نخست­وزیر ایرانِ پَساکودتا موافقت کرد، یکی از چالش­های اصلیِ بعد از این توافق، آرام کردن و اطمینان خاطر به پهلوی دوم به منظور جلب ­نظر او برای همکاری بود (وودهاوس، 1364: 55؛ افراسیابی، 1381: 180)؛ مسئله­ای که به آسانی مرتفع نگردید و سه ماه زمان برد تا کودتاگران به آن هدف دست یابند؛ که در این میان، نقش رشیدیان­ها به‌ویژه اسدالله رشیدیان بسیار پُررنگ بود (وودهاوس، همان، 62؛ روزولت، 1394: 133-206؛  بیل، 1371: 128؛ موحد، همان، 2/796-797)؛ زیرا بنا بر روایت، برادران رشیدیان از شبکۀ وسیعی از ارتباطات در میان حلقه­های سیاسی تهران، از جمله اعضای خانواده سلطنتی به‌ویژه اشرف پهلوی برخوردار بود و به شاه دسترسی داشت (گازیوروسکی، 1384: 64).

   بعد از سقوط دولت مصدق، طی سال­های بعد از کودتای 28 مرداد که انسداد سیاسی بر ایران حکمفرما بود و یکی از نشانه­های بارز آن، فشار شدید حاکمیت علیه مصدق و یاران ناسیونالیست او بود، کینه­جویی و رویکرد منفی برادران رشیدیان نسبت به این برجسته­ترین چهره ملی­گرای ایران در دوره معاصر و رهروان او تداوم یافت؛ چنان­که از هر فرصتی برای تخریب وجهۀ این شخص استفاده می­کردند (رشیدیان­ها به روایت اسناد ساواک، 1389: ج1/411، 432، ج2/10، 325؛ گازیوروسکی، 1371: 305، 367).

      دلایل مخالفت

 سیاسی

       وابستگی به بیگانه

بی­گمان یکی از برجسته­ترین ویژگی­های سیاسی مصدق، ملی­گرایی، استقلال­طلبی و عدم وابستگی کشور به بیگانه بود که بارزترین نشانۀ آن در ملی­سازی صنعت نفت ایران علیه انگلیسی­ها متبلور گردید. این رویکرد دولت مصدق طبیعتاً با نگرش و منش رشیدیان­ها به عنوان بورژواکمپرادور در تضاد کامل بود. غیر از همکاری و همراهی رشیدیان­ها با انگلستان در دوره ملی شدن نفت ایران و مقابله انگلیسی­ها با دولت ناسیونالیست مصدق که در بخش پیشین مقاله به‌طور مفصل به آن اشاره کردیم، طی ادوار زمانی قبل و بعد از دولت مصدق نیز همۀ شواهد و مدارک تاریخی حکایت از تعامل تنگاتنگ و حتی وابستگی حبیب رشیدیان و فرزندانش به یک کشور بیگانه یعنی انگلستان دارد. از نقش حبیب­الله به عنوان پیشکار و مأمور مخفی انگلیسی­ها در سال­های پایانی حکومت قاجار (آرامش، 1371: 2/24؛ شهبازی، 1370: 2/340؛ طلوعی، 1372: 2/886) تا عدم مواجهه با عقوبت سخت از سوی رضاشاه در نتیجۀ دفاع ضمنی و حمایت نهانی سفارت انگلیس از او (خامه­ای، 1372: 186)، می­تواند دالّ بر ارتباط بسیار نزدیک آنان با متنفّذترین دولت خارجی در ایران طی آن دهه­ها باشد. بعد از سقوط پهلوی اول، رشیدیان­ها ضمن اینکه نقش واسطه را برای جذب مُهره­های سیاسی و نظامی حاکمیّت ایران به سوی انگلستان ایفا می­کردند (درخشانی، 1994: 28؛ سعیدی، 1382: 39)، همزمان به عنوان عناصری مؤثر و قابل ­اتکاء برای انگلیسی­ها طی نیمه اول دهه بیست شمسی علیه تحرّکات آلمان نازی (وودهاوس، 1364: 22؛ یادداشت­های سیاسی ایران، 1393: 12/367؛ ساکما، 2197/293؛ همان، 5657/293؛ davies,2004: 224) و سپس عوامل وابسته به شوروی کمونیستی در ایران محسوب می­شدند؛ چنان­که حبیب رشیدیان و فرزندانش در کنار اشخاصی چون مسعودی، ذوالفقاری و امامی خوئی از بازیگران فعال در این عرصه بودند (بهنود، 1366: 207) که همگی حول محور یک سیاستمدار دست راستی به نام سید ضیاء طباطبایی در قالب حزب وطن علیه چپ­گرایان کمونیست متمایل به شوروی قرار گرفتند: «پدرشان برای سفارت انگلیس جاسوسی می­کرد و آنها نیز پنهان نمی­کردند که برای انگلیسی­ها کار می­کنند. می­گفتند ماموریت دارند از سیدضیاء پشتیبانی مالی کنند» (فرمانفرماییان و فرمانفرماییان، 1377: 184؛ شفیعی، 1340: 1/55).

  دامنۀ فعالیت آنان در راستای منافع انگلستان و علیه شوروی، نسبتاً وسیع و متنوع بود و از تحرّکات مستمر در انتخابات برای حضور انگلوفیل­ها در مجلس ملّی (عمیدی نوری، 1384: 2/207) تا تمرکز در کارخانجات و مراکز صنعتی به منظور نفوذ در بین کارگران با هدف کنترل جنبش­های کارگری را در برمی­گرفت (نفیسی، 1984: نوار 2؛ لنکرانی، 1985: نوار شمارۀ 6). حتی وقتی آذربایجان در میانه دهه بیست توسط ارتش شوروی اشغال شد و یک دولت محلّی چپ­گرا به نام «حکومت خودمختار آذربایجان» در آن خطه از خاک ایران تشکیل شد، خطر سیطره و نفوذ شوروی بر ایران بیش از پیش از سوی انگلیسی­ها احساس ­شد (بنگرید به: روزنامه رهبر، 26 تیر 1324: شمارۀ 593، ص3؛ همان، 31 تیر 1324: شمارۀ 612، ص3؛ تهران مصور، اسفند 1331: شمارۀ 497، ص4؛ ایران ما، مهر 1325: شمارۀ 652، ص3). انگلستان از سوی عناصر ایرانی خود مانند سید ضیاء طباطبایی، حبیب­الله و قدرت­الله رشیدیان، علی دشتی، سرلشکر ارفع، جمال امامی، صمصام بختیاری، خسروخان قشقایی و تعدادی دیگر، بر تحرکاتش افزود (متما، 14449-0-0پ؛ امیرعلایی، 1363: 471؛ صفایی، 1371: 160) و با همکاری برخی ایلات مرکز و جنوب ایران به‌ویژه قشقایی­ها و بختیاری­ها درصدد ایجاد غائله به منظور فشار بر دولت مرکزی کشور برآمد که در این میان، رشیدیان­ها نیز نقش پُررنگی داشتند (ساکما، 39972/310؛ خواندنی­ها، 1325: شمارۀ 209، ص3؛ گذشته چراغ راه آینده است، 1361: 431؛ باهری، 1982: نوار شمارۀ 1؛ قشقایی، 1393: 460). علی­رغم بازداشت چند ماهۀ دسیسه‌گران در زندان شهربانی تهران، میزان نفوذ آنان که از حمایت بریتانیا نیز برخوردار بودند، آن‌قدر زیاد بود که طی دوره حبس نیز با اشخاص و افراد متنفّذِ مخالف دولت قوام در ارتباط بودند و تحرّکاتی داشتند؛ به‌طوری­ که مطابق روایت یکی از این افراد به نام هرمزخان احمدی بختیاری:

تکلیف حکومت بختیاری به من شد، اما من نپذیرفتم. مرا به حکومت لرستان تعیین نمودند. مدتی بعد مرحوم قوام­السلطنه نخست‌وزیر شد و بعد از یک­ سال مرا به طهران احضار کرد و به اتهام اینکه در مقابل نهضت شمال و پیشه­وری خیال ایجاد غائله را در جنوب داشتم، بازداشت نمود... شش ماه در شهربانی به اتفاق مرحوم سید ضیاء، مرتضی­قلی­خان صمصام و سه فرزندش، جمال امامی، حسام دولت‌آبادی، حبیب رشیدیان با فرزندش قدرت، علی دشتی... زندانی بودیم، ولی با وجود این با خارج رابطه داشتیم و از جمله با آقایان علما بروجردی، بهبهانی و بازاری­ها و رجال وقت حتی ایلات در تماس بودیم و با قدرت در مقابل احمد قوام ایستادگی کردیم (خاطرات وحید، 1352: شمارۀ 23، ص9).

    در نیمۀ دوم دهه بیست شمسی، هنگامی که دیگر نه از تحرّکات آلمان­ها و نه از تهدید شوروی علیه منافع انگلستان در ایران خبری بود، ارتباط مستمر رشیدیان­ها با انگلیسی­ها همچنان تداوم پیدا کرد که عمدتاً به صورت تبلیغات ضمنی و غیررسمی در راستای مصالح انگلستان بود (تفرشی، 1371: 2/232، 301؛ طلوعی، 1372: 2/638). البته دور جدید تحرکات سیاسی خانواده رشیدیان همسو با منافع انگلیسی­ها، در آغاز دهه سی شمسی و با روی کار آمدن دولتی ناسیونالیست و ضدِّ استعمار به رهبری محمد مصدق آغاز گردید؛ کسی که خط­مشی سیاسی او شدیداً منافع انگلستان را در معرض تهدید قرار داده بود (برای نمونه بنگرید به: کیا، 1985: نوار شمارۀ 3؛ گازیوروسکی، 1384: 63).

   طی دو دهه بعد از کودتای مرداد 1332ش. نیز همراهی و همسویی خانواده رشیدیان با انگلستان در عرصه سیاسی ادامه یافت؛ اگرچه نوع و شکل رابطه تا حدودی متفاوت از قبل بود و پیوندهای میان دو طرف به صورت محتاطانه­تری ادامه پیدا کرد (عالیخانی، 1985: نوار شمارۀ 5؛ گازیوروسکی، 1384: 64؛ Abrahamian,2013: 152). طی این سال­ها رشیدیان­ها که در فضای سیاسی به عنوان عنصر مارک‌دار طرفدار سیاست انگلیس شناخته می­شدند (رشیدیان‌ها به روایت اسناد ساواک، 1389: 1/133، 383، 399، 3/302، 327، 348؛ نجاتی، 1371: 1/171؛ پهلوی­ها، 1382: 3/85)، نه تنها از وجهۀ انگلیسی­ها در سطح جامعه و بین توده مردم دفاع می­کردند (رشیدیان­ها به روایت اسناد ساواک، 1389: 1/16، 107؛ مسعود انصاری، 1371: 19)، بلکه از منافع آنان بر ضد رقیب نوظهور و جدیدشان در عرصه سیاست و اقتصاد ایران یعنی ایالات متحده نیز حمایت و سعی می­کردند در حد توان خود، طرفداران امریکا در ساختار سیاسی ایران را به چالش بکشند (رشیدیان­ها به روایت اسناد ساواک، 1389: 2/66، 306؛ الموتی، 1370: 11/298؛ جعفر شریف امامی به روایت اسناد ساواک، 1385: 22؛ متین دفتری، 1984: نوار شمارۀ 3؛ قیام 15 خرداد به روایت اسناد، 1378: ج8/233؛ کابینه حسنعلی منصور به روایت اسناد، 1384: 1/359؛ دکترعلی امینی به روایت اسناد، 1379: 1/313). به علاوه مدارک و مستندات متعدد مقارن دهه­های چهل و پنجاه شمسی وجود دارد که حاکی از درهم‌تنیدگی منافع رشیدیان­ها با انگلیسی­ها و رابطۀ تنگاتنگ اعضای این خانواده، نه تنها نسل­های اول (حبیب­الله) و دوم (سیف­الله، قدرت‌الله، اسدالله) بلکه نسل سوم آنها با انگلستان است (بنگرید به: متما: 3-23-146ر تا 83-23-146ر؛ سررشته، 1367: 17).

   محافظه­کاری

از خصایص برجستۀ دولت مصدق در حوزۀ سیاسی، دموکراسی­خواهی، قانون­گرایی و مشروطه­طلبی بود؛ تا آنجا که در مقایسه با دیگر دولت­های ایران، می­توان آن را دولتی اصلاح­طلب به معنی واقعی کلمه به شمار آورد. مصدق حتی در شش ماه پایانی عمر دولتش، درحالی­که کشور در وضعیت نابسامان اقتصادی ناشی از تحریم قرار داشت و همزمان در یک بحران سیاسی عمیق فرو رفته بود، به خاطر گرایش راسخ به دموکراسی، آزادی بیان و آزادی­های ملت بر مبنای قانون منبعث از ارادۀ مردم، نه تنها استبداد و انسداد سیاسی را در دستور کار قرار نداد، بلکه به اصلاحات در حوزه سیاسی و اجتماعی مانند آزادی بیان، آزادی مطبوعات، توسعه دموکراتیک و تقویت نهادهای مدنی مبادرت ورزید؛ چنان­که برای نمونه، براساس خاطرات یکی از شاهدان عینی دربارۀ حمله اراذل ­و اوباش به منزل مصدّق در اسفند1331ش، در پاسخ به اصرار برخی طرفداران برای به کار بردن قوۀ قهریّه علیه مخالفان، مصدق ضمن استنکاف چنین بیان کرد:

آن زمان چند بار همین حرف را به ما زده بود که اگر احیانا واقعاً می­دانید مملکت به یک آدم مستبدتر و قاطع‌تر احتیاج دارد، من حاضرم کمک کنم کس دیگر را با نظر همدیگر انتخاب بکنیم، اما اعتقادم این است اگر من شعبان بی­مخ­ها را بگیرم بکشم، فردا باید دو تا بکشم سه تا بکشم و من می­افتم در شیب سرازیری استبداد. این سرازیری استبداد این­قدر شیب آن زیاد است که من باید بروم ته درّه؛ یعنی مستبد کامل شوم و برگشتنم جزو محالات است (لباسچی، 1983: نوار شمارۀ 1؛ همچنین بنگرید به: پیشداد، 1984: نوار شمارۀ 6؛ شانه‌چی، 1983: نوار شمارۀ1).

جالب اینجاست که آزادمنشی نخست­وزیر وقت حتی شامل رشیدیان­ها نیز می­شد؛ تا آنجا که مطابق روایت یکی از محققان انگلیسی، با وجود اصرار حامیانش برای مجازات رشیدیان­ها به خاطر دسایس و اقدامات خائنانه، مصدق به خاطر اعتقاد به دموکراسی و اینکه تا وقتی به حمایت مردم اتکا دارد، هیچ خطری او را تهدید نمی‌کند، به اقدام خشونت­آمیزی علیه آنان مبادرت نکرد (لپینگ، 1365: 53).

   با توجه به خصایص مزبور برای دولت مصدق و نظر به اینکه رشیدیان­ها به مثابه بورژواکمپرادور دارای سرمایه اقتصادی و دچار فقر اندیشگی، از هر نوع دگرگونی و تغییر گریزان بودند و با هرگونه نوآوری و اصلاحات در ساختار سیاسی مخالفت می­کردند، سازش و همسویی دو طرف غیرممکن به نظر می­رسید. همۀ کُنش­های رشیدیان­ها در عرصه سیاسی طی دوره پهلوی، حکایت از محافظه­کاری شدید حبیب رشیدیان و پسرانش و تبعیت آنان از هستۀ اصلی قدرت دارد؛ چنان­که از یک ­سو علیه جریان­ها و احزاب چپ­گرایِ مایل به ایجاد تغییرات اساسی در ساختار سیاسی کشور، تحرکات زیادی نشان می­دادند (لنکرانی، 1985: نوار شمارۀ 2؛ طبری، 1366: 60؛ ساکما، 2545/290؛ همان، 2197/293؛ همان، 3767/293؛ همان، 39771/310؛ همان، 6116/293؛ مدیرشانه‌چی، 1375، 60؛ طیرانی، 1376: 2/461؛ نفیسی، 1984: نوار شمارۀ 2؛ کاتوزیان و پیشداد، 1370: 69؛ کاتوزیان و پیشداد، 1381: 356) و از سوی دیگر، به اشخاص سنت­گرا و گروه­های دست راستی مانند سید ضیاء و حزب ارادۀ ملی گرایش نشان می­دادند (فرمانفرماییان، 1373: 217؛ نورالدین کیا، 1377: 109؛ تبریزی، 1383: 397؛ سیف‌پور فاطمی، 1379: 308). علاوه بر این موارد، آنها به اندازه­ای محافظه­کار و محتاط بودند که حتی اصلاحات سیاسی درون ساختاری از سوی رجالی مانند علی امینی را نیز برنمی­تافتند و علیه آن شدیداً موضع­گیری می­کردند (سپهبد مهدیقلی علوی مقدم به روایت اسناد ساواک، 1383: 189؛ رشیدیان‌ها به روایت اسناد، 1389: 2/33، 172؛ متما، 2-84-256آ؛ گازیوروسکی، 1371: 367؛ جزنی، 1357: 2/82؛ آینده، 1367: شمارۀ 9-12، ص579؛ امینی، 1388؛ 426؛ آذر، 1983: نوار شمارۀ 8؛ گفتگو، 1373: شمارۀ 5، ص47؛ نجاتی، 1371: 1/192). با همۀ این اوصاف و با توجه به خصیصه شدیداً محافظه­کارانه خانواده رشیدیان، دور از انتظار بود که آنان نگرش منفی نسبت به اصلاحات سیاسی مصدق داشته باشند و برضد دولت او دسیسه کنند؛ چنان­که براساس اظهار یکی از پژوهشگران خارجی، از دلایل مهم تکاپوهای رشیدیان­ها برای سرنگونی دولت مصدق، برخی اقدامات چپ­گرایانۀ نخست­وزیر وقت و ترس از تسلط کمونیست­ها بر ایران بیان شده است (لپینگ، 1365: 52)؛ ضمن اینکه سال­ها بعد از سقوط دولت مصدق نیز اسدالله رشیدیان ضمن اشاره به اقدامات سیاسی مصدق، چنین مطالب عجیبی را بیان کرد: «تمام بدبختی­های فعلی را از سیاست غلط مصدق داریم. وجود سازمان امنیت، نتیجۀ عملیات احمقانه مصدق بود که به مردم ایران تحمیل شد و این رجال احمق که الان بر ما حکومت می­کنند، همه نتیجۀ غلط­کاری­های دوران مصدق است» (رشیدیان‌ها به روایت اسناد، 1389: 1/366).

   اقتصادی

     رانت­خواری و انحصار­طلبی

رانت به سوءاستفاده از امکانات و فرصت­های اقتصادی در کشور از طرف افراد متنفذ اجتماعی و سیاسی اطلاق می­گردد؛ کسانی که در فضایی عمدتا بدون رقابت، با دریافت تسهیلات و انحصاراتی که از طریق وابستگی به ساختار قدرت به دست می­آورند، به ثروت مالی هنگفتی نائل می­شوند. رانت­خواری در مواقعی که روش حکمرانی اقتصادی بر مبنای تبعیض و ایجاد انحصار باشد، جلوۀ پررنگ­تر و شدت بیشتری خواهد داشت؛ تبعیضی که بعضاً در قالب مجوزهای قانونی برای فعالیت­های اقتصادی، مانند واردات و توزیع کالاهای خاص در جامعه صادر می­شود.

    دربارۀ خصیصۀ قانون­مداری و پاک‌دستی محمد مصدق روایات زیادی در منابع تاریخی از سوی یاران و طرفدارانش می­توان یافت. با این ­حال، در اینجا فقط برای نمونه، به اظهارات یکی از منتقدان جدی او یعنی علی امینی بسنده می­کنیم؛ جایی که امینی علی­رغم نگرش منفی نسبت به مشی سیاسی و اقتصادی دولت مصدق، آن را به عنوان الگو در زمینه فسادستیزی در ایران بیان کرد:

این تنها چیز خوبی بود که دولت مصدق داشت؛ هیچ چیز خوب دیگری نداشت، جز اینکه مصدق صداقت و شرف داشت و دولتش عاری از دزدی و فساد بود. مردم قدر این مسئله را می­دانند و به آن متصل می­شوند. این تنها دلیلی بود که دولت مصدق آن مدت دوام آورد (اسناد لانه جاسوسی آمریکا، 1386: 8/31).

ضمن اینکه مصدق حتی پیش از نخست­وزیری، هنگامی ­که در جایگاه نمایندگی مجلس ملی حضور داشت نیز صراحتاً با رانت­خواری تجار متنفذ و امتیازات انحصاری بازرگانان عمده که در قالب اتاق بازرگانی تهران، مناسبات ویژه­ای با لایه­های قدرت در ساختار حکومت داشتند و بدین­ وسیله به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از رانت عظیم بهره ­می‌بردند (بنگرید به: افشار قاسملو، 1985: نوار شمارۀ 1؛ لاجوردیان، 1982: نوار شمارۀ 1؛ لاجوردی، 1983: نوار شمارۀ 1؛ لاجوردی، 1978: نوار شمارۀ 1؛ اتاق بازرگانی تهران، 1366: 1-4) انتقاد می‌کرد؛ چنان­که در یکی از این موارد مقارن با اواخر سال 1324ش، دربارۀ ماجرای مجوز انحصاری واردات چندین میلیون متر پارچه از سوی دولت به حدود پنجاه بازرگان عمده و فساد مالی ناشی از انحصار در این زمینه اشاره کرده بود و دولت وقت (حکیمی) را به چالش کشید (مشروح مذاکرات...، 11 دی 1324: دورۀ 14، نشست 177). با اوصاف مزبور، دور از انتظار نبود که ویژگی تبعیض­ستیزی و رانت­زدایی مصدق به مذاق رشیدیان­ها سازگار نباشد؛ زیرا رانت­خواری و زد و بند، بخشی از ماهیت خانواده رشیدیان به عنوان بورژوازی کمپرادور ایرانی محسوب می­شد.

   قسمتی از امتیازات و انحصارات اقتصادی رشیدیان­ها ناشی از عامل خارجی یعنی حمایت انگلستان به عنوان بانفوذترین قدرت خارجی در حاکمیت ایرانِ دهه بیست بود که بارزترین آن، رانت­­خواری خانواده مزبور در حوزه سوداگری منسوجات بود که از دو طریق، یعنی امتیاز واردات پارچه از خارج با همکاری انگلستان (رشیدیان­ها به روایت ساواک، 1389: 3/419؛ خامه‌ای، 1372: 364؛ مشروح مذاکرات...، 31 مرداد 1323: دورۀ 14، نشست 56؛ مشروح مذاکرات...، 2 آبان 1324: دورۀ 14، نشست 155؛ اسناد اشغال ایران، 1402: 1/215) و همچنین دریافت قماش از کارخانجات نساجی داخلی به بهانۀ تأمین پوشاک نیروهای انگلیسی انجام می­گردید (مشروح مذاکرات...، 18 خرداد 1323: دورۀ 14، نشست 35؛ همان، 8 آبان 1322: دورۀ 14، نشست211؛ ساکما، 528/298؛ گذشته چراغ راه آینده است، 1361: 186؛ نجمی، 1370: 1/494؛ عمیدی، 1384: 2/207). با این اوصاف، افرادی مانند رشیدیان­ها که این امتیازات و انحصارات را با رانت کسب می­کردند، در نتیجۀ فقدان وضعیت رقابتی و عدم آزادی تجارت، به راحتی امکان سوءاستفاده و کسب سرمایه مالی هنگفت را داشتند؛ تاآنجا که پارچه­های مورد نظر را با نرخ دولتی و تعرفه­ای به مراتب پایین­تر از بازار، از کارخانجات نساجی کشور دریافت می‌کردند و در بازار سیاه با قیمت چندین برابر می­فروختند:

در سه ماه قبل که بنده به اصفهان مسافرت کردم با متخصصین کارخانه­ها صحبت می­کردیم، حساب کردیم هر متر پارچه نخی  که در خود کارخانه 4 ریال تمام می­شود 90 ریال به فروش می­رسد. پارچه­های پشمی که هر متری 30 تا80 ریال تهیه می­شود به دست مصرف­کننده هر متری500 تا 800 ریال می­رسد (مشروح مذاکرات...، 29 مرداد 1323: دوره 14، نشست 55؛ همچنین بنگرید به: همان، 18 خرداد 1323: نشست 35؛ همان، 6 خرداد 1324: دورۀ 14، نشست127؛ الموتی، 1368: 4/451؛ اسناد اشغال ایران، 1402: 1/142، 195، 2/21) .

   بخش عمدۀ رانت­خواری خانواده رشیدیان ناشی از عامل داخلی یعنی تبانی با دربار سلطنت پهلوی و عناصر دولتی بود. یکی از نمونه­ها در این راستا، طی اواخر دهه بیست و در موضوع واردات شکر روی داد؛ چنان­که با زد و بند میان برخی تجار متنفذ و دولت وقت ایران در موضوع خرید انحصاری شکر از شرکت­های انگلیسی، ردّ پای خانواده رشیدیان نیز دیده می­شود؛ معامله­ای که گفته می­شود به خاطر گران‌فروشی انگلیسی­ها، اگرچه به نفع بازرگانان مورد نظر بود، اما در مجموع به ضرر ایران تمام شد (مشروح مذاکرات...، 28 اردیبهشت 1329: دوره 16، نشست 25؛ متما، 96-9-144م). طی دو دهه پایانی حکومت پهلوی نیز در پروژه­های پُرسود و بزرگی که با رانت حکومتی همراه بود، برادران رشیدیان نقش کلیدی داشتند. یکی از اینها در حوزه اقتصاد پول و بانکداری بود و به تأسیس بانک اعتبارات تعاونی در حدود اواسط دهه چهل شمسی مربوط می­شد که با مجوز و حمایت ضمنی شاه، همراهی دولت و زد و بند با برخی عناصر متنفذ حکومت انجام گردید (رشیدیان­ها به روایت اسناد ساواک، 1389: 3/173، 182، 230، 301، 369؛ مشروح مذاکرات...، 5 آذر 1343: دوره 21، نشست120) که در نهایت به خاطر ناکارآمدی، فساد مالی و سوءاستفاده رشیدیان­ها، در کمتر از یک دهه با چالش­های جدی مبتنی بر زیان انباشته مواجه شد (رشیدیان­ها به روایت اسناد ساواک، 1389: 3/382-383؛ یگانه، 1985: نوار شمارۀ 9؛ شرکا، 1392: 17؛ متما، 24-10-146ر). مورد دیگر در زمینه اقتصاد ساخت ­و ساز بود که به احداث شهرک مسکونی شاهین‌شهر اصفهان در آغاز دهه پنجاه شمسی ارتباط داشته و از این پروژه، رشیدیان­ها توانستند درآمد مالی هنگفتی به دست آورند (برومند، 1985: نوار شمارۀ 2؛ همو، 1984: نوار شمارۀ 1؛ رشیدیان‌ها به روایت اسناد ساواک، 1389: 1/122، 137، 3/419).

      واردات و دلّالی

علاوه بر فسادستیزی، باید از سیاست انقباضی دولت برای واردات به عنوان یکی از عوامل ناخشنودی رشیدیان‌ها علیه محمد مصدق نام برد. مصدق با قرار گرفتن در عمل انجام­شده، یعنی چالش با انگلستان و تحریم نفتی ایران از سوی این کشور (بنگرید به: محوی، 1985)، مجبور به تغییر محسوس در سیاست اقتصادی کشور گردید؛ چنان­که اتخاذ مشی اقتصاد بدون نفت دولت، توأم با راهکار­هایی مانند افزایش درآمدهای مستقیم و ریاضت اقتصادی با هدف کاهش هزینه­ها و کسری بودجه شد؛ ضمن اینکه در حوزۀ بازرگانی خارجی نیز به منظور بهبود تراز تجاری، واردات محدود شد و صادرات غیرنفتی و سیاست تشویقی برای صادرات در دستور کار قرار گرفت (بنگرید به: فوران، 1394؛ فاتح، 1398؛ موحد، 1378). این نوع خط‌مشی به‌ویژه در حوزه تجارت خارجی که وجه برجسته آن نیز محدودیت­­ وارداتی و افت تجارت در حوزه واردات بود، به طور طبیعی با منافع اقتصادی امثال رشیدیان­ها در تضاد بود و در مقابل به نفع بورژوازی ملی به نظر می­رسید؛ زیرا درحالی­که منافع این نوع از بورژوازی در ارتباط با توسعه اقتصاد ملی و متناقض با منافع سرمایه خارجی بود (frank, 1969: 29; poulantzas, 1973: 39)، بورژواکمپرادورها وابسته به واردات تولیدات خارجی و حمایت نیروی بیگانه می‌باشند؛ تا آنجا که در ادبیات رایج چپ، از معادل بورژوازی تجاری یا دلّال نیز به جای واژه بورژوازی کمپرادور استفاده می­کنند. به هر حال، طبق روایت یکی از تجار رده‌میانی بازار دربارۀ رونق صادرات در دوره مصدق:

خوب یادم هست، خود من تجارت داشتم، آن زمان پوست خشخاش می­فروختم، پوست خشخاش ما که می­سوختیم، می­ریختیم دور توی خاکروبه، این پوست خشخاش­ها را تا کیلویی 13 قران آن زمان قیمت‌ها فوق­العاده گران رسید. کفش­های پای گوسفند را بعضی چیزها را بعنوان اینکه قبلا اینجا سریشم می­کردند مثلاً سریشم درست می­کردند تمام اینها صادر می­شد و ارزی که از صادرات به دست می­آمد برای واردات مفید بود و فایده داشت (شانه‌چی، 1983: نوار شمارۀ 1).

به علاوه یکی از فعالان حوزه کسب ­و کار و سوداگری، طی آن برهۀ زمانی که بنا بر ادعایش درصدد تعامل با مصدق به منظور برون­رفت کشور از چالش اقتصادی، یا حداقل کاهش فشار مالی بر دولت وقت ایران بود، به موضوع فروش محصول تریاک ایران از طریق مبادی غیررسمی به خارج از کشور اشاره کرده است:

وضع ایران از نظر مالی روز به روز بدتر می­شد و مصدق نمی­توانست ارز لازم برای خرید نیازمندی­های کشور را به دست آورد. من می­دانستم که دولت ایران مقدار زیادی تریاک برای فروش در انبارهای خود ذخیره کرده است که قادر به فروش آنها به بهای عادلانه روز نیست. ازین جهت به نخست­وزیر پیشنهاد کردم که تریاک­ها را بدون سروصدا به شرکت مِرک (merck) بفروشد... در نتیجه، ارز مختصری به دلار در اختیار دولت قرار گرفت (محوی، 1985).

با این سیاست اقتصادی، قابل انتظار بود که در زمان نخست­وزیری مصدق، ورق به نفع تجار متوسط و حتی خرده­پای فعال در حوزه صادرات و به ضرر تجار متنفذ و دلالان بزرگ مانند رشیدیان­ها که در این مقاله از آنها به عنوان بورژوازی کمپرادور نام ­برده‌ایم، برگردد. 

   علاوه بر این سیاست اقتصادی، اقدامات دیگری نیز از سوی مصدق صورت گرفت که گرچه نظر مثبت بازاریان سنتی، تجار خرده­پا و متوسط را جلب کرد (لباسچی، 1983: نوار شمارۀ 1؛ کی استوان، 1327: 2/192-200؛ کاتوزیان، 1371: 174)، ولی در آن­ سو، بیش از پیش خشم بازرگانان عمده حوزۀ واردات و سرمایه­داران وابسته مثل رشیدیان­ها را علیه خود برانگیخت؛ کسانی که در قالب اتاق بازرگانی و به عنوان نماینده بخش خصوصی، در حوزه اقتصاد تجاری فعالیت می­کردند. مصدق نه تنها در راستای تنوع منابع وارداتی، درصدد کاهش امتیازات انحصاری اتاق و تحدید اختیارات اعضای قدرتمند آن برآمد -چنان­که لایحه قانونی افزایش نمایندگان اتاق تهران از پانزده به سی نفر را که منجر به ورود نمایندگان پیشه­وران، اصناف، صنایع، بانک ملی و وزارت بازرگانی در بالاترین مرجع تصمیم­گیری غیردولتی حوزه اقتصاد تجاری می­شد، به مجلس ارائه داد (اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران، 1366، شمارۀ 3، صص17-27؛ اتاق بازرگانی تهران، 1334: صص1-4) - بلکه در راستای تکاپوهای دولت به منظور کنترل بازار آزاد و افزایش درآمدهای دولتی، قانون مالیاتی جدید را که یکی از مفاد آن افزایش عوارض گمرکی بود، به تصویب مجلس رساند که این نیز در نهایت، ناخشنودی تجار عمده حوزه واردات را در پی داشت (کی استوان، 1327: 2/196-201؛ سعیدی و شیرین‌کام، 1384: 105).

   با این اوصاف، قابل ­پیش­بینی بود که بورژوا کمپرادورهایی مثل رشیدیان­ها همانند چهره­های برجسته حوزه تجارت خارجی مثل خرازی، نیک­پور و سایر بازرگانان بزرگ و دلالان متنفذ، در مقابل مصدق قرار بگیرند؛ کسانی­که با توجه به ماهیّت شغلی­شان، متمایل به ایدۀ بازار آزاد، اقتصاد لیبرالیستی و غیردولتی بودند (رشیدیان‌ها به روایت اسناد ساواک، 1389: 1/78). علاوه بر آن، از طربق زد و بند از رانت اطلاعاتی و انحصارات دولتی بهره می­بردند. همچنین در قالب اعضای ظاهراً اتاق بازرگانی و درواقع اتاق واردات، با سیاست کلان اقتصادی دولت مصدق مبتنی بر افزایش صادرات، کاهش واردات و جایگزینی محصولات وارداتی با تولیدات داخلی با هدف توازن ارزش صادرات و واردات کشور (خامه­ای، 1369: 91-98)، تعارض منافع شدیدی داشتند (بنگرید به: لاجوردی، 1983: نوار شمارۀ 1؛ شانه‌چی، 1983: نوار شمارۀ 1). همۀ این موارد در نهایت موجب شد رشیدیان­ها و هم­قطارانشان در کسوت سرمایه­داران وابسته، علیه مصدق موضع­گیری کنند و در تقابل میان نخست­وزیر با شاه، آشکارا در کنار پهلوی دوم قرار بگیرند (سعیدی و شیرین‌کام، 1384: 105؛ نجاتی، 1364: 328؛ عظیمی، 1383: 35-37؛ کاتوزیان، 1368: 210؛ افشار قاسملو، 1985: نوار شمارۀ 1) و بعد از کودتای مرداد نیز قدرت و نفوذ سابق خود را نه تنها در حوزه اقتصادی، بلکه حتی بعضاً در عرصه سیاسی نیز به دست آورند (تجارت فردا، 1392: شمارۀ 62، صص37-39).

     نتیجه‌گیری

دلایل خصومت خانواده رشیدیان با دولت مصدق که منجر به حضور پُررنگ آنان در کودتای 28 مرداد 1332 گردید را باید فراتر از برخی اظهارات ساده­انگارانه، سطحی­نگرانه و تقلیل­گرایانه بر مبنای نوکری و جاسوسی آنها تبیین کرد. درواقع، سرچشمۀ این دشمنی و کینه را باید نشأت­گرفته از جایگاه طبقاتی رشیدیان­ها دانست؛ زیرا به عنوان بخشی از قشر بورژوازی کمپرادور یا همان سرمایه­داران وابسته، ویژگی­هایی متفاوت و حتی در تضاد با نگرش و منش محمد مصدق داشتند که همین موجب گردید تا در نهایت، منافع شخصی آنها از سوی دولت مصدق در معرض تهدید جدی قرار بگیرد. جایگاه بالا و امتیازات سرشار خانوادۀ رشیدیان با اتکا به انگلستان و درهم‌تنیدگی منافع آنان با مصالح کشور مزبور در قلمرو ایران از یک ­سو و در سویی دیگر نیز رویکرد شدیداً محافظه­کارانه و ارتجاعی آنها در قبال ساختار سیاسی مبتنی بر مخالفت با هرگونه تغییر و اصلاح وضعیت موجود، سبب می­شد تا بورژواکمپرادورهایی مانند رشیدیان­ها در نقطۀ مقابل دولتی با ماهیت سیاسی دولت مصدق قرار بگیرند که بر مبنای تحول­خواهی و اصلاح­طلبی شکل گرفته بود. به علاوه، خصایص خانواده مزبور در حوزه اقتصادی نیز هیچ­گونه تناسبی با سیاست اقتصادی مصدق نداشت؛ چنان­که رانت­خواری، انحصارطلبی و سوءاستفاده از قدرت به منظور کسب ثروت مالی که از عوامل کلیدی سیر صعودی شتابناک آنان در عرصه اقتصادی بود، همچنین تحرکات شدید رشیدیان­ها در عرصه واسطه­گری و دلّالی که یکی از مظاهر برجسته آن نیز ایفای نقش پُررنگ در واردات کالاهای انگلیسی به کشور بود، همگی حکایت از تضاد تکاپوهای اقتصادی آنها با خط­مشی دولت مصدق در عرصه اقتصادی داشت. با این اوصاف، به هیچ‌وجه دور از انتظار نبود که شاهد موضع­گیری رادیکال خانوادۀ رشیدیان­ها علیه مصدق و اقدامات خصمانۀ آنان بر ضد دولت ملی ایران در آغاز دهه 1330ش. باشیم.