نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه تاریخ، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی،اردبیل، ایران.
2 استادیار گروه تاریخ،دانشکده علوم اجتماعی،دانشگاه محقق اردبیلی،اردبیل، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Abstract
Power outages in Iran are not a new issue, and in the last years of the Pahlavi regime, the population was affected by widespread power outages. The unbridled growth of Tehran in the 1350s and the lack of necessary development in the production sector in relation to the population on the one hand and the increase in the growth rate of electricity demand compared to the growth rate of electricity supply and the lack of necessary investment for the development of electricity production and transmission and distribution capacity on the other hand, had led to blackouts and electricity shortages. To solve the blackout problem of power outage and prevent a recurrence, the government took several measures including turning off the lights in the streets, parks and government offices in the early hours of the night and temporary power outages in residential areas and neighborhoods across the country, especially in Tehran. Other solutions such as implementing the blackout and darkness plan (passive air defense) in Tehran, turning off the lights of some streets in Tehran and establishing a program to reduce the load consumption of the interconnected grid during emergencies were also been used by the Electricity Department to provide electricity to the city of Tehran. This article aims to investigate the causes and consequences of power outage in Tehran during the last decade of Mohammad Reza Shah Pahlavi’s rule. The result of the research show that despite the measures taken by the authorities, the problem of blackouts continued in the domestic sector, to such an extent that the government was forced to close factories and production units in order to deal with the peak electricity consumption in the summer and solve the issue of electricity shortage.
Introduction
The electricity industry has been a key driver of national development, particularly in the age of technology. This sector is directly linked to a nation's economy, industry, and society. In Iran, the electricity industry, notably in Tehran, has a history stretching back to the Qajar period. The transition from traditional lighting methods to the installation of a 200 kW generator marked a significant milestone in the electrification of Tehran. During the Pahlavi era, surging electricity demand, driven by rapid population and industrial growth, posed significant challenges including insufficient capacity and economic losses within domestic and industrial sectors, attributable to mismanagement and inadequate planning. This period also witnessed a surge in electricity consumption, leading to public dissatisfaction due to limited generator capacity. This industry received minimal attention before Reza Shah's rule, largely due to factors such as the high cost of electricity, which made it inaccessible to the general population. Additionally, the sector's development was further impeded by the advent of the First World War and the unrest it brought.
Reza Shah's emphasis on modernization led to significant developments in the electrical industry, particularly in Tehran. The enactment of the electricity bill, along with Mohammad Hossein Amin al-Zarb's commitment to enhance Tehran's power plant and electricity network, greatly contributed to the industry's growth. Despite these advancements, challenges persisted, leading to the transformation of the Tehran Municipality Lighting Department into the Tehran Electricity Institute. The escalating demand for electricity resulted in the establishment of numerous state and non-state electricity-generating facilities across Iran. The industry's progress was further driven by the import of electrical equipment from Czechoslovakia and the operational commencement of an electrical factory.
In 1317/1938-39, the government's initiation of an electrical factory in Jhaleh Square initially faced resistance, resulting in low adoption rates. By the end of 1316/1937-38, the number of electricity subscribers in Tehran only amounted to one thousand people.
The allocation of electricity to government centers, such as the Ministry of Interior, the Ministry of Foreign Affairs, the National Library, the Ministry of Culture, and the General Directorate of Police, marked the initial phases of integrating electricity into the city's infrastructure. During this period, there was a surge in electricity consumption, leading to public dissatisfaction due to the limited capacity of electricity generators. Before Reza Shah's rule, the electricity industry did not receive much attention due to factors such as the high cost of electricity, which made it inaccessible to the general population. The onset of the First World War and associated unrest further hindered the industry's development.
Materials and Methods
This article aims to explore the measures taken by the Pahlavi government to address power outages in Tehran using historical research methods. It is noted that there has been a lack of cohesive, independent research on the causes, contexts, effects, and consequences of power cuts in Tehran during the second Pahlavi period. Various works have touched on aspects of Iran's electrical industry during different periods, such as Hossein Mahboubi Ardakani's examination of electricity in Iran until the late 1940s and Azad Zarrabian's study of the establishment of the power plant in Tehran during the Qajar period. Farimah Nasiri also delved into the development of the electrical industry in the first Pahlavi period, and Ali Vashmeh et al. discussed the economic policies of the second Pahlavi government regarding industrial modernization and its impact on power generation industries. However, there is a significant gap in comprehensive research on Iran's electricity industry during the second Pahlavi era, particularly concerning power outages in Tehran.
Results and Discussion
Institutions in charge of electricity production and distribution in the second Pahlavi era were responsible for providing city and street lighting. Oil lamps were converted to gas lamps, but because the gas pipes were not repaired, open oil lamps were used. The Ministry of Water and Electricity were established and they took responsibility for the production and transmission of electricity. With the establishment of Iran Electricity Organization, regional electricity companies were established. Measures were taken to develop electricity production and distribution, and the Ministry of Energy was established to be in charge of plans for the construction of power plants and electricity transmission. In the fourth and fifth construction plans, the government paid particular attention to the electricity industry as an infrastructure industry. In the fourth plan, the demand for electric power increased to 12 billion kWh, and the installed capacity and power generation increased. However, in the fifth plan, the development and development policies of the electricity industry were raised in the framework of the comprehensive energy plan, the creation of nuclear power plants, and the development of natural gas reservoirs for electricity generation. In addition, programs related to the distribution of electricity in cities and villages were taken into consideration. In the spring of 1354, power outages in Tehran increased significantly due to the growth of the town, the incompetence of the officials, and the irregular situation. After the establishment of the Farah Abad power plant in 1346, hope was established to solve the electricity problems in Tehran. However, after the completion of the electricity network in June 1355, widespread blackouts occurred. In the early hours of the night, the city faced a shortage of more than one hundred megawatts of electricity. Solutions were proposed to solve this problem, including switching off neighborhoods. These problems caused a decrease in the voltage of the electricity and the risk of burning electrical appliances. Frequent power outages in the summer of 1355 in Tehran caused community dissatisfaction, and the Tehran City Association proposed the purchase of electric motors to the Ministry of Energy to prevent intermittent power outages in the city. The association also demanded the government planning for the next year regarding electricity supply. Sanat Barq magazine increased the country's electricity production statistics from 1354 to 1355, but Tehran was still facing the problem of power outages.
The government, in response to the increasing power outages in Tehran, took proactive measures to ensure the country's energy management. One of the solutions was to save electricity consumption, which was limited to the first three hours of the night. In addition, a plan to turn off streetlights was implemented in June 1356. This electricity-saving plan was implemented not only in Tehran but also in other cities and towns that were fed from the national electricity network. Guilds and offices were also urged to be more careful in electricity consumption to avoid power outages. The Ministry of Energy played a crucial role in managing the country's energy needs, as demonstrated when the electricity of many shops in Tehran was cut off due to a violation of the rules of the Ministry of Energy. The schedule of power outages in Tehran due to people's lack of savings was carried out by Tavanir Company. CEO Tawanir announced that changes had been made in the blackout program to prevent continuous blackouts, but these changes did not lead to the closure of small industrial units. CEO Tawanir stated that the government's forecast for the production of 5000 megawatts of electricity by 1355 needed to be corrected, and these problems were incalculable due to economic factors. The new program to reduce blackouts in Tehran was reviewed, and blackout hours were reduced from 4 to 3 hours per day. It was implemented according to the Ministry of Energy's plan, further instilling confidence in the government's ability to manage the crisis. This issue caused many problems for industries and departments. In order to reduce electricity consumption in Tehran, the Ministry of Energy implemented programs such as reducing the consumption load in emergency and power outages. In addition, the use of gas turbines in the electricity industry was proposed as a solution to increase electricity production. By purchasing high-capacity gas turbines, Tawanir covered all the country's needs in this field. Furthermore, the closure of offices and factories from 5 o'clock in the evening was proposed as a solution to reduce electricity consumption, and measures were taken to implement it. On July 15, 2016, Amir Abbas Hoyda ordered that an action plan be prepared to supply the electricity needed by the country's manufacturing industries. Ministers traveled to different regions of the country and decided that the electricity required by industries, agricultural water wells, and public consumption should be given priority. This program included the provision of electricity, the travel of ministers to the cities, the use of existing electricity sources, the facilities created for the clearance and transportation of goods related to electricity, and the full authority to implement the program to the water and electricity managers. With this program, it was expected that problems would arise. Power outages should be resolved, especially in the industrial sector.
Conclusion
The increase in blackouts in the last years of the Pahlavi regime, along with the increase in inflation and the lack of essential goods, multiplied the people's problems. Therefore, the government proposed solutions to save and reduce electricity consumption as much as possible and tried to implement them in immediate and short-term measures. However, these policies resulted in the closure of the country's industries and factories, which resulted in substantial economic losses. The frequent power outages that plagued the people and the industry in the last years of the Pahlavi regime can be considered the result of the weakness of the administrative system and disregard for the opinions of experts in the field of electricity. When this crisis occurred, the managers of the electricity industry, instead of giving a solution, blamed the former managers of this field. Although solutions such as announcing a blackout schedule, cutting TV programs, and changing the working hours of government offices and organizations were on the officials' agenda, more precise planning and accurate forecasts prevented the resolution of this crisis. Of course, we should remember people's consumerism due to the rising standard of living and the desire for more lighting.
کلیدواژه‌ها [English]
قدمه
برق زیربنای صنعت و تولید در عصر فناوری است. در باب اهمیت فوقالعادۀ این صنعت در دوران نو باید گفت که امروزه میان توسعۀ یک کشور و صنعت برق آن رابطهای مستقیم وجود دارد. رشد صنعت برق میتواند بر دیگر بخشهای صنعت و خدمات تأثیری بسزا داشته باشد. بنابراین، صنعت برق، بهعنوان یکی از صنایع زیربنایی، بسترها و زمینههای لازم را برای توسعۀ کشور در همۀ ابعاد اقتصادی، صنعتی و اجتماعی فراهم مینماید. این صنعت در سایۀ مناسبات گستردۀ ایران و غرب در دورۀ قاجار وارد ایران، بهخصوص شهر تهران، شد. در عصر ناصری شکلگیری صنعت برق بهعنوان یکی از فناوریهای نوین رقم خورد. تا قبل از آن برای روشنایی از شمع، چراغهای نفتی و دیگر وسایل استفاده میشد. در تهران در سال 1284 شمسی با بهرهبرداری از مولد 200 کیلوواتی که توسط حاج محمدحسین امینالضرب در خیابان چراغ برق تهران نصب شد، درخواستهای مردمی برای دریافت برق به وجود آمد. روند نوسازی کشور در عصر رضاشاه و افزایش کارخانهها نیاز به صنعت برق را ضروری مینمود. اما استفاده از برق برای مصارف روشنایی و همچنین نیاز صنایع و کارخانهها بدون توجه به ظرفیت مولدهای برق، صنعت برق را با چالشهای جدی مواجه ساخت. با افزایش جمعیت شهر تهران در عصر پهلوی دوم، فعالیتهای اجتماعی و صنعتی نیز بهسرعت گسترش یافت. با گسترش این فعالیتها نیاز به صنعت برق بیش از پیش احساس میشد. تا اینکه در اواخر دورۀ پهلوی، به دلیل مدیریت نادرست و برنامهریزی نامناسب، بخش خانگی و صنعتی دچار مشکلات فراوانی شد که نتیجۀ آن تعطیلی کارخانهها و زیانهای فراوان اقتصادی بود. این مقاله با استفاده از روش تاریخی در پی پاسخ به این سؤال اساسی است که دولت پهلوی برای حل مشکل خاموشی برق تهران چه اقداماتی کرد؟ و این اقدامات تا چه اندازه در حل این بحران مؤثر بود؟
در باب پیشینة پژوهش باید گفت که تاکنون مقالۀ مستقل و منسجمی در باب علل و زمینههای قطع شدن برق شهر تهران و همچنین آثار و پیامدهای آن در دورۀ پهلوی دوم نگاشته نشده است. حسین محبوبی اردکانی (1386) در جلد سوم کتاب تاریخ مؤسسات جدید تمدنی به سیر تحول برق در ایران تا اواخر دهۀ 40 میپردازد. «تأسیس کارخانۀ برق، پیامدهای اجتماعی آن در شهر تهران دورۀ قاجار» عنوان پایاننامهای است که آزاد ضرابیان (1396) در دانشگاه الزهرا نگاشته است. نویسنده چگونگی ایجاد کارخانۀ برق، مواجهۀ طبقات مختلف اجتماعی با آن و تغییرات و کارکردهای اجتماعی آن را در شهر تهران بررسی کرده است. فریماه نصیری (1401) هم در پایاننامۀ خود با عنوان «صنعت برق ایران در دورۀ رضاشاه پهلوی» به روند توسعۀ صنعت برق در دورۀ پهلوی اول و دستاوردهای حاصل از آن پرداخته است. علی وشمه و همکاران (1396) در مقالهای با عنوان «سیاستهای اقتصادی حکومت پهلوی دوم در زمینۀ صنعت با تأکید بر روابط ایران و آلمان از 1340 تا 1357ش/ 1961 تا 1978م» به دنبال پاسخگویی به این پرسش هستند که سیاستهای اقتصادی حکومت پهلوی دوم در زمینۀ صنعت، بهویژه با استفاده از صنایع آلمانی، چه تحول کمی و کیفی در برنامۀ نوسازی صنایع ایران ایجاد کرد؟ نویسندگان این مقاله به اختصار به صنایع و کارخانههای تولید برق اشاره نمودهاند. اما در باب صنعت برق ایران در عصر پهلوی دوم، بهخصوص در باب خاموشیهای شهر تهران، پژوهش جامعی صورت نگرفته است.
مروری بر تاریخچۀ ورود صنعت برق به شهر تهران
اولین روشنایی شهر تهران به دوران سلطنت ناصرالدین شاه برمیگردد. به گفتۀ عبدالله مستوفی، «در این وقت کوچهها چراغ عمومی نداشت، فقط اعیـان دم در خانـههای خود چراغی به جرز وصل به در خانه نصب میکردند. بنابراین، فانوس و فراش فانوسکِش یکی از لوازم زندگی بـود.»[1] نخستین اقدام برای اخذ امتیازنامۀ ایجاد نیروگاه شبکههای برق در تهران در عصر ناصری به اهتمام یحییخان مشیرالدوله صورت گرفت که به سرانجام نرسید. بعد از آن، حاج محمدحسین امینالضرب توانست امتیاز تأسیس کارخانۀ چراغ برق را از مظفرالدین شاه دریافت نماید که بازتاب وسیعی در مطبوعات داشت.[2] جعفر شهری کارخانۀ امینالضرب را جزو عجایبی میداند که تا سالها موجب حیرت و تماشای مردم شهر شده بود.[3] بهرغم ورود صنعت برق به ایران، به دلایل مختلف، این صنعت نتوانست همهگیر شود و تا سالهای متمادی برای روشنایی خیابانها از فانوس‌های سنتی استفاده میشد. جعفر شهری در این باره مینویسد:
تا قبل از کودتای ١٢٩٩ و زمان صدارت سید ضیاء‌الدین طباطبایی اگر شب‌ها در کوچه و خیابان روشنایی و نوری به چشم می‌آمد همان چند لامپ... تیرهای اطراف اندرون [سلطنتی] بود که کورسو میزد و بقیۀ شهر در ظلمت مطلق فرورفته بود، اگرچه آن چند لامپ هم که از سیمهای خود آویخته بود و تلوتلو می‌خورد یکی از ده آنها سلامت نبود و توسط سنگ و تیرکمان بچه‌ها هدف قرار گرفته نابود شده بود.[4]
از زمان ورود برق به ایران تا زمان روی کار آمدن حکومت پهلوی صنعت برق خیلی مورد توجه مردم قرار نگرفت. یکی از دلایل آن قیمت گران برق بود؛ مردم عادی توان پرداخت هزینههای آن را نداشتند و تنها مخصوص طبقات بالای جامعه بود. از سوی دیگر شروع جنگ جهانی اول و بهتبع آن ناامنی و نابهسامانی اجتماعی مانع توسعۀ صنعت کشور شده بود. بنابراین، صنعت برق هم مانند دیگر صنایع امکان رشد نیافت. اما تا روی کارآمدن رضاشاه به دلیل افزایش تقاضای مردم تهران این صنعت بهتدریج گسترش پیدا کرد. توجه رضاشاه به مدرنیزاسیون تا حدودی بسترها را برای توسعۀ صنایع از جمله صنعت برق فراهم نمود. در سال 1307 شمسی لایحۀ برق به تصویب رسید و براساس آن محمدحسین امینالضرب متعهد شد نیروگاه و شبکۀ برق تهران را توسعه دهد. کمکم به دلیل افزایش کارخانهها استفاده از برق هم بیشتر شد. اما ظرفیـت مولـدهای بـرق جوابگوی این حجم از مصرف نبود و این نارضایتی مردم را به دنبال داشت. از این رو، در سال 1315 ادارۀ روشنایی شهرداری تهران به مؤسسۀ برق تهران تبدیل شد.[5] تا سال 1315 حدود یکصد کارخانۀ مولد برق دولتی و غیردولتی در شهرهای مختلف ایران ایجاد شد.[6] در سال 1316 یک کارخانۀ برق که تجهیزات آن از چکسلواکی خریداری شده بود شروع به کار کرد که اغلب ماشینهای مولد برق آن را شرکت اشکودا تهیه کرده بود. البته این شرکت در سال 1313 تأسیس کارخانۀ چراغ برق را در ق‍ب‍ال ص‍دور روده به آلمان پیشنهاد داده بود.[7]
حکومت در اوایل سال 1317 کارخانۀ برقی در میدان ژاله بنا کرد، اما این کار به رفع مشکلات کمکی نکرد. زیرا در ابتدای امر از این کار استقبال چندانی نشد و ادارۀ برق مجبور گردید از صاحبان مغازهها درخواست کند برای دریافت کنتور و استفاده از برق اقدام کنند. به همین دلیل است که تا پایان سال 1316 تعداد مشترکین برق شهر تهران به هزار نفر هم نمیرسید. پروندههای اولیۀ برق تهران هم به مراکز دولتی همانند وزارت کشور، وزارت امور خارجه، کتابخانۀ ملی، ساختمان وزارت فرهنگ، ادارۀ کل شهربانی اختصاص داشت.[8]
نهادهای متولی تولید و توزیع برق در عصر پهلوی دوم
یکی از اولین نهادهای توزیع برق «دایرة روشنایی» بود که از دوایر بلدیه به شمار میرفت. وظیفۀ اصلی این دایره تأمین روشنایی شهر بود. در سال ۱۳۰۶ قمرى چراغهاى نفتى به چراغهاى گاز تبدیل شدند، ولى بعد از یکى دو سال لولههای گاز گرفت و چون کسى به فکر تعمیر آنها نبود، مجدداً همان چراغهاى نفتى با روشنایى کم جایگزین شدند.[9] بنابراین، نه تنها وضع خیابانهای تهران بهتر نشد، بلکه خیابان‌هایى مثل خیابان علاءالدوله و لاله‌زار هم که در گذشته چراغ داشتند بعد از مدتی چراغهای آنها از بین رفت. مستوفی علت این امر را چنین توضیح میدهد: «شاید این پیش‌آمد براى آن بود که وقتى چراغهاى نفتى سابق را خواسته بودند به برق تبدیل کنند، چون چراغ برق گران‌تر بود و اعتبار کافى نداشتند، ناچار شده بودند از عده بکاهند.»[10] بنابراین، تا اواسط حکومت رضاشاه امکان استفاده از برق در تمام طول شبانهروز وجود نداشت. از این رو، بلدیه مسئولیت تولید برق تهران را به عهده گرفت و به موجب تصویبنامۀ مهر 1315 هیئت وزیران، «دایرة روشنایی» به «مؤسسۀ برق» تغییر نام یافت.[11] ساختار دولت تا زمانی که وزارت آب و برق تشکیل شود، به گونهای بود که به امور مربوط به آب و برق تحت یک مجموعۀ منسجم رسیدگی میشد. در اسفند 1342، به منظور حداکثر استفاده از منابع آب و تأمین برق کافی برای مصارف شهرها و روستاها و نیازهای کشاورزی و صنعتی کشور، وزارت آب و برق با تشکیلات لازم تأسیس شد. وظایف اصلی این وزارتخانه در بخش برق شامل این موارد بود: تهیه و اجرای برنامهها و طرحهای تولید و انتقال نیرو به منظور تأسیس مراکز تولید برق منطقهای و ایجاد شبکههای فشار قوی در سراسر کشور، ادارۀ تأسیسات برق و بهرهبرداری از آنها و نظارت بر نحوۀ استفاده از نیروی برق.[12] اگرچه مسئلۀ ترمیم و ازدیاد ظرفیت تولید برق هم مورد توجه بود، ولی عملاً اقدامی در این زمینه صورت نگرفت و توسعۀ سریع شهر تهران و ازدیاد روزافزون مصرف برق مشکلاتی به وجود آورد. براساس مصوبۀ هیئت وزیران در 19/01/1343 وزارت آب و برق مکلف شد برای تسریع در توسعۀ منابع تولید و شبکههای توزیع نیروی تهران اقدامات اساسی انجام دهد.[13]
با تصویب قانون ایجاد «سازمان برق ایران» (مصوب 19/4/1346)، و براساس مادۀ 2 آن، وزارت آب و برق موظف شد همسو با اجرای طرحهای برقرسانی به سراسر کشور، شرکتهای برق منطقهای ایجاد کند. در مادۀ 7 این قانون هم مقرر شده بود که وزارت آب و برق مقررات لازم را برای طرز ادارۀ مؤسسات برق و بهبود وضع تولید و انتقال و توزیع و فروش نیروی برق وضع نماید. در 28 بهمن 1353 قانون تأسیس وزارت نیرو به تصویب رسید که مطابق آن تهیه و اجرای طرحهای لازم در زمینۀ احداث نیروگاههای تولید برق و ایجاد شبکههای انتقال و توزیع برق بر عهدۀ سازمانها و شرکتهای وابسته و تابع وزارت نیرو گذاشته شده بود.[14]
جایگاه صنعت برق در برنامههای عمرانی چهارم و پنجم (1346-1356)
نگاه دولت به صنعت برق، بهعنوان یک صنعت زیربنایی، در برنامۀ چهارم عمرانی (یعنی در حد فاصل سالهای 1347 تا 1351) جدی شد. فصل نهم برنامه دربارۀ برق بود. میزان تقاضای نیروی برق در پایان برنامۀ سوم در حدود 5/4 میلیارد کیلووات ساعت بود که در پایان برنامۀ چهارم پیشبینی شده بود به ۱۲ میلیارد کیلووات ساعت برسد که از این میزان تقاضای صنایع به حدود 5/8 میلیارد کیلووات ساعت و تقاضای غیرصنعتی به حدود 5/3 میلیارد کیلووات ساعت میرسید. بدین ترتیب، رشد سالانۀ مصرف نیروی برق در برنامۀ چهارم در حدود ۲۲ درصد پیشبینی شده بود.[15] در طول برنامۀ چهارم جمع قدرت نصب‌شده در کشور از ۱۵۹۹ مگاوات به ۳۳۵۴ مگاوات (با رشد متوسط سالانه ۱۶ درصد) و تولید انرژی برق از ۴۱۳۳ میلیون کیلووات ساعت به ۹۵۵۳ میلیون کیلووات ساعت (با رشد متوسط سالانه ۱۸/۲ درصد) رسید.
صنعت برق در برنامۀ پنجم عمرانی (1352-1356) هم مورد توجه دولت بود. فصل سیزدهم این برنامه به برق اختصاص داشت. سیاستهای اصلی برنامۀ پنجم در زمینۀ ایجاد و توسعۀ تأسیسات برق عبارت بود از:
الف. توسعۀ صنعت برق در چهارچوب برنامۀ جامع انرژی و هماهنگ با توسعه در عرضۀ سایر انواع انرژی.
ب. بررسیهای اساسی به منظور احداث نیروگاههای برق اتمی در ایران.
پ. به منظور کاهش آلودگی هوا در نواحی شهری و صنعتی و کاهش هزینۀ سوخت برای تولید برق و به منظور مصرف مازوت سنگین و گاز طبیعی در نیروگاهها کوشش خواهد شد در کنار پالایشگاه‌ها یا در حوالی خطوط لوله و یا منابع گاز طبیعی، تأسیسات تولید برق احداث گردد.
ت. به منظور بهبود روشهای بهرهبرداری و کاهش هزینۀ تولید حداکثر کوشش در استاندارد کردن تأسیسات تولید، انتقال و توزیع نیروی برق در سراسر کشور خواهد شد.
ث. توسعۀ تأسیسات و شبکههای توزیع نیروی برق بر مبنای طرحهای جامع توزیع صورت خواهد گرفت و ضرورت دارد که در شهرهایی که نقشۀ جامع شهری دارند بر مبنای طرحهای جامع توزیع و در شهرهایی که چنین نقشه‌ای ندارند بر مبنای طرحهای توزیع، در شبکههای توزیع سرمایهگذاری صورت گیرد.
ج. اجرای طرحهای تأمین برق روستایی در مراکز روستایی هماهنگ با سایر طرحهای مراکز مزبور و در قالب طرحهای جامع توزیع روستایی صورت خواهد گرفت و تأسیسات برق روستایی توسط شرکتهای برق منطقهای اداره خواهد شد.[16]
در جدول زیر هدفهای کمی برنامۀ پنجم تا پایان سال 1354 نشان داده شده است.
جدول 1. هدفهای کمی برنامۀ پنجم تا پایان سال 1354
خاموشیهای گسترده و تأثیر آن بر فعالیتهای جاری و امور صنعتی
براساس اسناد آرشیوی سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، اولین خاموشی برق در تهران به سالهای نخست سلطنت محمدرضا شاه برمیگردد. علت این امر رشد سریع شهر تهران، ناکارآمدی مسئولین و نابهسامانی اوضاع تهران بر اثر جنگ و عواقب آن بود که باعث شده بود برق در تهران بهشدت ضعیف شود.[17] چنانکه در زمان پخش رادیویی پیام نوروزی محمدرضا پهلوی تهران در خاموشی کامل فرو رفت. ادارۀ برق خاموشی برق تهران را در هنگام نطق محمدرضا شاه ناشی از ریزش سقف دانست.[18] علت هرچه بود منجر به برکناری مهندس ناصر مسعود انصاری، رئیس ادارۀ برق تهران، شد. سندیکای کارگران و اتحادیۀ کارکنان ادارۀ کل برق تهران درخصوص علت خاموشی شهر و روش جلوگیری از آن بیانیهای صادر و در آن بر افزایش بار سنگین کارخانۀ برق و ناکارآمدی مدیران تأکید کردند.[19] خاموشیهای پراکندۀ در شهر تهران در دهۀ 1340 هم ادامه داشت. با تأسیس نیروگاه فرح‌آباد در سال 1346 این امید قوت گرفت که مشکلات کمبود برق تهران رفع شود و مردم از شر خاموشی که هنوز هم گاهی رخ میداد خلاص شوند.[20] در جلسۀ پنجشنبه 27/4/1347 مجلس شوراى ملى، دکتر صدر، نمایندۀ مجلس، از وزارت آب و برق دربارۀ خاموشىهای مکرر برق تهران سؤال کرد و ظهیرى، معاون وزارت آب و برق، در پاسخ به او بر نصب دستگاه ترانسفور موتورهاى جدید و رفع نواقص تأکید کرد و کوشید نمایندگان را قانع کند.[21] برق تهران هم در این زمان دیگر مشکل خاصی پیدا نکرد.
اما اولین خاموشی گسترده در تهران بعد از تکمیل شبکۀ برق در خرداد 1355 روی داد. کارشناسان پیشبینی کرده بودند با شروع تابستان و گسترش استفاده از کولر کمبود برق و خاموشی منطقهای بیشتر شود. بنا بر اعلام توانیر، شهر تهران در این سال در ساعات اولیۀ شب بیش از یکصد مگاوات کمبود برق داشت. برق مرکز شهر، منطقۀ توپخانه، خیام، سعدی، کوشک، هدایت و خیابانهای اطراف از حدود ساعت 7 و 50 دقیقه بعدازظهر تا ساعت 8 و 30 دقیقۀ شب قطع میشد. بنابراین، برای رفع این کمبود راهکارهایی داده شد که یکی از آنها خاموشی نوبتی محلات بود.[22] معاون وزیر نیرو، جهانگیر مهد مینا، اعلام کرد محلات تهران به نوبت خاموش خواهند شد و ترتیبی داده شده است که هر محله بیش از یک بار در هفته خاموش نشود.[23] خاموشیها در اواخر خرداد 1355 نسبتاً زیاد شده بود و برق محلات مختلف نه تنها در اوایل شب بلکه در ساعات روز هم قطع میشد. در موارد زیادی ولتاژ برق کم میشد و از 220 ولت حتی به 180 ولت نیز کاهش مییافت.[24] کاهش ولتاژ برق یکی از راهکارهای کوتاهمدت دولت برای جلوگیری از خاموشی بود، اما این کار عوارض زیادی داشت. چنانکه به وسایل برقی مانند یخچال و کولر فشار شدیدی وارد میشد و ممکن بود موتور آنها بسوزد.
قطعیهای مکرر برق تهران در تابستان 1355 زیاد شد و همین مسئله اعتراض مردم و نهادهای مختلف را در پی داشت. انجمن شهرستان تهران (بهعنوان نخستین شورای شهر در ایران) در جلسۀ هفتگی خود به ریاست مظفر زنگنه پیشنهاد داد که سازمان برنامه و بودجه اعتبار لازم را برای خرید موتورهای مولد برق در اختیار وزارت نیرو قرار دهد تا این وزارتخانه برای تأمین برق مورد نیاز مجبور به خاموشی نوبتی در تهران نشود. یکی از نکاتی که در انجمن مطرح شد این بود که دولت باید در سال جاری (1355) برای سال بعد برنامهریزی کند و اقدامات لازم را انجام دهد تا مردم دیگر در سال آتی مشکل قطعی برق نداشته باشند. یکی از انتقادات انجمن این بود که وزارت نیرو گفته نیروی برق کشور به اندازهای است که میتواند به کشورهای همجوار هم برق صادر کند، ولی مشخص شد که در خود تهران هم برق جیرهبندی میشود.[25]
نشریۀ صنعت برق میزان تولید برق سرانۀ کشور را 514 کیلووات ساعت در سال 1355 اعلام کرد که نسبت به رقم سال 1354 (478 کیلووات ساعت) رشد 5/7 درصدی را نشان میداد. بنا به گفتۀ مسئولین توانیر، در پایان سال 1355 تولید برق کشور به 17311 میلیون کیلووات رسید که از این مقدار 14211 میلیون کیلووات ساعت معادل 1/82 درصد را نیروگاههای وزارت نیرو و 3100 میلیون کیلووات ساعت معادل 9/17 درصد را مؤسسات غیر تحت مدیریت وزارت نیرو تولید کرده بودند.[26] با وجود این، در سال 1355 و 1356 خاموشیهای مکرر برق روی داد. جدول زیر در نشریۀ صنعت برق در سال 1355 منتشر شده است.
جدول 2. میزان برق مصرفی کشور در بخشهای مختلف طی سالهای 1346-1355 (براساس نشریۀ صنعت برق)
|
|
|
سایر مؤسسات |
|
||||
|
سال |
وزارت نیرو |
سرویس عمومی |
صنایع و غیره |
جمع |
جمع کل کشور |
جمعیت (هزار نفر) |
تولید سرانه (کیلووات ساعت) |
|
1346 |
1842 |
416 |
1875 |
2291 |
4133 |
26793 |
154 |
|
1347 |
2431 |
182 |
2012 |
2194 |
4625 |
27578 |
168 |
|
1348 |
3197 |
168 |
2174 |
2342 |
5539 |
28398 |
195 |
|
1349 |
4256 |
137 |
2365 |
2502 |
6758 |
29607 |
274 |
|
1350 |
5490 |
129 |
2487 |
2616 |
8105 |
29607 |
274 |
|
1351 |
6870 |
144 |
2539 |
2683 |
9553 |
30407 |
314 |
|
درصد رشد متوسط سالانه در برنامۀ چهارم |
1/30 |
1/19- |
3/6 |
2/3 |
2/18 |
56/2 |
3/15 |
|
1352 |
9324 |
135 |
2634 |
2769 |
12093 |
31228 |
387 |
|
1353 |
11165 |
127 |
2713 |
2840 |
14005 |
32040 |
437 |
|
1354 |
12778 |
119 |
2803 |
2922 |
15700 |
32873 |
478 |
|
1355 |
14211 |
112 |
2988 |
3100 |
17311 |
33700 |
514 |
|
درصد رشد 1355 به 1354 |
2/11 |
9/5- |
6/6 |
1/6 |
3/10 |
52/2 |
5/7 |
دولت برای جبران بخشی از کمبود برق تهران بخشنامهای صادر نمود که طی آن مقرر شد تمامی وزارتخانهها و سازمانها و مؤسسات دولتی اعم از لشکری و کشوری از نصب و روشن گذاشتن چراغهای زائد و غیرضروری خودداری نمایند و مخصوصاً در هنگام شب چراغهای محوطۀ وزارتخانهها و سازمانها و مؤسسات دولتی و پارکها، جز در مواردی که از لحاظ حفاظت ضروری باشد، خاموش شود. از سوی دیگر دولت به شهرداری تهران دستور داد که به منظور صرفهجویی در مصرف برق و جلوگیری از خاموشی، همۀ چراغهای نئون تابلوهای سردر مغازهها اعم از رنگی و غیررنگی در ساعات اولیۀ شب در تابستان خاموش شود.[27]
اسدالله علم خاموشیهای مکرر برق را با راهاندازی صنعت در تضاد میداند و مینویسد: «یکشنبه 26/10/55... نبودن برق و ساعات ممتد خاموشی در پایتخت و ولایات، خوابیدن و ضرر هنگفت صنایع به علت نبودن برق، خرابی تلفن، نبودن خواربار (جز نان)، بیاعتنایی به درخواستهای مردم، مقررات خلقالساعه و گرانی نرخها و غیره.»[28] علم همچنین ضمن کنایه به مرز تمدن بزرگ می‌گوید:
ولی از حق نباید گذشت که دولتمردان شوروی سرویس‌های اولیه را به مردم رسانده‌اند، مثل سوادآموزی، حمل‌ونقل، تا حدی مسکن، آب و برق و این بود که باز سفر را بر من تلخ کرد، زیرا به فکر اینکه در مرز تمدن بزرگ، پایتخت کشور ما هنوز خاموشی برق داشته و هیچ سرویس صحیحی، نه آب، نه برق، حتی در پایتخت نتوانیم به مردم بدهیم، واقعاً ننگ است، واقعاً ننگ است...[29]
در تابستان سال 1356 بار دیگر برنامۀ خاموشی برق در محلههای تهران اجرا شد. روزنامۀ اطلاعات در شمارۀ ششم تیر 1356 برنامۀ خاموشی برق تهران را منتشر نمود. ادارۀ برق تهران هم برای آگاهی اهالی تهران از برنامۀ خاموشی محلات، شماره تلفنی را در اختیار آنها گذاشت.[30] طبق این برنامه برق هر یک از مناطق تهران به ترتیب از ساعت 7 تا 23 به مدت دو ساعت قطع میشد، ولی در اواسط ظهر به علت افزایش مصرف برق ضمن اینکه ترانسفورماتورهایی که شامل مرحلۀ سوم بودند خاموش میشدند، برق منطقۀ مرکزی هم قطع میشد.[31] پرویز حکمت، وزیر نیرو، اعلام کرد به دلیل بارانهای بهار و همچنین صرفهجویی مردم در مصرف آب مشکل کمبود آب و برق تهران رفع شده است و این خاموشیها تا 21 تیر خاتمه مییابد. او علت کمبود فعلی نیروی برق را تأخیر در تحویل به موقع نیروگاه سد رضاشاه دانست.
اگرچه برق محلات تهران باید براساس جدولبندی قطع میشد، اظهارنظرهای مردم در آن مقطع چیز دیگری را نشان میدهد. بنا بر گزارشها، برق بعضی از مناطق به جای 2 ساعت گاه تا بیش از 4 ساعت هم قطع میشد.[32] حکمت که قول داده بود مشکل قطع برق تا 21 تیر رفع شود، در 9 تیر 1356 در گفتوگو با محمدعلی کرد، سرپرست حزب رستاخیز در تهران، اظهار امیدواری کرد تا شهریور دیگر خاموشی نباشد.[33] طبق گفتههای وزیر نیرو در اول مرداد که در روزنامهها هم منتشر شد، ساعات خاموشی قرار بود تا دو ساعت کاهش یابد، اما خیلی زود وزارت نیرو اعلام کرد تا به کار افتادن دومین مولد نیروگاه سد رضاشاه از مدت خاموشیها کاسته نخواهد شد،[34] خبری که میتوانست آتش خشم جامعه را شعلهور کند. در یکی از شمارههای روزنامۀ اطلاعات مقالهای با عنوان «باید در تاریکی بنشینیم و افتخار کنیم» به قلم هادی خرسندی منتشر شد که سیاستهای مسئولین دولت در زمینۀ تأمین برق را به نقد میکشید. در این مقاله، نویسنده با کنایه به تشکیل «ستاد خاموشی» به سرپرستی چند تن از وزرا، هدف از تشکیل این ستاد را برنامهریزی برای خاموشی و توزیع عادلانۀ تاریکی میداند. او همچنین اشاره میکند که تشکیل چنین ستادی مایۀ غرور و مباهات است، زیرا اصولاً «در سالهای اخیر درست کردن هر گونه ستاد همیشه مورد توجه مسئولان امور بوده است و در هر موقعیتی حتی در سختترین شرایط از ستاد غافل نبودهاند: ستاد انتخاباتی، ستاد مبارزه با گرانفروشی، ستاد کنکور، ستاد خبری و...» نویسنده در بخش پایانی مقاله بیان میکند که از این پس باید منتظر تشکیل «انجمن خاموشی، اتاق خاموشی و کمیتۀ حمایت از روشنکننده» باشیم.[35] این تنها بخشی از واکنشهای مردم به خاموشیهای مکرر برق در سراسر کشور است.
دولت در هفتۀ اول مرداد 1356 قول داد که با افزایش تولید برق، خاموشیها ابتدا به 3 و بعد از آن به 2 ساعت کاهش پیدا کند. همچنین براساس توافقی که بین وزارت نیرو و سازمان رادیو و تلویزیون صورت گرفت، قرار شد برنامههای تلویزیونی به حالت اولیۀ خود برگردد. این توافق در صورتی عملی میشد که واحد شمارۀ 3 نیروگاه سد رضاشاه به بهرهبرداری برسد.[36] اگرچه در 8 مرداد وزارت نیرو برنامه جدید کاهش ساعت خاموشی برق تهران را ابلاغ نمود.[37] اما به هیچ وجه از ساعت خاموشیها کم نشد، بلکه کشور با خاموشی بیسابقه مواجه شد. در 20 مرداد 1356 برق شبکۀ سراسری قطع شد و تمام شهرهایی که برق آنها از شبکه تأمین میشد در ظلمات فرو رفت و مردم و اصناف با مشکلات زیادی روبهرو شدند. چنانکه پمپبنزینها به علت نداشتن برق بسته شدند و همین منجر به افزایش ترافیک شد. خاموشی برق حتی نتایج کنکور سراسری را به تأخیر انداخت. وزارت نیرو در اطلاعیهای علت این خاموشی بزرگ را چنین شرح داد:
در ساعت 2:30 بامداد در کلیدخانۀ نیروگاه زرگان اهواز به علت شرجی بودن هوا و گردوخاک گرفتن مهرهها، سویچ دویست و سی کیلوولت یکی از خطوط زرگان به ایستگاه شمارۀ دو اهواز جرقه زد و در اثر اتصال به زمین خطوط بین زرگان و ایستگاه شمارۀ دو اهواز باز شد و نود و پنج مگاوات نیروی تولیدی این نیروگاه از سیستم جدا شد... و همین باعث خاموشی کلی شبکه شد.[38]
وزارت نیرو همچنین در اطلاعیهای شرکت آلستوم فرانسوی را مسئول خاموشیهای وسیع اعلام کرد و آن را متهم به سهلانگاری و وارد ساختن خسارتهای بزرگ به کشور دانست. قابل ذکر است کارخانۀ برقی شرکت آلستوم با نظارت مؤسسۀ ایوبانک لندن در فاصلۀ سالهای 1336 تا 1337 راهاندازی شده بود..[39] وزارت نیرو هم بار دیگر از افزایش خاموشیها خبر داد و جدول خاموشی جدیدی منتشر کرد.[40] از اواخر مردادماه به دلیل کاهش درجۀ هوا از شدت خاموشیها کاسته شد، تا اینکه در 12 شهریور دولت از لغو خاموشی برق در شهر تهران خبر داد. جهانگیر مهدمینا، معاون امور توسعۀ برق وزارت نیرو، اعلام کرد که چنانچه سطح تولید و مصرف در حد فعلی باقی بماند و اشکال فنی نیز پیش نیاید، تهران از این پس خاموشی نخواهد داشت.[41]
همزمان با اجرای برنامۀ خاموشی برق در مناطق چندگانۀ تهران، وزارت نیرو از یک گروه از کارشناسان خارجی در حوزۀ برق دعوت کرد تا در کار تعمیر و به کار انداختن نیروگاه سد رضاشاه با سایر متخصصین همکاری نمایند. این در حالی بود که کارشناسان شرکت آلستوم بهعنوان پیمانکار این طرح به ایران آمده بودند تا بر عملیات تعمیر مولدها نظارت کنند. اما تهیه و اجرای برنامۀ ضربتی تأمین برق کشور با وارد مدار نشدن نیروگاه سدّ رضاشاه با مشکل اساسی مواجه شد. بنابراین، همۀ برنامههای دولت برای کاهش خاموشیها لغو شد و مسئولین وزارت نیرو هم اعلام کردند معلوم نیست این نیروگاه چه زمانی آمادۀ بهرهبرداری شود. بدین ترتیب، برنامۀ برقرسانی به صنایع، مصارف خانگی، معابر و تأسیسات عمومی تغییر کرد و برقرسانی به صنایع تولیدی و مایحتاج مردم در اولویت قرار گرفت. علاوه بر این، به منظور تعیین نوع صنایع تولیدی و مایحتاج عمومی قرار شد وزارت صنایع با همکاری سازمانهای دولتی فهرستی از کارخانجاتی را که تأمین برق آنها اولویت دارد و عدم تأمین برق آنها موجب کمبود کالای اساسی در بازار میشود تهیه نماید.[42]
افزایش مدت زمان خاموشی در تابستان 1356 بر حجم مشکلات مردم افزوده بود. از این رو، بسیاری از مردم با مطبوعات تماس میگرفتند و گلایههای خود را مطرح میکردند. یکی از مخاطبان در تماس با بخش سرویس گفتوگوی تلفنی روزنامۀ اطلاعات پیشنهاد کرده بود برای صرفهجویی در مصرف برق، کابارههایی که هر شب به هر خواننده 20 تا 30 هزار تومان میدهند، یک مولد برق هم برای خود نصب کنند، در غیر این صورت آنها را از ساعت 8 شب تعطیل نمایند. این فرد ضمن گلایه از مسئولان کشوری اشاره میکند که «آیا درست است که آمپول بچۀ من در یخچال به علت نبودن برق فاسد بشود ولی خانم خواننده 20 تا 30 هزار تومان بگیرد و هنگام پرداخت مالیات مجهولالمکان شناخته شود؟»[43] اگرچه مدیرعامل شرکت توانیر در سال 1355 اظهار کرده بود که در سال بعد (1356) خاموشی برق نخواهیم داشت،[44] اما شاهد قطعی برق در سراسر کشور در این دورۀ زمانی هستیم.
استراتژی وزارت نیرو برای مقابله با کمبود برق شامل تدابیر فوری و کوتاهمدت بود. از این رو، با انتشار بیانیههای رسمی سیاستهای خود را برای رفع کمبود تشریح میکرد. تدابیر فوری شامل موارد زیر بود: 1. در مورد مصرف کارخانجات تولیدی ضمن برقراری حداکثر صرفهجویی در مصارف غیرتولیدی موجبات استفاده از واحدهای رزرو و تولید نیروی این مؤسسات فراهم خواهد شد. 2. به منظور ناهمزمان بودن بار شبکه که از واحدهای تولیدی منشأ میگیرد، تعطیلات سالیانۀ این مؤسسات به نحوی تنظیم میشود که کارخانجات در ماههای مرداد و شهریور به طور کامل و در عین حال منظم از سیستم خارج شوند و اثر تقلیل مصرف آن در شبکه محسوس باشد. 3. برنامههای تلویزیون از ساعت 10 به بعد تعطیل شود.
در کنار این موارد تدابیر کوتاهمدت هم برنامهریزی شده بود که همۀ امکانات فنی و سیاسی داخلی و خارجی باید تجهیز میشد تا نیروگاه سد رضاشاه طی سه ماه به صورت پایدار در سیستم شبکۀ به هم پیوستۀ کشوری قرار میگرفت. علاوه بر این، برنامهریزی شده بود که حدود 300 هزار ولت قدرت نیروگاههای گازی تا آخر شهریور 1356 به صورت تدریجی وارد مدار شود.[45] همچنین دولت برای خرید نیروگاه برق قرار بود یک میلیارد فرانک از بانکهای فرانسه وام بگیرد. از این رو، مجید رحمانی، مدیرعامل توانیر، برای مذاکره دربارۀ دریافت وام به فرانسه رفت. سرانجام قراردادی بین رحمانی به نمایندگی از ایران با بانک «کردی لیونه» به امضا رسید.[46]
مسئولین دولتی یکی از مشکلات حوزۀ صنعت برق را آماده نشدن نیروگاه سد رضاشاه میدانستند. آنها معتقد بودند اولین نیروگاهی که در زمان رضاشاه در تهران راهاندازی شد جمعاً 6400 کیلووات قدرت داشت، اما اگر نیروگاه سد رضاشاه به کار بیفتد، باید یک میلیون کیلووات نیروی برق تولید کند. دولتمردان حکومت قسمت اعظم نارساییهای این عرصه را ناشی از تحول عظیم رشد و توسعۀ کشور میدانستند. چنانکه معینیان، رئیسدفتر مخصوص محمدرضا شاه، تأکید میکند که شاه از ناهماهنگ بودن اجرای طرحهای توسعۀ برق کشور با گسترش سریع اقتصاد و صنعت کشور ناراحت است.[47] یا اینکه هویدا، نخستوزیر، انتقادات را نشانۀ پیشرفت مملکت میداند. هویدا معتقد است اگر پیشرفتی نباشد انتقادی هم نیست: «به علاوه امروز صحبت از انتقاد و ایراد نیست بلکه صحبت از میعاد تاریخی شاه و ملت برای رسیدن به تمدن بزرگ است.»[48]
به هر حال این خاموشیها ضرر هنگفتی به صنایع و کارخانهها وارد کرده و دولت درصدد جبران این خسارتها برآمده بود. فرخ نجمآبادی، وزیر صنایع و معادن و همچنین عضو کمیتۀ تأمین برق، در گفتوگویی اعلام کرد که فهرستی از کارخانههایی که در نتیجۀ خاموشی برق ضرر دیدهاند تهیه میشود و پس از طرح در کمیسیون شاهنشاهی، خسارت آنها از شرکت برق آلستوم دریافت خواهد شد.[49] کمیتۀ امور صنایع کمیسیون شاهنشاهی در گزارشی اشاره میکند که کارخانجات آلومینیومسازی ایران یا همان ایرالکو در سال 1353 پنجاه و یک هزار تن محصول داشته، حال آنکه در سال 1355 این رقم بیست و نه هزار و صد و هفتاد تن شده، یعنی معادل 43 درصد کاهش یافته است. در واقع یکی از دلایل این کاهش تولید این بود که وزارت نیرو نتوانسته بود برق مورد نیاز این کارخانه را تأمین کند و به دلیل قطع و خاموشی برق، واحدهای صنعتی و تولیدی کارخانه مرتباً تعطیل شده بود. دیگر کارخانههای تهران هم وضع بهتری نداشتند. چنانکه کارخانههای آجر تهران که باید روزی چهارصد هزار قالب آجر تولید میکردند، به دلیل کاهش برق روزی دویست هزار قالب تولید میکردند و کمبود ولتاژ برق باعث شده بود که بسیاری از الکتروموتورهای این کارخانهها بسوزد و به وسایل برقی دیگرشان هم خسارت وارد شود.[50] از سوی دیگر رابطۀ مستقیمی بین قطعی برق و افزایش قیمت کالاها وجود داشت، زیرا قطعی برق منجر به کاهش تولید، بیکاری کارگر و ضرر و زیان کارفرما میشود و او هم ضررش را با افزایش قیمت جبران میکند.[51]
راهکارها و اقدامات دولت برای تأمین برق تهران
یکی از مهمترین توصیههای مسئولین توانیر در سالهای پایانی رژیم پهلوی صرفهجویی در مصرف برق بود. در واقع مقامات ادارۀ توانیر معتقد بودند اهالی تهران باید در سه ساعت اول شب نهایت صرفهجوبی را در مصرف برق بکنند و همۀ لامپهای اضافی خانه را خاموش کنند و از وسایل برقی خود مانند اتو در دیگر ساعات شبانهروز استفاده نمایند.[52] یکی از اقدامات دولت در این زمینه تهیۀ طرح صرفهجویی برق در خرداد 1356 بود. براساس این طرح، چراغهای خیابانها و معابر عمومی بیش از گذشته خاموش میشد. تا قبل از این چراغ خیابانها یک در میان خاموش بود، ولی بعد از اجرای این برنامه چراغهای خاموش به سه در میان رسید. علاوه بر این، تلویزیون هم برنامههای آموزشی تولید میکرد تا مردم را به استفادۀ کمتر از این رسانه ترغیب نماید.[53]
نکتۀ قابل توجه در طرح صرفهجویی برق این بود که این طرح منحصر به تهران نبود و در تمام شهرها و شهرستانهایی که از شبکۀ سراسری برق تغذیه میکردند اعمال میشد. بنابراین، پیشبینی میشد با اجرای این طرح تقریباً در سراسر کشور، بهجز نقاطی مانند خراسان و بندرعباس که از شبکۀ سراسری تغذیه نمیکردند، از مدت زمان خاموشیها کاسته شود.[54] ناگفته نماند که برنامۀ صرفهجویی برق شامل ادارات و اصناف هم میشد. چنانکه بازرسان فنی وزارت نیرو و ده گروه ضربت اتاق اصناف مسئول اجرای طرح مشترک وزارت نیرو و اتاق اصناف تهران برای صرفهجویی در مصرف برق در تمام تهران بودند. از این رو، برخی از مشاغل از جمله لوسترفروشیها، رستورانها، سینماها و فروشگاهها باید در مصرف برق دقت بیشتری میکردند. رسول رحیمی، رئیس اتاق اصناف تهران، به همۀ واحدهای صنفی اخطار داده بود که با رعایت دقیق ساعت کار حداکثر صرفهجویی را بکنند. به شبکۀ نظارت و سازمان مبارزه با گرانفروشی اتاق اصناف هم طی دستوری ابلاغ شده بود که هر واحد صنفیای را که بیرویه از برق استفاده میکند تحت تعقیب قانونی قرار دهد. بنابراین، براساس طرح صرفهجویی برق، اصناف تهران باید از روشن کردن چراغهای اضافی در داخل مغازه و همچنین نئون سردر مغازه خودداری میکردند. در غیر این صورت، مأمورین فنی وزارت نیرو و اتاق اصناف موظف بودند سیم برق واحدهای صنفی متخلف را قطع کنند.[55] کما اینکه برق بسیاری از مغازههای تهران در اواسط تابستان 1356 به دلیل تخلف از قوانین وزارت نیرو قطع شد.[56]
شرکت توانیر صرفهجویی نکردن مردم را علت خاموشیها میدانست. مجید رحمانی، مدیرعامل شرکت توانیر و مسئول تولید و انتقال برق، اعلام کرد در برنامۀ خاموشی تهران یک سری تغییراتی اعمال میشود تا از خاموشیهای ممتد جلوگیری شود. اما این تغییرات نتیجهای جز تعطیلی واحدهای کوچک صنعتی نداشت. علاوه بر این، مدیرعامل توانیر اذعان کرد این پیشبینی دولت که گفته بود براساس رشد درآمد سرانه تا سال 1355 حدود 5000 مگاوات نیروی برق تولید میشود، درست نبوده است. او علت این امر را مشکلات اقتصادی و عوامل گوناگونی دانست که قابل محاسبه نبوده است.[57] در 28 تیرماه 1356 جدول خاموشیهای برق مناطق مختلف تهران در روزنامهها به چاپ رسید. مسئولین وزارت نیرو اعلام کردند که طبق این برنامه در هر یک از مناطق از دو ترانس استفاده میشود. در جدول زیر برنامۀ خاموشی هر ترانس مشخص شده است.
جدول 3. برنامۀ خاموشی نوبتی برق در مناطق مختلف شهر تهران (سال 1356)[58]
به گفتۀ پرویز حکمت، وزیر نیرو، مدت زمان این برنامه تا شهریور 1356 بود و با به کار افتادن نیروگاههای جدید در مراحل مختلف، میزان خاموشی از 4 ساعت در روز به 2 ساعت و سپس به یک ساعت و سرانجام به زمان بسیار کمی کاهش مییافت. حکمت اشاره کرده بود که براساس برنامهای که در زمینۀ تولید و تأمین برق تهیه شده، وزارت نیرو از پیمانکار نصب نیروگاه سد رضاشاه تعهد گرفته است که 3 مولد برق این نیروگاه را بهتدریج در دوم و دوازدهم مرداد و اوایل شهریورماه آمادۀ بهرهبرداری سازد. با وجود بهرهبرداری از نیروگاههای جدید، در ماههای آینده هم کشور همچنان با مشکل کمبود برق مواجه بود. وزیر نیرو یکی از راهکارهای مهم برای کاهش مدت خاموشیها را ذخیرۀ قسمتی از ظرفیت تولید نیروگاهها میدانست تا در موقع لزوم و اضطرار از برق ذخیره استفاده شود.[59]
از دهۀ اول مرداد سال 1356 برنامۀ جدیدی برای خاموشیها در نظر گرفته شد که طبق آن قرار شد به جای 4 ساعت در روز 3 ساعت خاموشی در شهر تهران اجرا شود. براساس جدول پیشبینیشدۀ وزارت نیرو که به شرکتهای برق تهران داده شده بود ساعت خاموشی از 7 صبح آغاز میشد و آخرین نوبت آن در ساعت 8 بعدازظهر بود. ضمن اینکه روزهای جمعه از برنامۀ خاموشی برق مستثنا بود و در این روز مناطق مختلف تهران خاموشی نداشتند. مسئولین وزارت نیرو اعلام کرده بودند که این تقلیل ساعات خاموشی برق به علت شروع بهرهبرداری از مولدهای برق سد رضاشاه و به کار افتادن مولدهای گازی نیروگاه شهر ری است.[60] خاموشی نوبتی برق در تهران تا حدودی به مشکل کمبود برق کمک کرد، ولی موجب مشکلات عدیدهای در زندگی روزمرۀ مردم شد. این خاموشیها سبب شد برنامۀ اداری دستگاههای بخش عمومی و خصوصی به هم بریزد. افزایش میزان خاموشیهای روزانه در تهران اصناف را با مشکلات زیادی روبهرو کرد. صنوفی مانند تعمیرات لوازم برقی، قصابیها، شیرینیپزیها و اغذیهفروشیها زیانهای قابل توجهی دیدند.
علاوه بر این، تنظیم برنامه برای کاهش بار مصرفی از سیستم بههمپیوسته در مواقع اضطراری و بررسی برنامۀ خاموشی و قطع برق در شهرهای کشور به علت کمبود برق توسط وزارت نیرو جزو دیگر برنامههای این وزارتخانه برای کمبود برق شهر تهران بود.[61] ضمن اینکه طرح خاموشی پایگاه‌ها و ایستگاه‌های راه نیروی هوایی شاهنشاهی تهران و شهرهای مجاور هم در دستور کار وزارت نیرو قرار گرفته بود.[62]
یکی از راهکارهای دولت برای کاهش مصرف برق استفاده از توربینهای گازی در صنعت برق بود. شرکت توانیر ادعا میکرد برای تولید برق بیشتر و انتقال آن به چرخۀ برق مصرفی کشور بررسیهای گوناگونی انجام شده و این بررسیها نشان میدهند استفاده از توربینهای گازی راهگشا خواهد بود. وزیر نیرو در جلسۀ شورای اقتصاد در تاریخ 26/10/1355 ضمن اذعان بر کمبود برق، بر نیاز مبرم کشور به افزایش قدرت تولید تا میزان 1000 مگاوات قدرت اسمی هم تأکید کرده بود. بنابراین، با توجه به محدودیت زمانی دولت برای اجرای این برنامه، باید از توربینهای گازی استفاده میشد. اما اولین مشکل در تهیۀ این توربینهای گازی بهای سنگین آنها بود، به طوری که با در نظر گرفتن واحدهایی که در سیستم شبکۀ بههمپیوستۀ برق کشور در حال نصب بود، هزینۀ آن چیزی نزدیک به 250 دلار برای هر کیلووات برآورد میشد. بنابراین، برای کل پروژه مبلغ 5/17 میلیارد ریال اعتبار لازم بود.[63] در سال 1355، به گفتۀ متولیان صنعت برق کشور، بیش از یک میلیون کیلووات توربین گازی خریداری شده بود، اما مشکل بعدی این بود که نصب و انتقال نیروی برق آنها زمانبر بود. توانیر قول داده بود تا سال 1357 با ایجاد نیروگاههای نکا به ظرفیت یک میلیون و هفتصد هزار کیلووات، بندرعباس با ظرفیت یک میلیون و سیصد هزار کیلووات، اهواز با ظرفیت یک میلیون و چهارصد هزار کیلووات و همچنین تبریز با ظرفیت هفتصد هزار کیلووات مشکل کمبود برق کشور را برطرف کند.[64] مکاتبات و موافقت‌نامه‌های مربوط به پرداخت اقساط وام دریافتی از شرکت فرانسوی آلستوم برای خرید توربینهای گازی در سازمان اسناد موجود است.[65]
به گفتۀ مدیرعامل توانیر، تهران از نظر اکثر خارجیها روشنترین شهر دنیا بود. او معتقد بود اگر لندن دچار خاموشی برق نمیشود دلیلش این است که فروشگاهها و مغازهها از ساعت 5 عصر تعطیل میشوند. شرکت توانیر مصرف برق کارخانهها و مؤسسات دولتی و خصوصی موجود در تهران را بیش از حد نرمال میدانست. از این رو، معتقد بود باید ترتیبی داده شود که این مؤسسات و کارخانهها از ساعت 5 عصر که فشار زیادی به نیروی برق وارد میشود، تعطیل شوند و در عوض کار خود را از ساعت 3 و 4 صبح شروع کنند که در آن زمان مصرف برق عموم کمتر است.[66]
امیرعباس هویدا در 15 تیر 1356 دستور داد برنامۀ ضربتی به منظور تأمین برق مورد احتیاج صنایع تولیدی کشور تهیه شود. براساس این طرح وزرای کشاورزی و عمران روستایی و صنایع و معادن و وزیر نیرو وظیفه داشتند به مناطق مختلف کشور سفر کنند و با توجه به اولویتهای تولیدی در بخش کشاورزی و یا صنعت تصمیمگیری نمایند. به طور کلی برنامۀ ضربتی تأمین برق کشور در 5 ماده تنظیم شده بود:
با اجرای این برنامۀ ضربتی انتظار میرفت بسیاری از مشکلات خاموشی برق، بهویژه در حوزۀ صنایع، رفع شود، ولی عملاً اتفاق خاصی نیفتاد و کارخانهها مجبور به تعطیلی شدند. در 25 تیر 1356 منصور روحانی، وزیر کشاورزی، و نجمآبادی، وزیر صنایع، و همچنین پرویز حکمت، وزیر نیرو، در مصاحبهای تلویزیونی ضمن تأکید بر کمبود برق، برنامههای اجرایی آینده را تشریح کردند. وزیر کشاورزی اعلام کرد بهترین کارشناسان کانادایی و امریکایی، در کنار کارشناسان کارخانجات برق آلستوم، مشغول تعمیر واحدهای نیروگاه سد رضاشاه هستند تا مشکل برطرف شود. با این حال، ما در وضعیتی بحرانی به سر میبریم. وزیر صنایع هم تأکید کرد بر فرض به کار افتادن این نیروگاه، مردم همچنان باید صرفهجویی کنند و جامعۀ ایرانی باید از یک جامعۀ مصرفی بیرون بیاید. حتی اگر برق هم به اندازۀ کافی باشد، دلیلی ندارد همۀ شعلههای چراغها روشن باشد. او این را هم اضافه کرد که صنایعی میتوانند تعطیل کنند که با تعطیلی آنها قبلاً موافقت شده باشد، زیرا اگر همۀ کارخانهها از اول تا 15 مرداد تعطیل کنند، تنها 15 روز برق وجود دارد و باز نیمۀ دوم مردادماه مشکل همچنان پابرجاست.[68]
وزیر صنایع و معادن در تیرماه 1356 برنامۀ زمانبندی تعطیلی کارخانهها را اعلام کرد. بر این اساس، تعطیلی از اول مرداد تا آخر شهریور اجرا میشد. او همچنین اشاره کرد ترتیبی داده خواهد شد تا برق اختصاصی این کارخانهها نیز در مدت تعطیلی به برق شبکۀ سراسری کشور برسد. کمیتهای مشترک از نمایندگان وزارت نیرو، وزارت صنایع و معادن و اتاق بازرگانی تشکیل شد که وظیفۀ آن طرح و اجرای برنامۀ تعطیلات تابستانی واحدهای تولیدی و صنعتی به منظور جلوگیری از نوسان شدید مصرف برق آنها بود. در این کمیته برنامهریزی شده بود تا از تعطیلی همزمان واحدهای صنعتی و تولیدی کوچک و بزرگ جلوگیری شود و تعطیلی آنها در تابستان به صورت تناوبی باشد.[69] براساس این تعطیلی اجباری، 180 کارخانه در تهران و اطراف آن به نوبت طرح تعطیلی و مرخصی سالانۀ کارگران خود را در مرداد و شهریور 1356 اجرا کردند. در سال 1356 که اوج بحران خاموشیهای برق در کشور بود بسیاری از صنایع بزرگ مانند ذوب آهن اصفهان اقدام به خرید و نصب مولد برق اختصاصی کردند. از این رو، وزیر نیرو توصیه کرد که کارخانجات دیگر هم همین کار را بکنند. علاوه بر این، ساختمانهای بزرگ اداری و تجاری، بیمارستانها و هتلها و سایر مراکزی که مصرف برق برای آنها حیاتی به شمار میرفت مجاز بودند مولد برق اختصاصی نصب کنند.[70]
یکی از راهکارهای وزارت نیرو برای کاهش مصرف برق، قطع برخی از ساعات پخش برنامههای تلویزیون بود. از روز 25 تیر 1356 پخش برنامههای آموزشی و نیمروز تلویزیونی قطع و مقرر شد تلویزیون از 24 ساعت فقط 3 ساعت برنامه پخش کند. سازمان رادیو و تلویزیون اعلام کرد که اولین برنامۀ تلویزیون از ساعت 19، برنامۀ دوم از ساعت 19.30 تا 22 و برنامۀ بینالمللی از ساعت 19 تا 22:30 برنامه پخش میکند. قرار شد در این زمان کوتاه و فشرده برنامههای ضروری و لازم در اختیار مردم قرار گیرد.[71] به گفتۀ مسئولین توانیر، با این کار روزانه بین 50 تا 60 هزار کیلووات در مصرف برق صرفهجویی میشد.[72] کاهش برنامههای تلویزیون موجب ناراحتی مردم شده بود. برای خانوادههایی که به تلویزیون عادت کرده بودند و آن را تنها سرگرمی خود میدانستند کوتاه شدن برنامههای تلویزیونی قابل تحمل نبود. برای کودکان، زنان خانهدار و کارمندان بازنشسته و همچنین خانوادههای کمدرآمدی که توان تفریحات شبانۀ رایج در شهر را نداشتند، خاموشی تلویزیون شاید به مراتب دشوارتر از خاموشی لامپ و یخچال و پنکه بود. بنابراین، به موجب آماری که سازمان رادیو و تلویزیون اعلام کرده بود دو میلیون گیرنده در سراسر کشور وجود داشت که اگر متوسط استفادهکنندگان از هر یک از این گیرندهها را 4 نفر بدانیم، حداقل 8 میلیون نفر درگیر این تغییر و تحول برنامهها بودند.[73]
تأثیر اقدامات دولت پهلوی بر حل بحران خاموشیهای شهر تهران
بعد از ذکر روند خاموشیها و تبعات آن و همچنین اقدامات دولت پهلوی برای مهار این بحران، حال باید به تحلیل و بررسی نتیجۀ این اقدامات پرداخت تا معلوم شود این اقدامات و راهکارها تا چه اندازه نتیجهبخش بوده است.
به نظر میرسد دولتمردان حکومت پهلوی در اجرای طرحهای توسعۀ برق کشور آنچنان موفق نبودند. در زمانی که صنعت کشور نیاز بیشتری به برق داشت، سازمان نتوانست نقش خود را بهدرستی ایفا کند و جامعه با کمبود برق، جنگ اعصاب و حتی خسارات مادی و معنوی روبهرو شد. قطعی مکرر و متناوب برق تهران در سالهای پایانی حکومت پهلوی زندگی روزمرۀ مردم را مختل کرده بود. قطعی برق علاوه بر زندگی شخصی به اقتصاد خانوادهها هم ضرر میزد. چنانکه بخش تولیدات یا فعالیتهای صنفی جامعه دچار مشکل شده بود. برخی از اصناف همانند تعمیرکنندگان وسایل الکتریکی بیشترین درگیری را با این مسئله داشتند، زیرا قطع و وصل شدن برق از یک سو موجب خرابی تعداد زیادی از وسایل خانگی میشد و از سوی دیگر سبب میشد توان کار تعمیرکاران به حداقل ممکن برسد. قطعی برق همچنین کار خشکشوییهای سطح شهر را با مشکل مواجه کرده بود. آنها نمیتوانستند لباسهای مردم را در موعد مقرر تحویل دهند و همین موجب کشمکش و درگیری بین آنها و مشتریان میشد. سینماها هم با این مشکل مواجه بودند. برق سینماها قطع میشد و مردم به سالنهای انتظار هجوم میبردند و بلیت خود را مطالبه میکردند. همین باعث شده بود تا بسیاری از سینماها در پشت ویترین خود این نوشته را آگهی کنند که «در صورت قطع برق و توقف نمایش فیلم پول بلیت پس داده نمیشود.»[74] در کنار اصنافی که از خاموشی برق دچار ضرر و زیان شده بودند، برخی از مشاغل هم بودند که از این خاموشی سود سرشاری به دست میآوردند. مثلاً بازار فروشندگان شمع، چراغ قوه، ترانسفورماتور و ژنراتورهای کوچک و خانگی حسابی رونق یافته بود. بنابراین، بازار سیاه به وجود آمده بود.[75]
در آغاز بهرهگیری از برق، تنها یک کارخانۀ برق دولتی در تهران وجود داشت که شش هزار کیلووات نیرو تولید میکرد و متقاضی فراوانی نداشت. در نتیجه به همۀ ادارات و مؤسسات وابسته به دولت و اصناف و پیشهوران توصیه میشد که برای روشنایی به جای چراغ نفتی از برق استفاده کنند. بنابراین، در این زمان طراحان برق و انرژی با مسائل آن و با اصول آیندهنگری و استفاده از آمارها و محاسبات فنی آشنا نبودند و نمیتوان به آنها خرده گرفت. اما در سالهای پایانی حکومت پهلوی عذر و بهانۀ برنامهریزان حوزۀ برق قابل قبول نبود. وزارت نیرو ادعا میکرد که بر اثر اهمال و سستی شرکت برق آلستوم همۀ نیروگاههای آزمایشی از کار افتادهاند و در نتیجه همۀ محاسبات وزارت نیرو هم به هم ریخته است. برخی از کارشناسان برق معتقد بودند هر بار آلستوم در برق تهران مسئولیتی قبول کرده حاصل کارش رضایتبخش نبوده است. به گفتۀ آنها، این شرکت طبق قراردادی که با وزارت نیرو بسته باید تا آخر خرداد 1356 به شبکۀ سراسری ایران یک میلیون کیلووات برق میداده، ولی نتوانسته است حتی یک درصد هم به برق سراسری کشور اضافه کند و به همین دلیل خسارت جبرانناپذیری به صنایع مملکت و به تکتک افراد جامعه وارد کرده است.[76] شرکت آلستوم در گذشته هم بدقولی کرده است. روزنامۀ اطلاعات در شمارۀ 8564 خود ضمن اطلاعیهای توربینهای ساخت کارخانۀ آلستوم را خراب دانست.
به هر حال کمبود برق تنها زیانهای ملی نداشت، بلکه خاموشیهای نابهنگام و مکرر نظم جامعه را مختل و مردم را ناراحت کرده بود. خاموشیهای طاقتفرسا و طولانیمدت در کنار گرمای تابستان آزاردهنده بود. بگذریم که از حجم تولیدات صنعتی کم میشد و اختلالات زیادی در پمپبنزینها و سطح شهر به علت ترافیک ایجاد میگردید. وقتی برق قطع میشد سرمایش خانه و همچنین آب مورد استفاده نیز مشکل پیدا میکرد. علاوه بر این، نوسانات برقی مکرر و پایین آمدن ولتاژ برق بهخصوص برای وسایل خانگی مثل یخچال، تلویزیون، ماشین لباسشویی و ضبط صوت و در صنعت برای همۀ وسایلی که الکتروموتور دارند خطرناک بود، چون در اثر کاهش ولتاژ برق، آمپر بیشتری در سیمکشیهای داخلی جریان مییافت و باعث گرم شدن یا داغ کردن سیمها میشد که دستگاههای هدایتکننده را میسوزاند و حتی ممکن بود از لحاظ ایمنی خطرات زیادی به بار آورد، از جمله برقگرفتگی و آتشسوزی. همچنین خاموشی برق موجب وحشت و اضطراب استفادهکنندگان از آسانسور میشد. دانشآموزان نیز در انجام دادن تکالیفشان دچار مشکل میشدند. ترافیک خیابانها را از نظم منطقی خارج میکرد و میزان تصادفات به صورت چشمگیری افزایش مییافت.[77] البته ناگفته نماند که این خاموشیها و مشکلات ناشی از آن فقط به تهران اختصاص نداشت، بلکه در شهرستانها هم مردم از این خاموشیها گلایه داشتند.[78]
خاموشی برق شهر تهران اعتراض نمایندگان مجلس را در پی داشت. پزشک‌پور و محمدرضا عاملى تهرانى از وزارت صنایع و معادن، وزارت نیرو و وزیر مشاور و سرپرست سازمان برنامه و بودجه خواستند که برای نمایندگان توضیح دهند که شرکت «آلستوم»، پیمانکار ژنراتورهاى سد رضاشاه کبیر، و شرکت «ساتر» پیمانکار سد رضاشاه کبیر و شرکت «هازا» مشاور سد مزبور تا چه حد در بروز این نابهسامانی‌ها مقصر هستند و اصولاً سازمان برنامه و بودجه و دیگر مراجع مسئول چگونه بر کار این شرکت‌ها نظارت میکنند که این ضایعۀ عظیم و خسران‌بار ملى به بار آمده است؟[79]
آنچه بر حجم انتقادات مردم به دولت میافزود عدم اطلاعرسانی دقیق از ساعت خاموشیها بود. در واقع مردم میگفتند اگر دولت برنامۀ خاموشیها را بهموقع اطلاعرسانی کند مردم اینگونه غافلگیر نمیشوند.[80] مردم در کنار نارضایتی از افزایش تورم و کمبود مواد غذایی و همچنین افزایش اجارهبها و مسکن، از وضعیت اسفناک برق هم گلهمند بودند.
نتیجهگیری
افزایش مدت خاموشیها در سالهای پایانی رژیم پهلوی، در کنار افزایش تورم و کمبود کالاهای اساسی، مشکلات مردم را چندین برابر کرده بود. بنابراین، دولت برای صرفهجویی و کاهش هرچه بیشتر مصرف برق راهکارهایی را پیشنهاد داد و کوشید آنها را در قالب برنامههای تدابیر فوری و کوتاهمدت به اجرا درآورد. اما نتیجۀ این سیاستها چیزی جز تعطیلی صنایع و کارخانههای کشور و به تبع آن ضررهای هنگفت اقتصادی نبود. خاموشیهای مکرر برق را که در سالهای پایانی رژیم پهلوی گریبانگیر مردم و بخش صنعت شده بود، میتوان محصول ضعف سیستم اداری و بیتوجهی به نظرات کارشناسان حوزۀ برق دانست. مدیران صنعت برق در هنگام بروز این بحران به جای اینکه راهحلی به دست دهند، مدیران سابق این حوزه را مقصر نشان میدادند. اگرچه راهکارهایی مانند اعلام برنامۀ خاموشی نوبتی، قطع برنامههای تلویزیون و تغییر ساعت کار اداره‌ها و سازمانهای دولتی در دستور کار مسئولین قرار گرفته بود، اما برنامهریزی غیراصولی و پیشبینیهای نادرست مانع رفع این بحران شد. البته نباید روحیۀ مصرفگرایی مردم، به دلیل بالارفتن سطح زندگی، و تمایل به روشناییهای بیشتر را هم فراموش کرد.
[1]. عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من (تهران: زوار، 1384)، ص 227.
[2]. حبل المتین تهران، ش 27 (سیزدهم محرم 1324)، ص 21.
[3]. جعفر شهری، طهران قدیم، ج 1 (تهران: معین، 1371)، ص 233.
[4]. همان.
[5]. حسین محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسّسات تمدّنی جدید در ایران، ج 3، چاپ کریم اصفهانیان و جهانگیر قاجاریه (تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1386)، ص 388.
[6]. سالنامۀ پارس، س 11 (بخش دوم، 1315)، ص220.
[7]. ساکما، ش سند 20645/240.
[8]. محبوبی اردکانی، ج 3، ص3890.
[9]. عبدالله مستوفی، ج 3، ص 231.
[10]. همان، ص 235.
[11]. محبوبی اردکانی، ج 3، ص 388.
[12]. مصوبات مجلس شورای ملی، دورۀ 21 (مورخ 26/12/1342)، ص 326.
[13]. آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، سند 8927/230.
[14]. مصوبات مجلس شورای ملی، دورۀ 23 (مورخ 28/11/1353)، ص 6567.
[15]. برنامۀ عمرانی چهارم، دورۀ ۲۲، ج ۴، ص ۲۱۹۱.
[16]. برنامۀ عمرانی پنجم، دورۀ ۲۳، ج ۸، ص ۴۴۶۳-۴۴۶۵.
[17]. محبوبی اردکانی، ج 3، ص390.
[18]. کوشش، س 25، ش 6293 (چهارشنبه 12 فروردین 1326)، ص 1.
[19]. آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، سند 40458/310.
[20]. محبوبی اردکانی، ج 3، ص 400.
[21]. مشروح مذاکرات مجلس شورای ملى، دورۀ 22 (پنجشنبه 14 آذر ماه 1347).
[22]. اطلاعات، ش 15035 (دوشنبه 24 خرداد 1355)، ص 4.
[23]. اطلاعات، ش 15337 (چهارشنبه 25 خرداد 1356)، ص 4.
[24]. همان.
[25]. اطلاعات، ش 15043 (چهارشنبه 2 تیر 1355)، ص 3.
[26]. آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، سند 48469/293.
[27]. اطلاعات، ش 15048 (سهشنبه 8 تیر 1355)، ص 4.
[28]. اسدالله علم، یادداشتهای علم، ج 6 (تهران: کتابسرا، 1390)، ص 391.
[29]. همان، ص 182.
[30]. اطلاعات، ش 15346 (یکشنبه 5 تیر 1356)، ص 4.
[31]. اطلاعات، ش 15347 (دوشنبه 6 تیر 1356)، ص 4.
[32]. اطلاعات، ش 15348 (سهشنبه 7 تیر 1356)، ص 31.
[33]. اطلاعات، ش 15350،( پنجشنبه 9 تیر 1356)، ص 4.
[34]. اطلاعات، ش 15371، (دوشنبه 3 مرداد 1356)، ص 1.
[35]. همان.
[36]. اطلاعات، ش 15374 (پنجشنبه 6مرداد 1356)، ص 4.
[37]. اطلاعات، ش 15375 (شنبه 8 مرداد 1356)، ص 4.
[38]. اطلاعات، ش 15386 (شنبه 22 مرداد 1356)، ص 4.
[39]. آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، سند 28016/297.
[40]. اطلاعات، ش 15388 (دوشنبه 24 مرداد 1356)، ص 4.
[41]. اطلاعات، ش 15404 (شنبه 12شهریور 1356)، ص 4.
[42]. اطلاعات، ش 15355 (چهارشنبه 15 تیر 1356)، ص 4.
[43] . اطلاعات، ش 15365 (دوشنبه 27 تیر 1356)، ص 4.
[44]. آیندگان، ش 2574 (شنبه 26 تیر 1355)، ص 1.
[45]. اطلاعات، ش 15364 (یکشنبه 26 تیر1356)، ص 4.
[46]. اطلاعات، ش 15372 (سهشنبه 4 مرداد 1356)، ص 4.
[47]. اطلاعات، ش 15361 (چهارشنبه 22 تیر 1356)، ص 11.
[48]. همان، ص 12.
[49]. اطلاعات، ش 15365 (دوشنبه 27 تیر 1356)، ص 4.
[50]. همان.
[51]. همان.
[52]. اطلاعات، ش 15035 (دوشنبه 24 خرداد 1355)، ص 4.
[53]. اطلاعات، ش 15337 (چهارشنبه 25 خرداد 1356)، ص 4.
[54]. همان.
[55]. همان.
[56]. اطلاعات، ش 15372 (سهشنبه 4 مرداد 1356)، ص 4.
[57]. اطلاعات، ش 15043 (چهارشنبه 2 تیر 1355)، ص 4.
[58]. اطلاعات، ش 15366 (سهشنبه 28 تیر 1356)، ص 9.
[59]. اطلاعات، ش 15367 (چهارشنبه 29 تیر 1356)، ص 3.
[60]. اطلاعات، ش 15375 (شنبه 8 مرداد 1356)، ص 4.
[61]. آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، سند 8600/370.
[62]. آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، سند 10816/370.
[63]. صورت جلسۀ شورای اقتصاد، جلسۀ 15 (مورخ 26/10/1355)، ص 4.
[64]. اطلاعات، ش 15035 (دوشنبه 24 خرداد 1355)، ص 4.
[65]. آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، سند 107013/240.
[66]. اطلاعات، ش 15035 (دوشنبه 24 خرداد 1355)، ص 4.
[67]. اطلاعات، ش 15355 (چهارشنبه 15 تیر1356)، ص 31.
[68]. اطلاعات، ش 15364 (یکشنبه 26 تیر 1356)، ص 4.
[69]. اطلاعات، ش 15365 (دوشنبه 27 تیر 1356)، ص 4.
[70]. اطلاعات، ش 15367 (چهارشنبه 29 تیر 1356)، ص 3.
[71]. اطلاعات، ش 15363 (شنبه 25 تیر 1356)، ص 4.
[72]. اطلاعات، ش 15367 (چهارشنبه 29 تیر 1356)، ص 3.
[73]. اطلاعات، ش 15375 (شنبه 8 مرداد 1356)، ص 5.
[74]. اطلاعات، ش 15364 (یکشنبه 26 تیر 1356)، ص 3.
[75]. همان.
[76]. اطلاعات، ش 15365 (دوشنبه 27 تیر 1356)، ص 5.
[77]. اطلاعات، ش 15365 (دوشنبه 27 تیر 1356)، ص 4.
[78]. اطلاعات، ش 15369 (شنبه 1مرداد 1356)، ص 20.
[79]. مشروح مذاکرات مجلس ملى، دورۀ 24، جلسۀ 113 (یکشنبه 2 مرداد 1356)؛ اطلاعات، ش15370 (یکشنبه 2 مرداد 1356)، ص 4.
[80]. اطلاعات، ش 15385 (پنجشنبه 20 مرداد 1356)، ص 4.
)