The Impact of the Nixon Doctrine on the Increase of Armaments of the Iranian Army (1969-1971)

Document Type : Research Paper

Authors

1 Department of History. Faculty of Humanities and Social Sciences. University of Mazandaran. Babolsar Iran.

2 Assistant Professor, Department of History Mazandaran University

3 Assistant Professor. Department of History. Faculty of Humanities and Social Sciences. University of Mazandaran. Babolsar. Iran.

Abstract

The end of World War II marked a new era in Iran’s contemporary history concerning its relations with the global capitalist hegemony. Following WWII, which established U.S. hegemony in the global capitalist system and international relations, Iran’s politics and economy were heavily influenced by the U.S., especially during the Cold War. Consequently, the Nixon Doctrine, stemming from U.S. domestic and international challenges over the Vietnam War, significantly impacted Iran. Assigning Iran the primary military role in the Persian Gulf under this doctrine affected Iranian societal structures, notably its military. This historical research, therefore, investigates: What was the impact of implementing the Nixon Twin-Pillar Doctrine in the Persian Gulf, with Iran as its first military pillar, on Iran’s armament capabilities from 1969 to 1971? Findings indicate that U.S.-Iran alignment and mutual willingness for Iran to assume the primary military role under the Nixon Doctrine in the Persian Gulf enhanced Iran’s armament capabilities from 1969 to 1971. This increase stemmed from Iran’s ability to purchase arms from nations with military industries, crucially enabled by President Nixon’s personal support. This allowed Iran, under the Shah, to acquire advanced weaponry from the U.S., Britain, Western European nations, and even the USSR, to fulfill its military role within the Nixon Doctrine.
Introduction
The 1970s C.E. ushered in profound geopolitical transformations in the Middle East, particularly within the strategic Persian Gulf region. Britain’s 1971 military withdrawal from East of Suez engendered a regional power vacuum, attracting heightened attention from major powers, notably the United States and the Soviet Union, amidst the Cold War. During this critical historical juncture, marked by escalating East-West ideological and geostrategic rivalries and the repercussions of the Vietnam War for the U.S., the Nixon Doctrine was introduced in 1969 C.E. by President Richard Nixon. This new U.S. foreign policy is fundamentally aimed at reducing direct American military commitments globally, relying instead on allied regional powers to maintain stability and counter communist influence. Iran, under the rule of Mohammad Reza Pahlavi, was central to the implementation of the Nixon Doctrine in the Persian Gulf. The nation’s prominent geopolitical position and abundant oil resources rendered it an ideal candidate to act as a regional gendarme and a key pillar of U.S. policy. Consequently, military and security relations between Iran and the United States entered a new, intensified phase, distinctly characterized by the extensive sale of the most advanced American weaponry to Iran. The Shah was granted considerable latitude (carte blanche) to equip the Imperial Iranian Armed Forces with modern armaments, including F-14 Tomcat fighters, Chieftain tanks, and advanced naval vessels such as destroyers and hovercraft. The present historical research aims to examine the impact of the Nixon Doctrine on the enhancement of Iran’s armament capabilities, a direct consequence of this policy. The military ramifications of the Nixon Doctrine profoundly influenced the accelerated and unprecedented augmentation of the Iranian Army’s strength during the second Pahlavi era. This study seeks to elucidate how U.S. foreign policy at this particular juncture catalyzed the transformation of Iran into one of the preeminent military powers in the Persian Gulf and the broader Middle East, and to investigate the military consequences this transformation entailed for Iran during this period.
 
Materials And Methods  
The historical, political, and international nature of the present research necessitates the adoption of a historical approach, utilizing a descriptive-analytical methodology. Within this framework, the researcher initially provides a scientific description of the contexts, events, and policies pertinent to the subject matter, and subsequently proceeds to elucidate the causal factors underlying its formation, its essential components, and its military ramifications. This study, employing the historical research method in a descriptive-analytical manner and relying on library and documentary studies, examines the influential factors in the formulation of the Nixon Doctrine and scrutinizes its military consequences for the enhancement of the Iranian Army’s armament capabilities during the second Pahlavi era. The authors of this research seek to answer the fundamental question: What impact did Nixon’s twin-pillar doctrine in the Persian Gulf, and Iran’s fulfillment of a military role as the primary pillar of this doctrine, have on the army’s armament capabilities between 1969 and 1971 C.E.? In this study, while adhering to the principle of academic integrity and relying on credible sources, an initial examination is made of the historical-political contexts leading to the emergence of the Nixon Doctrine. This includes the Cold War and its critical turning point, the Vietnam War, and ultimately, the shift in the United States’ approach to its grand strategies at the international system level. Following the collection, validation, and classification of data from these diverse sources, the authors have conducted a qualitative analysis and engaged in scientific inference regarding the dimensions of the Nixon Doctrine’s impact on Iran’s armament capabilities.
 
Result and Discussion
The formulation and implementation of the Nixon Doctrine in the late 1960s C.E. can be fundamentally understood and analyzed within the context of the ideological and geopolitical conflicts of the Cold War era, and particularly under the influence of its decisive turning point, the Vietnam War. This doctrine represented a shift in United States policy to reduce direct U.S. military commitments worldwide and rely on allied regional powers to maintain stability and contain communist influence at the international system level. This policy shift had profound impacts on the structure of the international system and power equations in various regions of the world, including the sensitive Middle East region and, more specifically, the Persian Gulf. Iran, under Mohammad Reza Pahlavi, became one of the pivotal elements for the implementation of this doctrine in the Middle East and the Persian Gulf region. The British military withdrawal from East of Suez in 1971 C.E.—itself a consequence of the decline of its colonial power after World War II and an indicator of the hegemonic transition from Britain to the United States—created a power vacuum in the Persian Gulf region. At a time when the United States, affected by the repercussions of the Vietnam War and domestic pressures, was refraining from direct military intervention in crisis regions, Iran emerged as an ideal candidate to fill this vacuum and assume the role of protecting Western interests. Iran’s strategic position, its shared border with the Soviet Union, abundant energy resources, as well as the Shah’s personal interest and ambition to transform Iran into a dominant regional power, provided the basis for this selection. Thus, Iran became the primary pillar of the so-called twin-pillar policy within the Nixon Doctrine in the Persian Gulf, transforming into the region’s gendarme. The Pahlavi regime’s acceptance of this role, in the first instance, entailed significant military consequences for Iran. The most significant of these consequences was the unprecedented quantitative and qualitative expansion of the Imperial Iranian Armed Forces’ capabilities, which endowed Iran with the capacity to intervene in regional crises, such as the suppression of the Dhofar rebellion in Oman, with the aim of countering communist movements. The massive and virtually unrestricted procurement of advanced weaponry and military equipment, particularly from the United States, was a salient characteristic of this period.
 
Conclusions
The challenges confronted by the United States during the Vietnam War prompted Richard Nixon to formulate his doctrine, which emphasized a reduction in direct American military commitments and a reliance on regional allies. The Persian Gulf, as an energy hub and a strategic region, was placed at the core of this doctrine, and the twin-pillar policy, with Iran as the primary military pillar and Saudi Arabia as the secondary financial pillar, was implemented. Iran’s acceptance of the role of regional gendarme, a position that aligned with the ambitions of Mohammad Reza Pahlavi, led the United States to abandon its previous restrictions on arms sales. Consequently, a deluge of advanced American weaponry, in both quantitative and qualitative terms, flowed into Iran, and military procurements from Britain and other Western nations, such as Italy and France, also saw a significant increase. This development fundamentally transformed the structure of the Iranian military—across its land, naval, and air forces—and established it as the preeminent military power in the region. Possessing this enhanced capability enabled Iran to undertake direct and indirect military interventions in regional affairs, including the suppression of insurgents in Oman.
 
 


Keywords

Main Subjects

Full Text

مقدمه

اشغال ایران در جنگ جهانی دوم توسط متفقین و ورود نیروهای ایالات­ متحده به ایران، پای این کشور را به تحولات ایران به‌ویژه در سال­های پساجنگ جهانی دوم و دوران جنگ سرد باز کرد. طی این سال­ها و تا پیروزی انقلاب سال 1357ش، ایالات متحده همواره با ترس از خطر نفوذ و استقرار کمونیسم در ایران و نفوذ آن به منطقه خلیج‌فارس و خاورمیانه، سعی در حفظ و حمایت رژیم سلطنتی و حکومت پهلوی در تحولات داخلی ایران و تحولات منطقه­ای به ­عنوان متحد ایالات­ متحده و بلوک­ غرب داشت. اِعمال فشار بر شوروی برای پایان ­دادن به اشغال ایران، حمایت سیاسی و تسلیحاتی ایران برای پایان دادن به غائلۀ آذربایجان و کردستان، اجرای اصل 4 ترومن و انجام کودتای 28 مرداد، از جمله اقدامات ایالات­ متحده برای حفظ و حمایت حکومت پهلوی و رژیم سلطنت در ایران به­ عنوان متحد در صحنۀ تحولات داخلی و منازعات منطقه­ای بود.

سیاست­های کلان حمایتی ایالات ­متحده از ایران در دوران جنگ سرد با هدف حفظ ایران از خطر کمونیسم، در هر دو جنبۀ داخلی و منطقه­ای، قابل تقسیم­بندی به دو دسته اقدامات است. دستۀ اول اقدامات حمایتی بودند که با هدف مقاوم‌سازی ایران از درون به منظور مقابله با خطر فروپاشی نهاد سلطنت در مواجهه با نفوذ کمونیسم صورت می­گرفت. اجرای برنامه­های اصل 4 ترومن، کودتای 28 مرداد 1332ش. و اصلاحات ارضی از جمله این اقدامات حمایتی ایالات ­متحده به منظور مقاوم‌سازی دورنی ایران و حکومت پهلوی بود. دسته دوم اقدامات حمایتی ایالات­ متحده، اقدامات تقویتی و  قدرت‌بخشی به منظور افزایش قدرت بیرونی و منطقه­ای ایران برای مقابله با نفوذ کمونسیم در مناسبات منطقه­ای، به‌خصوص در منطقۀ خلیج‌فارس و خاورمیانه بود. در مورد اخیر، اگرچه اقداماتی چون اعمال فشار بر شوروی برای پایان­ دادن به اشغال ایران و حمایت سیاسی و تسلیحاتی از ایران در سرکوب غائلۀ آذربایجان و کردستان را می­توان برای نمونه اشاره کرد، اما انتخاب ایران به عنوان ستون اول در سیاست دو ستونی دکترین نیکسون در منطقه خلیج فارس و فراهم آوردن ابزارهای لازم برای ایران جهت ایفای این نقش، مهم‌ترین اقدام حمایتی ایالات ­متحده در تقویت و قدرت‌بخشی ایران به منظور افزایش قدرت بیرونی و منطقه­ای ایران برای مقابله با نفوذ کمونسیم در مناسبات منطقه­ای در منطقه خلیج‌فارس و خاورمیانه بود. در دکترین دو ستونی نیکسون، ایران به عنوان ستون اول، ایفاگر نقش نظامی و عربستان سعودی به­ عنوان تأمین­کنندۀ مالی، ایفاگر نقش ثانویه و ستون دوم بود.

ایفای نقش منطقه­ای به عنوان ستون اول در سیاست دو ستونی نیکسون در خلیج‌فارس که به ایران نقش نظامی و ژاندارمی می­داد، مستلزم تحکیم و تقویت ساختار نظامی ایران برای ایفای این نقش بود. تحقق این مهم خود مستلزم افزایش توان تسلیحاتی ایران بود. بر این اساس، پژوهش حاضر درصدد است با استفاده از روش تحقیق تاریخی، به طرح و پاسخ‌گویی این پرسش بپردازد که اجرایی شدن دکترین دو ستونی نیکسون در منطقۀ خلیج‌فارس و ایفای نقش نظامی ایران به ­عنوان ستون اول این دکترین، چه تأثیری بر توان تسلیحاتی ارتش در سال­های 1969 تا 1971م. داشت؟

دربارۀ پیشینه این پژوهش باید گفت تاکنون پژوهشی مستقل دربارۀ تأثیر دکترین نیکسون بر افزایش توان تسلیحاتی ایران صورت نگرفته است. البته برخی پژوهش­های نزدیک به موضوع بحث پژوهش حاضر وجود دارد. برای مثال تارا جهانگیری  در مقاله «بررسی جایگاه خلیج‌فارس در سیاست خارجی منطقه‌ای ایالات ­متحده ­آمریکا با محوریت نقش ایران (سال‌های 1348-1357ش)» (1401) سیاست خارجی ایالات ­متحده در قبال خلیج‌فارس در چارچوب دکترین نیکسون را مورد بررسی قرار داده است. این مقاله نشان می‌دهد که پس از خروج انگلستان از شرق سوئز و خلیج‌فارس در سال 1969م، ایالات متحده به‌تدریج نفوذ خود را در خلیج‌فارس گسترش داد تا از نفوذ شوروی جلوگیری کند. برای تحقق این مهم، نویسنده معتقد است که سیاست دو ستونی براساس دکترین نیکسون، در سال 1969م. اتخاذ شد که بر نقش قدرت‌های منطقه‌ای در تأمین امنیت منطقه تأکید داشت. با این حال، این مقاله به مسئلۀ تأثیر دکترین بر افزایش توان تسلیحاتی ارتش ایران نپرداخته است.

همچنین  مجید گلپرور و پریسا خراسانی اسمعیلی در مقاله «بررسی مقایسه‌ای نقش سیاست دو ستونی آمریکا در سیاست خارجی ایران و عربستان در دوره پهلوی دوم» (1395) بدون تمرکز جدی بر تأثیر دکترین نیکسون بر افزایش توان تسلیحاتی ارتش ایران، به بررسی مقایسه­ای سیاست خارجی ایران و عربستان سعودی تحت­ تأثیر نیکسون پرداخته‌اند. این مقاله تاکید دارد که دکترین نیکسون با هدف واگذاری مسئولیت امنیت منطقه به قدرت‌های منطقه‌ای، زمینه را برای تقویت نظامی کشورهای هم‌پیمان ایالات ­متحده از جمله ایران فراهم کرد.

علاوه­ بر این، اسماعیل ربیعی و دیگران در مقاله «تأثیر درآمدهای نفتی بر روند دولت‌سازی در دوره پهلوی دوم» (1398) به بررسی تأثیر درآمدهای نفتی بر دولت‌سازی در دوره پهلوی دوم پرداخته‌اند و نشان داده‌اند که افزایش چشمگیر درآمدهای نفتی در این دوره، منابع مالی لازم برای توسعۀ نظامی گسترده را در اختیار حکومت پهلوی قرار داد. نویسندگان این مقاله معتقدند شاه با اتکا به این درآمدها و همچنین کمک‌های نظامی ایالات­ متحده، به‌طور قابل­ توجهی بودجه نظامی را افزایش داد و به نوسازی و تجهیز ارتش ایران مبادرت ورزید. با این حال، تفاوت این مقاله با پژوهش ­پیشِ ­رو در برقرار کردن نسبت میان دکترین نیکسون با افزایش توان تسلیحاتی ارتش ایران در این پژوهش و نسبت میان افزایش درآمدهای نفتی با توسعه نظامی ایران در پژوهش ربیعی و همکاران است.

با توجه به چنین پیشینه­ای، پژوهش حاضر درصد بررسی تأثیر دکترین نیکسون بر افزایش توان تسلیحاتی ارتش ایران در سال­های 1969 تا 1971م است. تحقق این مهم به­ عنوان هدف این پژوهش، در نخستین گام مستلزم بررسی عوامل مؤثر بر صدور دکترین نیکسون و مؤلفه­های آن است که این مسئله در ادامۀ مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

زمینه­های صدور دکترین نیکسون

جنگ ویتنام یکی از منازعات محوری قرن بیستم بود که چالش‌های بی‌شماری برای ایالات ­متحده­ به­ وجود آورد. بخشی از اسناد آرشیوی سازمان امنیت ملی ایالات ­متحده (National Security Archive) که حاوی گزارش 8 فورویه 1965 «مایک مانسفیلد» سناتور دموکرات آمریکایی به رئیس­­جمهور لیندون جانسون است، نشان می­دهد که مداخلۀ ایالات متحده در جنگ ویتنام ناشی از سوء محاسبه و سوءتفاهم سیاستمداران این کشور در درک شرایط این جنگ بود.

https://nsarchive2.gwu.edu/coldwar/documents

در ادامه تلاش سیاستمدارن ایالات ­متحده برای کنترل اوضاع در ویتنام، به دلیل سوء محاسبات و عدم شناخت کافی از شرایط محلی، اوضاع را بحرانی­تر کرد (McNamara, 1995: 100-110). سیاست‌هایی مانند بمباران گسترده[i] (Turse, 2013: 150-160)، استفاده از عامل نارنجی[ii] و عملیات جست‌وجو و نابودی (Appy, 2006: 200-210) نه­ تنها به اهداف خود نرسیدند، بلکه باعث افزایش تلفات غیرنظامیان و تشدید مخالفت‌ها با جنگ شدند.

https://nsarchive2.gwu.edu/coldwar/documents

در چنین شرایطی، این جنگ که با حمایت‌های مستشاری و مالی آغاز شد، به یک درگیری نظامی گسترده تبدیل گردید و به بروز شکاف‌های عمیق در جامعه آمریکا منجر شد. در آغاز جنگ ویتنام، حمایت عمومی از این جنگ بالا بود. در سال‌های اولیه دهۀ ۱۹۶۰م. بسیاری از آمریکایی‌ها با این باور که جنگ بخشی از مبارزۀ گسترده‌تر با کمونیسم است، از تلاش‌های دولت برای مهار گسترش آن در جنوب ­شرق آسیا حمایت می‌کردند (Herring, 2002: 120-125). برای مثال، پس از واقعۀ خلیج تونکین در آگوست 1964، نظرسنجی­های مؤسسۀ گالوپ نشان می­داد که حدود 85% آمریکایی‌ها از نحوه برخورد رئیس­جمهور جانسون با این بحران حمایت می‌کردند (Gallup, 1965: 10). یک نظرسنجی دیگر در سال 1965 توسط دانشگاه میشیگان نشان داد که حدود 60% از آمریکایی‌ها معتقد بودند مداخلۀ نظامی در ویتنام درست است (Mueller, 1973: 24).

گفتنی است این حمایت عمومی با ادامۀ جنگ و افزایش تلفات، به‌تدریج کاهش یافت و با مخالفت مواجه شد. جوانان و دانشجویان در صف مقدم مخالفت با جنگ قرار داشتند و اعتراضات و تظاهرات گسترده‌ای در سراسر کشور برگزار کردند (Gitlin,1987: 30). یکی از مهم‌ترین و اولین اعتراضات دانشجوییِ سازمان‌یافته علیه جنگ ویتنام، توسط یک گروه دانشجویی با عنوان «دانشجویان برای یک جامعه دموکراتیک» (SDS) در دانشگاه میشیگان در سال 1965 برگزار شد. SDS به سرعت به یکی از سازمان‌های اصلی ضدّ جنگ در دانشگاه‌های سراسر کشور تبدیل شد و نقش مهمی در بسیج دانشجویان ایفا کرد (Gitlin, 1987: 201). در اکتبر 1967 تظاهرات گسترده‌ای در مقابل ساختمان پنتاگون برگزار شد که در آن هزاران دانشجو و فعال ضدّ جنگ شرکت کردند. این تظاهرات به خشونت کشیده شد و صدها نفر دستگیر شدند، اما توجه عمومی را به شدت به مسئلۀ جنگ ویتنام جلب کرد (Karnow, 1983: 528).

این تظاهرات که در روزنامه «نیویورک تایمز» به تفصیل گزارش شد، یکی از بزرگ‌ترین اعتراضات ضدّ جنگ تا آن زمان بود که نشان‌دهندۀ افزایش نارضایتی عمومی از سیاست‌های دولت ایالات ­متحده­ در قبال ویتنام بود (The NewYork Times, 24 july 1967: p.1). همچنین در 15 نوامبر 1969 تظاهرات گسترده‌ای در واشنگتن­دی­سی برگزار شد که در آن معترضان خواستار پایان فوری جنگ و خروج نیروهای آمریکایی از ویتنام بودند (cf. The Washington Post, 16 October 1969: p.A1). در میان مخالفت­ها و تظاهرات­های صورت‌گرفته علیه جنگ ویتنام، تظاهرات دانشگاه ایالتی کنت که در تاریخ ایالات ­متحده به کشتار دانشگاه کنت[iii] معروف شد (Michener, 1971: 345)، در تشدید مخالفت­های داخلی علیه جنگ ویتنام نقش بسیار مهمی ایفا کرد. در چنین شرایطی، جنگ ویتنام منجر به ایجاد شکاف عمیق نسلی و فرهنگی در جامعۀ آمریکا شد. این شکاف آن‌گونه که روزاک به آن اشاره کرده، به‌ویژه در رابطه با موضوعاتی چون جنگ، آزادی بیان، فرهنگ و مصرف‌گرایی، خود را بروز می­داد (Roszak, 1969: 30). در چنین فضایی بود که به تعبیر براندز، بحران بی­اعتمادی به دولت منجر به افزایش بدبینی و شک در جامعه آمریکا شد و تأثیرات خود را تا سال‌های بعد نیز به جا گذاشت (Brands, 2008: 600).

چنین بی­اعتمادی را می­توان در نظرسنجی‌ها و داده‌های مراکز نظرسنجی و آماری ایالات ­متحده مشاهده کرد. برای مثال، طبق داده‌های مرکز تحقیقات پیو[iv] در اوایل دهه ۱۹۶۰م، بیش از ۷۵ % آمریکایی‌ها اعلام کرده بودند که به دولت خود اعتماد دارند. همچنین طبق نظرسنجی‌های مؤسسه نظرسنجی گالوپ در سال ۱۹۶۵، حدود ۷۵% آمریکایی‌ها به رئیس‌جمهور جانسون اعتماد داشتند، اما این میزان تا پایان جنگ ویتنام به کمتر از ۳۵% رسید.

https://www.pewresearch.org/politics/2024/06/24/public-trust-in-government-1958-2024/

ایالات‌ متحده با وجود برتری نظامی، نتوانست به اهداف خود در جنگ ویتنام دست پیدا کند. در طول جنگ بیش از 58هزار سرباز آمریکایی کشته و صدهاهزار نفر مجروح شدند (Lawrence, 2008: 330). علاوه­ بر تلفات انسانی، جنگ آسیب‌های روانی زیادی برای سربازان بازگشته از جنگ به همراه داشت. اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)[v] و سایر مشکلات روانی، باعث شد بسیاری از سربازان نتوانند به زندگی عادی بازگردند (Daddis, 2011: 10). این مسئله آن‌گونه که سامر به آن اشاره کرده است، باعث شد اعتبار نظامی ایالات‌ متحده به­ عنوان یک ابرقدرت نظامی، به علت بن‌بست در جنگ با یک قدرت منطقه‌ای کوچک، در عرصۀ بین‌المللی زیر سؤال برود و باعث کاهش اعتماد به نفس و قدرت این کشور گردد (summers, 1982: 250). در پی بروز چنین چالش‌هایی بود که ایالات ­متحده ناچار شد سیاست­های خود را نه ­تنها در بارۀ جنگ ویتنام، بلکه در سطح کلان سیاست خارجی و مناسبات بین­الملل تغییر دهد. این تغییر سیاست با روی کار آمدن ریچارد میلهوس نیکسون در سال 1968، با صدور دکترین نیکسون توسط وی آغاز شد.

صدور دکترین نیکسون یکی از نقاط­­ عطف سیاست خارجی ایالات ‌متحده در دوران جنگ سرد بود. نیکسون و کیسینجر معتقد بودند ایالات­ متحده نمی‌تواند به تنهایی با این چالش‌ها در سطح نظام‌ بین‌الملل مقابله کند و بر این اساس ایالات‌ متحده نیازمند تغییرات دیپلماسی خود در سطح نظام بین‌الملل است (Schweller, 2010: 142). همچنین این دو معتقد بودند ایالات ­متحده نباید به­ عنوان پلیس جهان عمل کند و مسئولیت حل و فصل تمام درگیری‌های منطقه‌ای را برعهده بگیرد. آنها بر این باور بودند که ایالات ­متحده باید بر منافع ملی خود متمرکز شود و به جای مداخلۀ مستقیم، از طریق دیپلماسی و همکاری با متحدان خود، به حفظ امنیت و ثبات بین‌المللی کمک کند (Kissinger, 1994: 96-100). این دیدگاه جدید به‌طور اساسی با رویکردهای مداخله‌گرایانه گذشته متفاوت بود.

دکترین نیکسون رسماً در جریان یک کنفرانس مطبوعاتی در گوآم در تاریخ ۲۵ ژوئیه ۱۹۶۹ توسط رئیس‌جمهور ریچارد نیکسون اعلام شد (Kissinger, 1979: 147). نیکسون در این کنفرانس مطبوعاتی تأکید کرد که ایالات ­متحده به تعهدات پیمانی خود پایبند خواهد بود و چتر حمایتی خود را حفظ خواهد کرد، اما از متحدان خود انتظار دارد مسئولیت بیشتری در دفاع از خود در برابر تجاوزات برعهده بگیرند (Nixon, 1979: 230).

گفتنی است تأکید بر دفاع از خود، یکی از مؤلفه­های مهم و اساسی دکترین نیکسون بود. دکترین نیکسون به متحدان ایالات ­متحده این پیام را می­داد که باید بیشتر برای دفاع از خود مسئولیت‌پذیر باشند. این بدان معنا بود که ایالات­ متحده دیگر به‌طور خودکار در درگیری‌های منطقه‌ای دخالت نخواهد کرد و متحدان باید توانایی‌های دفاعی خود را تقویت کنند. به اعتقاد جرویس، این تغییر رویکرد به نوعی به کشورهای متحد ایالات ­متحده استقلال عمل بیشتری می‌داد و آنها را ملزم به سرمایه‌گذاری در توان نظامی خود می‌کرد (Jervis, 2017: 455).

در کنار مؤلفه‌های فوق، ارائۀ کمک‌های نظامی مؤلفه مهم دیگر دکترین نیکسون بود. بر پایه این مؤلفه، اگرچه ایالات­ متحده از حضور نظامی مستقیم خود در سایر نقاط جهان می‌کاست، اما همچنان به ارائۀ کمک‌های نظامی به متحدان خود ادامه می‌داد. این کمک‌ها شامل ارسال تجهیزات نظامی، آموزش نیروها و ارائۀ مشاوره نظامی بود (Gaddis, 2005: 292).

دکترین نیکسون براساس اهداف و مؤلفه‌های آن، در تلاش بود تا از حضور و هزینه‌های نظامی و سیاسی ایلات متحده در مناطقی از کره زمین که این کشور در آن منافع اقتصادی و سیاسی داشت، بکاهد. یکی از این مناطق حائز اهمیت، خاورمیانه و منطقۀ خلیج‌فارس به ­عنوان هارت‌لند و قلب انرژی جهان به سبب وجود نفت بود. تلاش ایالات ‌متحده برای پیاده‌سازی اصول و مؤلفه‌های دکترین نیکسون، بر تحولات کشورهای این منطقه از جمله ایران تأثیرات جدی به جای گذاشت. بررسی این تأثیر در نخستین گام مستلزم بررسی نقش و جایگاه ایران در چارچوب دکترین نیکسون در خلیج فارس است که این مسئله در ادامه مورد بررسی قرار گرفته است.

نقش و جایگاه ایران در دکترین نیکسون

براساس دکترین نیکسون، در منطقه خلیج‌فارس مقرر شده بود سیاست دو ستونی به اجرا درآید. در سیاست دو ستونی نیکسون، منطقۀ خلیج‌فارس دارای دو ستون اصلی ایران و عربستان­ سعودی بود. دربارۀ چرایی انتخاب ایران به عنوان ستون اول، باید عنوان کرد که اساساً ایفای نقش در چارچوب دکترین نیکسون، آن‌گونه که در منطقۀ آمریکای جنوبی به برزیل (Garthoff, 1994: 678) واگذار شد، به کشورهایی اعطا می‌شد که آن کشورها از توانایی لازم برای ایفای چنین نقشی برخوردار باشند (الهی، 1370: 147). بر پایۀ چنین رویکرد کلانی بود که ایران به­ عنوان ستون اول در سیاست‌های دکترین نیکسون در منطقۀ خلیج‌فارس انتخاب شد. در این میان، نکتۀ حائز اهمیت بررسی جایگاه ایران در منطقه و  پتانسیل‌های آن برای ایفای نقش در چارچوب دکترین نیکسون است. دربارۀ جایگاه ایران در منطقه، بیش از هر چیز باید به موقعیت ژئوپلیتیک ایران توجه کرد. به اعتقاد بیل (Bill, 1988: 163) و باری روبین (1363: 44)، موقعیت جغرافیایی و استراتژیک ایران تثیر مهمی در واگذاری  نقش ستون اول داشت. ایران در قلب منطقۀ خاورمیانه قرار داشت و به خلیج‌فارس و دریای عمان و کشورهای حاشیه جنوبی این دو دریا دسترسی داشت که از اهمیت فوق‌العاده‌ای برای تجارت جهانی نفت برخوردار بودند. از سوی دیگر، ایران مرزهای طولانی با شوروی در شمال کشور داشت. به اعتقاد گازیوروسکی، این همسایگی موجبات نگرانی شدید ایالات‌ متحده از نفوذ شوروی به منطقۀ خلیج‌فارس از طریق ایران در دوران جنگ سرد بود (گازیوروسکی، 1376: 165).

در چنین شرایطی، ایران به ‌عنوان یک متحد استراتژیک، در برابر شوروی از اهمیت ویژه‌ای برای ایالات‌ متحده برخوردار بود، زیرا ایران می‌توانست در مرزهای خود تهدیدات شوروی را ­کنترل کند. همچنین ایران در جنوب به تنگۀ هرمز دسترسی داشت که حدود 20٪ از نفت جهان از این تنگه عبور می‌کرد (Gurtov, 1975: 53). بر پایۀ چنین موقعیتی، ایران می‌توانست برای ایالات ­متحده به‌ عنوان یک شریک استراتژیک در حفاظت از جریان نفت در خلیج‌فارس و تأمین امنیت این تنگه عمل کند (آپستین، 1370: 10).

علاوه­ بر این، ایران به ‌عنوان یک قدرت غالب در خاورمیانه، می‌توانست در برابر تهدیدات متحدان منطقه‌ای شوروی، مانند عراق و سوریه که روابط خصمانه‌ای با ایالات ­متحده داشتند، عمل کند. بر پایۀ برخورداری از چنین پتانسیل‌هایی بود که به اعتقاد برژینسکی، ایران در دکترین نیکسون به ­عنوان ستون اصلی و ژاندارم منطقه تعیین شد (برژینسکی، 1369: 54)؛ زیرا گسترش جنبش­های ملی­گرا و ظهور ناصریسم بود که منجر  به  سر برآوردن دولت­های عرب رادیکال در منطقه شد. این مخاطره که به صورت بالقوه در درون خود خطر نفوذ و گسترش کمونیسم در منطقه را ایجاد می‌کرد؛[vi] ایالات­ متحده را به شدت نگران می‌ساخت (Litwak, 2007: 95).

یکی دیگر از دلایل طرح سیاست دو ستونی دکترین نیکسون و انتخاب ایران به­ عنوان ستون اول را باید در خروج نیروهای بریتانیا از خلیج‌فارس جست‌وجو کرد. خروج نیروهای بریتانیا از منطقۀ خلیج‌فارس و خلأ قدرت این کشور در این منطقه، از یک سو خطر نفوذ و گسترش کمونیسم را در منطقه افزایش می­داد (Ramazani, 1982: 220) و از سوی دیگر، ایالات متحده تمایل به کاهش قدرت امپریالیسم بزرگ قدیم یعنی بریتانیا را داشت که با طرح و اجرای دکترین نیکسون، به دنبال تحقق آن بود (جناب، 1349: 438). متأثر از این فضا بود که ایالات­ متحده به‌طور فعال از ایران و عربستان ­سعودی در مجامع بین‌المللی حمایت می­کرد (نیکسون، 1364: 188).

در کنار عوامل مؤثر در تصمیم ایالات ­متحده برای واگذاری نقش ستون اول به ایران در چارچوب دکترین نیکسون، باید به علایق فردی محمدرضا پهلوی به ایفای نقش یک امپریالیست کوچک در منطقه اشاره کرد (برژینسکی، 1379: 470). وجود چنین تمایلی از سوی ایران و ایفای نقش نظامی در چارچوب آن، مسئله­ای است که در ادامۀ مقاله مورد بررسی قرار ‌گرفته است.

عوامل مؤثر در گرایش ایران به پذیرش نقش نظامی در چارچوب دکترین نیکسون

پذیرش نقش ژاندارمی منطقۀ خلیج‌فارس توسط ایران در چارچوب دکترین نیکسون، تصمیمی بدون پیش­زمینه نبود. مجموعه‌ای از عوامل داخلی محمدرضا پهلوی را متقاعد کردند که نقش ستون اصلی را در چارجوب دکترین نیکسون در خلیج‌فارس بپذیرد. در چنین شرایطی، محمدرضا پهلوی فرصت را برای ایفای نقش فعال‌تر در منطقه مغتنم شمرد. وی از مدت‌ها پیش، به دنبال تبدیل شدن ایران به یک قدرت منطقه‌ای بود و خروج بریتانیا از خلیج‌فارس این فرصت را در اختیار او قرار می‌داد. شاه معتقد بود ایران به­ عنوان وارث امپراتوری‌های باستانی، شایستگی رهبری منطقه را دارد و می‌تواند با اتکا بر قدرت نظامی و اقتصادی خود، ثبات و امنیت را در خلیج‌فارس برقرار کند (پهلوی، 1371: 251).

علاوه­ بر این، ویژگی‌های شخصیتی و تمایلات میلیتاریستی شاه نیز در ایفای نقش ژاندارمی توسط ایران تأثیر مهمی داشت. به اعتقاد میلانی، شاه از کودکی به مسائل نظامی علاقه داشت و خود را یک استراتژیست نظامی می‌دانست. وی به شدت به دنبال مدرن‌سازی و تقویت ارتش ایران بود و معتقد بود قدرت نظامی لازمۀ ایفای نقش فعال در عرصه بین‌المللی است (Milani, 2011: 220).

بر پایۀ چنین رویکردی بود که شاه در بخشی از مصاحبۀ مطبوعاتی خود در مجله پترولیوم  انگلستان، در پاسخ به این پرسش که شاه به خرید چه نوع سلاح­هایی تمایل دارد، عنوان کرد: «ما سراغ بهترین سلاح­ها در هر نقطه از جهان می­رویم» (شهیدی، [بی­تا]: 217). در میان فعالان فنی و اقتصادی صنایع نظامی، علاقه­مندیِ محمدرضا پهلوی به خرید تسلیحات نظامی امری شناخته شده بود؛ به ­گونه­ای که یکی از دلالان اسلحه آمریکایی گزارش کرد وی چنان با علاقه و با دقت مجلات اسلحه را مطالعه می­کرد که انگار یک مرد در حال خواندن مجله پلی­بوی است. وی همچنین بیان کرد که شاه خود در جلسات خرید تجهیزات نظامی شرکت می­کرد و به تجهیزات نظامی آشنایی کامل داشت و همانند یک دلال اسلحه معامله می­کرد (باری، 1363: 24).

بر پایۀ چنین تمایلاتی، محمدرضا پهلوی با درک فرصت‌های نهفته در دکترین نیکسون، به ‌شدت علاقه‌مند به ایفای نقش ژاندارم منطقه در خلیج‌فارس شد. وی معتقد بود ایران با داشتن ارتشی قدرتمند و باثبات می‌تواند به ‌عنوان یک نیروی حافظ صلح و ثبات در منطقه عمل کند و منافع ایالات ­متحده و غرب را نیز تأمین کند (Gasiorowski, 1991: 230). او بارها در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های خود بر این نکته تأکید می‌کرد که ایران تنها کشوری در منطقه است که توانایی و اراده لازم برای مقابله با تهدیدات احتمالی، به‌ویژه تهدیدات ناشی از اتحاد جماهیر شوروی (Ramazani, 1982: 370) و رژیم‌های رادیکال عربی (Ghods, 2008: 55) را دارد.

در کنار علاقۀ شاه به خرید تسلیحات و افزایش توان نظامی، افزایش چشمگیر درآمدهای نفتی ایران در دهه 1970 نیز به عنوان یک عامل تسهیل‌کننده در پذیرش ستون اول در دکترین نیکسون عمل کرد. با افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی، ایران به منابع مالی عظیمی دست یافت که می‌توانست به عنوان بودجه برای خرید تسلیحات پیشرفته و توسعۀ زیرساخت‌های نظامی مورد استفاده قرار گیرد (Foran, 1993: 270). شاه با استفاده از این منابع، به سرعت ارتش ایران را به یکی از مجهزترین ارتش‌های منطقه تبدیل کرد و به خرید انواع هواپیماهای جنگنده، تانک‌ها، ناوها و سایر تجهیزات نظامی از ایالات ­متحده و سایر کشورهای غربی پرداخت (Abrahamian, 1982: 470).

با این حال، نباید از نقش ایالات ­متحده در تشویق و حمایت از ایران برای پذیرش نقش ژاندارمی غافل شد. ایالات ­متحده نه ­تنها تسلیحات پیشرفته را در اختیار ایران قرار می‌داد، بلکه با ارائۀ آموزش‌های نظامی، کمک‌های فنی و حمایت‌های سیاسی، به تقویت توان نظامی ایران کمک می‌کرد. دولت نیکسون معتقد بود یک ایران قوی و متحد می‌تواند به­ عنوان یک سد در برابر نفوذ شوروی در منطقه عمل کند و منافع ایالات ­متحده را تأمین کند (Sick, 1985: 65).

در مجموع، می‌توان گفت پذیرش نقش نظامی به عنوان ستون اول توسط ایران در چارچوب دکترین نیکسون، نتیجۀ تعامل پیچیده‌ای از عوامل مختلف بین­المللی و داخلی بود. پذیرش این نقش پیامدهای زیادی بر گسترش و افزایش توان تسلیحات نظامی ارتش ایران به همراه داشت؛ زیرا ایران ناچار بود برای ایفای نقش در چارچوب دکترین نیکسون، به قدرت نظامی منطقه‌ای تبدیل شود و نقش فعال‌تری در تحولات منطقه ایفا کند. تحقق این مهم، در نخستین گام مستلزم افزایش توان تسلیحاتی ارتش بود که این مسئله­ در ادامۀ مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

پیامد دکترین نیکسون بر گسترش و افزایش توان تسلیحات نظامی ارتش ایران

دکترین نیکسون پیامدهای عمیق و گسترده‌ای بر افزایش توان تسلیحاتی و نظامی ارتش ایران داشت. با اعلام دکترین نیکسون و قبول مسئولیت نظامی به­ عنوان ستون­ اول سیاست دوستونی نیکسون از سوی ایران، سیل تسلیحات پیشرفتۀ آمریکایی به سوی ایران سرازیر شد. ایالات ­متحده که تا پیش از این محدودیت‌هایی را در فروش تسلیحات به ایران اعمال می‌کرد،[vii] اکنون راحت­تر از گذشته به درخواست‌های شاه برای خرید انواع جنگ‌افزارها پاسخ می‌داد. برای مثال، می­توان به قرارداد خرید 80 فروند جنگنده تامکت اف- 14 در سال 1971م (Cooper, 2004: 25) اشاره کرد که در آن زمان پیچیده‌ترین و گران‌ترین جنگندۀ جهان و به‌ عنوان نمادی از رفع محدودیت­های فروش تسلیحات از سوی ایالات ­متحده نسبت به ایران بود. در نتیجۀ فراهم شدن چنین شرایطی بود که ارقام خرید تسلیحات و تجهیزات نظامی ایران از ایالات متحده در سال­های ریاست جمهور نیکسون افزایش یافت که این افزایش را می­توان در جدول شمارۀ 1 مشاهده کرد که برگرفته از اسناد سایت office of the historian است.

نمودار شماره 1. رقم صادرات تجهیزات نظامی از ایالات متحده به ایران در سال­های 1967 تا 1971م. براساس میلیون دلار

https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76ve04/d181-04

 

خریدهای تسلیحاتی ایران از ایالات­ متحده طیف گسترده­ای از تجهیزات نظامی را شامل می­شد که گستردگی و تنوع کیفی و کمّی آن را می­توان در جدول شماره 1 مشاهده کرد.

 

 

جدول شماره 1. تجهیزات نظامی خریداری‌شدۀ ایران از ایالات­ متحده در سال­های 1965 تا 1971م.  براساس اسناد office of the historian

https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76ve04/d181-04

 

برنامه کمک نظامی

برنامه فروش نظامی خارجی

سفارش‌ها براساس سال مالی

---

---

---

---

---

---

---

نوع تجهیزات

تحویل داده شده

تحویل داده شده

سفارش‌‌ها

1965م

1966م

1967م

1968م

1969م

1970م

1971م

جت جنگنده  f-86

121

---

---

---

---

---

---

---

---

---

جت جنگنده f-5

92

48

48

---

---

4

25

4

15

---

جت جنگنده f-4

---

64

137

---

---

32

---

32

---

73

هواپیما c-47

24

---

---

---

---

---

---

---

---

---

هواپیما c-130

4

26

42

8

---

4

---

---

---

30

تخریبگر

---

---

2

---

---

---

---

---

---

2

مین­روب

6

---

---

---

---

---

---

---

---

---

قایق­های توپدار موتوری

5

2

2

---

---

2

---

---

---

---

تانک های زمینی

---

N. A[viii]

16

---

---

---

---

16

---

---

تانک های متوسط

524

N. A

305

176

75

54

---

---

---

---

نفربرهای زرهی

112

N. A

231

---

181

50

---

---

---

---

اسلحه‌های خودکششی

---

50

104

---

---

---

---

50

2

52

توپخانه

849

---

---

---

---

---

---

---

---

---

غیره

50

---

---

---

---

---

---

---

---

---

علاوه ­بر ایالات ­متحده، روند خرید تسلیحات از بریتانیا نیز پس از صدور دکترین نیکسون و واگذاری نقش نظامی به ایران به عنوان ستون اول در دکترین نیکسون، رشد کمّی و کیفی یافت. چنین رشدی را  می­توان در سال­های 1970 تا 1972م. به لحاظ تنوع تجهیزات و قیمت پرداخت‌شده برای آن، در جدول شماره 2 مشاهده کرد.

جدول شماره 2. تنوع تسلیحات و تجهیزات نظامی و قیمت پرداخت شده برای آن از بریتانیا برپاپه اسناد سایت اسناد  office of the historian

https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76ve04/d181-07

تجهیزات

سال قرارداد

مبلغ (میلیون دلار آمریکا)

رادار

1970م

5

سامانه موشکی راپیر

1970م

94

سیصد تانک چیفتن و تجهیزات پشتیبانی

1971م

126.8

موشک سیکت

1971م

2.4

470 تانک چیفتن

1971

240

4 هاورکرافت

1972

12

تجهیزات ارتباطی

1972

13

مجموع خریدها

 

2/493

 

در کنار ایالات ­متحده و بریتانیا، ایران در سال­های ابتدایی ایفای نقش در چارچوب دکترین نیکسون، خریدهای تسلیحاتی از کشورهای بلوک غرب نیز انجام داد. ایتالیا، سوئیس، هلند، نروژ، فرانسه، آلمان ­غربی و بلژیک در کنار اسرائیل، از جملۀ این کشورها بودند که میزان و نوع این خریدهای تسلیحاتی در سال­های 1968 تا 1971م از این کشورها را می‌توان در جدول شماره 3 مشاهده کرد.

جدول شماره 3. تنوع تسلیحات و تجهیزات نظامی و قیمت پرداخت‌شده برای آن از ایتالیا، سوئیس، هلند، نروژ، فرانسه، آلمان غربی و بلژیک، بر پاپۀ اسناد سایت اسناد office of the historian

https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76ve04/d181-11

منبع فروش و سال

مبالغ براساس میلیون دلار آمریکا

تجهیزات تحت پوشش

ایتالیا

 

---

1968

28

40 فروند هلیکوپتر AB-205

1969

11.8

100 فروند هلیکوپتر AB-206 و 4 فروند هلیکوپتر AB-205

1970

10.8

6 فروند هلیکوپتر SH-3S و 16 فروند هلیکوپتر CH-47C

سوییس

 

---

1969

45

150 اسلحه ضدهوایی، رادار کنترل آتش و مهمات

1971

3.1

تجهیزات و مهمات پشتیبانی

هلند

 

---

1971

28

14 فروند هواپیمای ترابری F-27

اسرائیل

 

---

1968

3.2

تجهیزات ارتباطی، خمپاره، تفنگ­ و مهمات

کانادا

 

---

1971

3.1

تجهیزات پشتیبانی

نروژ

 

---

1971

2.1

مهمات

فرانسه

 

---

1971

1.3

موشک­های ضدتانک

1971

0.6

تجهیزات ارتباطی و پشتیبانی

بلژیک

 

---

1968

0.7

مهمات

مجموع

137.1

---

 

در کنار خرید تجهیزات نظامی از کشورهای برخوردار از صنعت نظامی، ایران نیز خود درصدد افزایش توان تسلیحاتی از طریق صنایع نظامی داخلی برآمد. در دهه 50 شمسی برخی تأسیسات برای تأمین تولید داخلی تجهیزات نظامی در ایران ساخته شد. یکی از این مجتمع­های صنایع نظامی، کارخانه اسلحه­سازی سلطان­آباد بود که ظرفیت تولید سالانه 000/30 تفنگ G-3 و 500 مسلسل MG-1 با طراحی آلمان غربی در ایران را داشت. در مجتمع صنایع نظامی سلطان آباد مهمات سلاح­های سبک، گلوله­های خمپاره 81 و 120 میلی­متری، گلوله­های توپ 105 میلی­متری، نارنجک، مین­های ضدّ تانک و ضد نفربر تولید می­شد. همچنین دو شرکت­ «فرتز ورنر ای­جی» و «راین استال ای­جی» از کشور آلمان­ غربی، ماشین­آلات دو کارخانه مهمات­سازی را در ایران راه­اندازی کردند. علاوه­ بر این، اتحاد جماهیر شوروی در سال 1970 موافقت کرد که ایران تجهیزات ضدّ هوایی 23 میلی­متری را با نظارت مستقیم شوروی در اختیار داشته باشد و آن را تولید کند. با این حال، شوروی پیشنهاد کرد ماشین­آلات لازم از چکسلواکی تهیه شود. در این برنامۀ نظامی، سالانه نیم­میلیون گلوله تولید می­شد. همچنین یک کارخانۀ مقاوم‌سازی تانک بیش از 400 تانک M-74 موجود در ایران در دهه 50 شمسی را بازسازی کرد (Holloway, 1983: 200-205).

گفتنی است در این میان، مسئلۀ حائز اهمیت پاسخ به این پرسش است که تلاش ایران برای افزایش توان تسلیحاتی، با اتکا به کدام منابع مالی محقق شده است؟ درحالی‌که هزینه­های دفاعی ایران طی سال­های 1963 تا 1965 تقریباً 255 میلیون دلار بود، این رقم در سال 1971 به 1.2 میلیارد دلار رسید.

 https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76ve04/d181-11

در چنین شرایطی، هزینه­های دفاعی 10% تولید ناخالص ملی و حدود 30% کل بودجه دولت مرکزی ایران را تشکیل می­داد. برای تحقق این مهم، تخصیص بودجه­ برای امور نظامی و خریدهای تسلیحاتی و افزایش رقم آن در رقم بودجه سالانه، یکی از راهکارهای تأمین هزینه­ها بود. نمودار شماره 2 نشان‌دهندۀ میزان کل بودجه و رقم هزینه­های دفاعی در بودجه ایران در سال­های 1966 تا 1971 به صورت مقایسه­ای است که نشان‌دهنده افزایش میزان بودجۀ نظامی دفاعی کشور به منظور تحقق اهداف دکترین نیکسون در منطقه خلیج‌فارس طی سال­های مورد اشاره است.

 

نمودار شماره 2. بودجه نظامی ایران در سال­های 1966 تا 1971 براساس اسناد سایت office of the historian

 

 

نمودار شماره 3. بودجه دفاعی ایران در سال­های 1966 تا 1971 براساس  اسناد سایت office of the historian

 

 

با اتکا به چنین بودجه­ای، ایران موفق شد حجم زیادی از خریدهای تسلیحاتی خود را از ایالات­ متحده، کشورهای اروپای غربی و اسرائیل انجام دهد. تجهیر ارتش ایران به این سلاح­های خریداری شده، ایران را به قدرت نظامی برتر منطقه تبدیل و آمادۀ ایفای نقش در چارچوب تحقق اهداف دکترین نیکسون در خلیج‌فارس به عنوان ژاندارم منطقه کرد.

 https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76ve04/d181-15

گفتنی است افزایش توان تسلیحاتی دکترین نیکسون، زمینه­­ساز حضور تکنسین­ها و مستشاران نظامی کشورهای صادرکننده تجهیزات نظامی، به‌ویژه ایالات ­متحده در ایران شد. وظیفۀ این مستشاران و تکنسین­های نظامی عبارت بود از: آموزش پرسنل نظامی ایران؛ ارائۀ خدمات پشتیبانی و تعمیر و نگهداری تجهیزات نظامی خریداری‌شده؛ ارتقای سطح مهارت‌های ارتش ایران (Halliday, 1979: 280). جدول شماره 4 تعداد تکنسین­ها و مستشاران نظامی کشورهای مختلف در ایران و تکسنین­های اعزامی ایران به کشورهای خارجی برای آموزش­های نظامی و فنی در سال­های 1970 و 1971 را بر پایۀ اسناد سایت office the historian نشان می­دهد.

 

 

جدول شماره 4

---

کارآموزان ایرانی در کشورهای دیگر

---

تکنسین­ها خارجی در ایران

---

---

1970.م

1971.م

1970.م

1971.م

فرانسه

25

25

---

---

آلمان

13

6

---

---

ایتالیا

66

75

---

---

پاکستان

41

41

---

---

ترکیه

14

15

---

---

بریتانیا

22

590

---

16

ایالات­متحده­

---

---

325

325

اتحادجماهیر شوروی

110

40

30

30

مجموع

491

792

355

371

 

بررسی جدول شماره فوق نشان می­دهد که بیشتر مستشاران و تکنسین­های نظامی در ایران، آمریکایی بودند؛ درحالی‌که بیشتر آموزش تکنسین­های ایرانی در خارج از کشور، در بریتانیا صورت می­گرفت.

گفتنی است افزایش خرید تسلیحات نظامی در راستای تحقق اهداف دکترین نیکسون، ساختار ارتش ایران را در سه بخش زمینی، دریایی و هوایی دگرگون کرد. نیروی زمینی  ارتش مرکب از 255هزار نفر بود که در چهار لشکر زرهی، چهار لشکر پیاده­نظام و چهار تیپ مستقل که خود به تیپ پیاده­نظام، تیپ زرهی، تیپ هوابرد و نیروهای ویژه تقسیم می­شد، سازماندهی شده بود. پس از خریدهای تسلیحاتی در راستای ایفای نقش ستون اول دکترین نیکسون در منطقۀ خلیج‌فارس، نیروی زمینی ارتش ایران برخوردار از مدرن­ترین تجهیزات نظامی شامل ترابری، توپخانه، بالگرد هوانیروز، پدافند هوایی و زمینی و غیره شد (Carus, 1992: 50-60).

نیروی دریایی در راستای ایفای نقش در چارچوب دکترین نیکسون، از جایگاه ویژه­ای برخوردار بود. شاه شخصاً و با لباس نیروی دریایی، در مانورهای مربوط به خلیج‌فارس و دریای عمان شرکت می­کرد و علاوه ­بر آن، در خریدهای نظامی شخصاً نظارت می­کرد. نیروی دریایی محدودۀ فعالیت امنیتی و نظامی ایران را حتی فراتر از خلیج‎فارس و دریای عمان می­برد و مداخلات نظامی ایران را به اقیانوس هند هم می­کشاند. شاه دربارۀ تقویت برنامۀ نظامی خود و مأموریت­های آن گفته بود: «تقویت نیروی دریایی یک اقدام ضروری برای حفظ سلامت مرزهای ایران است که خطوط دفاعی آن تا اقیانوس هند ادامه دارد» (طباطبایی، 1356: 12).

شاه به منظور تقویت هرچه بیشتر نیروی دریایی ایران، پایگاه­های دریایی و هوایی مجهزی را در کنارک چابهار با هزینۀ هشتصد میلیون دلاری راه­اندازی کرد. این پایگاه بعد از پایگاه آمریکایی­ها در جزیره دیه­گو گارسیا در اقیانوس هند، از مجهزترین و پیشرفته­ترین پایگاه­های دریایی در آن بازۀ زمانی بود (زند مقدم، 1372: 65). همچنین در این دوره، ایران از بزر‎گ‌ترین ناوگان هاورکرافت جهان برخوردار شد که توانایی مستقر ساختن یک گردان نظامی طی 25 دقیقه در سواحل متعلق به اعراب را داشت (شهیدی، [بی­تا]: 245).

در کنار امکانات سخت­افزاری، به لحاظ نیروی انسانی نیز نیروی دریایی ایران در راستای ایفای مأموریت خود در چارچوب دکترین نیکسون، رشد کمّی داشت؛ به گونه­ای که محمدرضاشاه در مصاحبه­ای در سال 1354 بیان کرد: «نیروی ما در خلیج‌فارس اکنون ده برابر شده و بیست برابر نیرویی است که قبلاً بریتانیا در خلیج‌فارس داشته است» (حسنین هیکل، 1362: 171).

چنین رشدی در نیروی انسانی و امکانات سخت‌افزاری و تجهیزات نظامی نیروی دریایی ایران، ناشی از افزایش بودجۀ نیروی دریایی ارتش ایران در این سال­ها بود. درحالی‌که بودجۀ نیروی دریایی ارتش طی سال­های 1342 تا 1347 تنها 5/5 میلیون دلار بود، این رقم در سال­های 1347 تا 1352 به 55 میلیون دلار رسید (باومن، 1369: 129).

در میان نیروهای سه‌گانه، ارتش نیروی هوایی ایران بیش از دو نیروی دیگر رشد و گسترش پیدا کرده بود. نیروی هوایی دارای صدهزار نیرو و 460 فروند هواپیماهای گوناگون بود. شرکت­های مختلفی از ایالات ­متحده برای تجهیز و نگهداری از صنایع هوایی، در ایران مشغول فعالیت بودند. این صنایع شامل نورث­روب، لاکهید، جنرال الکتریک، گرومن و بل بودند (امیراحمدی، 1372: 9). شاه در گفت‌وگویی با حسنین هیکل این چنین اظهار کرد: «نیروی هوایی باید به قدر کافی قوی باشد تا تمام منطقه، از خلیج‌فارس تا دریای ژاپن را محافظت کند» (حسنین هیکل، 1362: 194)

علاقۀ وافر محمدرضا پهلوی به جمع­آوری و شناخت جنگ­افزارهای نوین و مدرن، از جمله عواملی بود که ارتش ایران را در آن دوران بسیار توسعه داد. همان‌گونه که زونیس اشاره کرده است، شاه به هر چیزی که مربوط  به نیروی هوایی، هواپیما و پرواز بود، دلبستگی فراوانی داشت (زونیس، 1370: 15). شاه به توانمندی ارتش و فراوانی تجهیزات نظامی بسیار می­بالید و خود را بی­نیاز از هرگونه سلاح اتمی می­دید. شاه در مصاحبه‌ای با روزنامۀ ایتالیایی «ایل جیورناله» در دی 1355 اظهار داشت: «بمب اتم نمی­خواهیم، بلکه خواهان ارتشی نیرومند هستیم که مغلوب کردن آن فقط با بمب اتم ممکن باشد» (افخمی، 1388: 450).

تمایل ایران به ایفای نقش در چارچوب دکترین نیکسون، موجب حمایت­های گستردۀ ایالات ­متحده از ایران و فروش جدیدترین سلاح­های آمریکایی به ایران شد. در نتیجۀ چنین حمایت­هایی بود که ایران در میان هم­پیمانان توسعه­نیافته ایالات ­متحده، از بزرگ‌ترین و مدرن­ترین ارتش برخوردار شد. در نتیجۀ همین تحولات بود که پنتاگون در سال 1972 در گزارشی به نیکسون هشدار داد که فروش تجهیزات نظامی در این گسترۀ بزرگ به ایران، بسیار خطرناک است و به همین دلیل اعلام کرد ایالات ­متحده از فروش بمب­های هدایت­شوندۀ لیرزی به ایران خودداری کند. همچنین در این گزارش به نیکسون و کسنیجر گوشزد شده بود که بیش از این مستشاران نظامی به ایران نفرستند. حتی در گزارشی از کمیتۀ روابط خارجی سنای آمریکا، آمده بود که ایران قادر به جذب این مقدار اسلحه، تجهیزات و تسلیحات نظامی نیست (هالیدی، 1358: 83).

علی­رغم تمامی این هشدارها، نیکسون فروش تجهیزات نظامی به ایران را ادامه داد. مدارک گوناگون نشان می­دهد که حتی بعضی از تجهیزات و تسلیحات نظامی مورد درخواست ایران، در مراحل طراحی یا تولید انبوه بودند. با این حال، ایران درخواست خرید آنها را به ایالات­ متحده داد و مورد پذیرش این کشور هم قرار گرفت. شاهد چنین ادعایی را می­توان در تانک­های چیفتن ساخت انگلستان دید که تعداد تانک­های چیفتنی که ایران از انگلستان به واسطه ایالات ­متحده خریداری کرده بود، از انگلستان هم بیشتر بود (کدی، 1369: 266).

این یک واقعیت است که اگر نیکسون بر مسند قدرت نبود، ایران نمی­توانست از چنین حجمی از تجهیزات نظامی برخوردار  شود. به‌طور قطع دکترین نیکسون و سیاست خارجی جدیدی که ایالات ­متحده بازطراحی کرده بود و همچنین علاقۀ وافر محمدرضا پهلوی به ایفای نقش در منطقه، ایران را به بزرگ‌ترین خریدار و دارندۀ تسلیحات و تجهیزات نظامی تبدیل کرد. متأثر از این شرایط، هزینه­های نظامی ایران سیر صعودی پیدا کرد.

متأثر از چنین فضایی بود که ایران به قدرت نظامی برتر در منطقه تبدیل شد. برخورداری از چنین قدرتی، ایران را به این سمت و سو کشاند که به شکل مستقیم و غیرمستقیم در مسائل داخلی دیگر کشورهای منطقه مداخله نظامی کند. از جملۀ این مداخلات، سرکوب چریک­های مورد حمایت بلوک شرق در عمان و کمک­های نظامی غیرمستقیم به ارتش پاکستان در جنگ با هندوستان بود (افخمی، 1388: 260) که تحت تأثیر ایفای نقش ایران در منطقه در چارچوب دکترین نیکسون صورت گرفته بود.

 

نتیجه‌گیری

چالش‌های ایالات‌ متحده در جنگ ویتنام، نیکسون را به صدور دکترین خود که درواقع نوعی کاستن از تعهدات مستقیم سیاسی نظامی ایالات ­متحده در مناطق مختلف جهان بود، سوق داد. در چنین شرایطی خاورمیانه و منطقۀ خلیج‌فارس به عنوان هارت­لند و منبع انرژی، یکی از مناطق مورد توجه نیکسون در چارچوب دکترین وی قرار گرفت. براساس دکترین نیکسون، در خلیج‌فارس مقرر شد تا سیاست دو ستونی به منظور تحقق اهداف این دکترین به اجرا درآید. در سیاست دو ستونی نیکسون، منطقۀ خلیج‌فارس دارای دو ستون اصلی ایران و عربستان ­سعودی بود. ایران به­ عنوان نقش اصلی و به عنوان ستون اول، ایفاگرِ نقش نظامی و عربستان ­سعودی به­ عنوان تأمین­کنندۀ مالی، ایفاگر نقش ثانویه و ستون دوم بود.

پذیرش نقش ژاندارمی منطقۀ خلیج‌فارس توسط ایران در چارچوب دکترین نیکسون، تصمیمی بدون پیش­زمینه نبود. مجموعه‌ای از عوامل محمدرضا پهلوی را متقاعد کرد تا نقش ستون اصلی را در چارجوب دکترین نیکسون در خلیج‌فارس بپذیرد. با اعلام دکترین نیکسون و قبول مسئولیت نظامی به­ عنوان ستون اول سیاست دوستونی نیکسون از سوی ایران، سیل تسلیحات پیشرفتۀ آمریکایی به سوی ایران سرازیر شد. ایالات ­متحده که تا پیش از این محدودیت‌هایی را در فروش تسلیحات به ایران اعمال می‌کرد، پس از اعلام دکترین نیکسون، راحت­تر از گذشته به درخواست‌های شاه برای خرید انواع جنگ‌افزارها پاسخ داد. در نتیجۀ فراهم شدن چنین شرایطی بود که ارقام خرید تسلیحات و تجهیزات نظامی ایران از ایالات متحده در سال­های ریاست جمهور نیکسون افزایش یافت که طیف گسترده­ای از تجهیزات نظامی را شامل می­شد و گستردگی و تنوع کیفی و کمّی زیادی داشت.

علاوه ­بر ایالات­ متحده، روند خرید تسلیحات از بریتانیا نیز پس از صدور دکترین نیکسون، رشد کمّی و کیفی یافت و به رقمی معال 493 میلیون و دویست‌هزار دلار رسید. در کنار ایالات متحده، ایران در سال­های ابتداییِ ایفای نقش در چارچوب دکترین نیکسون، خریدهای تسلیحاتی از کشورهای بلوک غرب نیز انجام داد. ایتالیا، سوئیس، هلند، نروژ، فرانسه، آلمان غربی و بلژیک در کنار اسرائیل، از جملۀ این کشورها بودند. میزان خریدهای تسلیحاتی ایران از این کشورها در سال­های 1968 تا 1972 رقمی معادل 137 میلیون و صدهزار دلار بود.

گفتنی است افزایش خرید تسلیحات نظامی در راستای تحقق اهداف دکترین نیکسون، ساختار سه گانۀ ارتش ایران را در سه بخش زمینی، دریایی و هوایی دگرگون کرد. متأثر از چنین فضایی بود که ایران به قدرت نظامی برتر در منطقه تبدیل شد. برخورداری از چنین قدرتی، ایران را به این سمت و سو کشاند که به شکل مستقیم و غیرمستقیم در مسائل داخلی دیگر کشورهای منطقه مداخلۀ نظامی کند. از جملۀ این مداخلات، سرکوب چریک­های مورد حمایت بلوک شرق در عمان و کمک­های نظامی غیرمستقیم به ارتش پاکستان در جنگ با هندوستان بود.

 

 

[i]. بمباران گسترده، به‌ویژه عملیات «رولینگ تاندر» با هدف تخریب زیرساخت‌های ویتنام شمالی و تضعیف روحیۀ دشمن انجام می‌شد، اما اثرات مخربی بر غیرنظامیان و محیط زیست داشت.

[ii]. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5944896/

[iii]. University of Kent

[iv]. Pew Research Center

[v]. اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) نوعی مشکل سلامت روان است که می‌تواند در اثر حادثه تروماتیک ایجاد شود. افرادی متعددی که با حادثۀ تروماتیک مواجه می‌شوند، احساسات، افکار و خاطرات منفی را تجربه خواهند کرد. با این‌‌ حال، اغلب افراد به مرور زمان بهتر خواهند شد.

 

[vi]. ناصریسم با شعارهای پان‌عربیستی و رویکردهای سوسیالیستی، از سوی ایالات متحده به عنوان یک ایدئولوژی رادیکال و بی‌ثبات‌کنندۀ منطقه تلقی می‌شد که می‌توانست کشورهای عربی را به سمت اردوگاه شوروی سوق دهد (Brands, 1987: 123). بنابراین ایالات متحده در تلاش بود تا با مهار جنبش‌های ملی‌گرا و ناصریسم و حمایت از رژیم‌های طرفدار غرب در منطقه، از گسترش نفوذ کمونیسم و تهدید منافع خود جلوگیری کند.

 

[vii]. تا قبل از صدور دکترین نیکسون، فروش تسلیحات از سوی ایالات ­متحده به کشورهای منطقه از جمله ایران، بیشتر جنبۀ دفاعی و حفظ امنیت داخلی داشت. فروش تسلیحات تهاجمی مانند هواپیماهای جنگندۀ پیشرفته، تانک‌های سنگین و موشک‌های دوربرد، با محدودیت بیشتری مواجه بود. نگرانی‌هایی در مورد ایجاد عدم تعادل قدرت در منطقه و احتمال استفاده از این تسلیحات برای اهداف تهاجمی وجود داشت (Riedel, 2016: 150).

[viii]. Non - applicable: نامشخص

References

Transliteration
 
Afkhami, Gholamreza. (1388). Mohammad Reza Pahlavi, Shahanshah. Washington, D.C.: Bonyad-e Motale’at-e Iran.
Barry, Rubin. (1363). Jang-e Ghodrat-ha dar Iran (Tarjome-ye M. Mashreghi). Tehran: Entesharat-e Ashtiani.
Brzezinski, Zbigniew. (1369). Dar Jostojooy-e Amniat-e Melli (Tarjome-ye A. Khalili Najafabadi). Tehran: Nashr-e Safir.
Cooper, Chester. (1351). Jehad-e Nafarjam; Tarikhche-i Kamel az Dargiri-haye Amrika dar Vietnam, az Roosevelt ta Nixon (Tarjome-ye S. Ghaffari). (n.p.: s.n.).
Epstein, Joshua. (1370). Estratezhi va Tarhrizi-ye Nirooha baraye Ahdaf-e Amrika (Tarjome-ye K. Basmanji). Tehran: Rowshangaran.
Gasiorowski, Mark J. (1371). Siasat-e Khareji-ye Amrika va Shah, Bana-ye Dowlat-e Dastneshandeh dar Iran (Tarjome-ye F. Fatemi). Tehran: Nashr-e Markaz.
Hafez-Nia, Mohammad Reza. (1371). Khalij-e Fars va Naqsh-haye Estratezhik-e Tang-e Hormoz. Tehran: Sazman-e Motale’e va Tadvin-e Olum-e Ensani-ye Daneshgah-ha.
 Heikal, Mohamed Hassanein. (1362). Iran: Revayati keh Nagofteh Mand. Tarjome-ye Homayoun Ardalan. Nashr-e No.
Janab, Mohammad Ali. (1349). Khalij-e Fars, Ashna’i ba Emarat-e An. Tehran: Nashr-e Padideh.
Klare, Michael. (1358). Jang-e Bi-Payan, Siasat-e Khareji-ye Amrika dar Jahan-e Sevvom (Tarjome-ye S. Rajaee Khorasani, M. Mokhtari Ardani). (n.p.): Hekmat.
Nixon, Richard. (1364). Jang-e Vaghe’i, Solh-e Vaghe’i (Tarjome-ye A. Taheri). Tehran: Ketabsara.
Nixon, Richard. (1364). Jang-e Vaghe’i, Solh-e Vaghe’i (Tarjome-ye A. Taheri). Tehran: Ketabsara.
Shahidi, Yahya. (n.d.), Farmayeshat-e A’lahazrat Homayoun Shahanshah Aryamehr Darbare-ye Artesh-e Shahanshahi va Masa’el-e Defa’i-ye Iran. Tehran: Entesharat-e Setad-e Bozorg-e Arteshtaran.
 
 
 

Files

Share

How to cite

Statistics