نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استاد گروه تاریخ، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
2 دانش‌آموخته دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، گروه تاریخ، دانشگاه تبریز، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Critical cultural and social discourses related to the lives of Iranian girls and women emerged after the Constitutional Revolution. Many women's journals criticized the traditional lifestyles of women and girls, challenging the norms, patterns, and traditional frameworks that defined their lives. Alongside the establishment of women-oriented newspapers that focused on the status and conditions of women and critiqued them, there were male-oriented publications such as "Gol-e Zard." These publications addressed women's issues and their roles through literature and poetry, aiming to change and improve the conditions of women and girls, ultimately leading to social, political, and economic transformations. These efforts were both negative and positive: negative in their critique of traditional lifestyles, particularly regarding marriage, familial relationships, and social activities; and positive in their pursuit of new opportunities for women and girls, such as in education, schooling, and healthcare. This article explores the reasons behind and the approaches of the "Gol-e Zard" magazine towards women's issues using content analysis. It offers new and innovative insights into the efforts and activities of this lesser-known publication.
Introduction
With the advent of the Constitutional Revolution and the opening of society, attention to women and their related issues became a focal point for intellectuals, followed by newspapers. The dire conditions of Iranian women, the violation and neglect of their rights, and their unfamiliarity with the right to life and education were highlighted and criticized, prompting efforts to improve their situation. The language used in this context was also distinct: a straightforward, critical vernacular that was easily understood, free of pretense and artifice. Folk literature became one of the tools for expressing social criticism in the late Qajar period. Folk poetry, a significant component of folk literature, reflects various aspects of the material and spiritual lives of the people. As a part of the people's heritage and daily life, folk literature can be utilized in the path of social change and transformation (Tabibzadeh 2003, 15; Ahmadi 2002, 23). One of the publications that addressed women's issues through folk language, employing poetic and narrative tools both humorous and serious, was the magazine "Gol-e Zard". "Gol-e Zard" was a literary magazine that also focused on the political and social issues of Iran at the time. In its various issues, it paid attention to and criticized both the old and new issues concerning women. In fact, "Gol-e Zard" can be considered a grand anthology of women's poetry, many of which were composed by men. These poems, like a painting, depict the condition of women during the Qajar era. In essence, "Gol-e Zard" utilized the tools of folk poetry and literature to engage in social criticism.
Materials and Methods
This study aims to conduct a content analysis of "Gol-e Zard", one of the lesser-known magazines from the late Qajar era, focusing on issues concerning women and girls of that period. The research relies extensively on various issues of "Gol-e Zard", as well as some texts, sources, travelogues from the Qajar and Constitutional eras, and recent studies. It examines the magazine's approach to women's issues and the methods and efforts of its writers to change the traditional feminine lifestyle. The magazine's negative efforts include critiquing traditional lifestyles, particularly concerning women's roles in marriage, family relationships, and social activities. Its positive efforts aimed to open new opportunities in the fields of education, schooling, and healthcare for women and girls. Content analysis was employed to achieve this objective.
Results and Discussion
The first issue of the satirical, literary, and critical magazine "Gol-e Zard" was distributed on Lalehzar Street in Tehran on the 27th of Sha'ban 1336 AH (1918 AD) and apparently continued to be published until late 1341 AH (1923 AD) for a period of four years. The founder of "Gol-e Zard" was Yahya ibn Mohammad Baqir Samieian, known by the pen name Reyhan. The magazine featured satirical and critical poetry similar to other contemporary publications such as "Nasim-e Shomal", "Molla Nasraddin", and others. Researchers consider "Gol-e Zard" to be an example of the new literary style, which was created in the common language for the understanding of the bazaar merchants and the general public while also attracting the attention of the elite. "Gol-e Zard" was a magazine targeted mainly at men, but to attract women, it offered an annual discount for subscriptions to underprivileged women and female students. In this article, we have examined the magazine’s efforts to introduce and alter the living patterns of Iranian women in the late Qajar period from two perspectives: negative (what should be avoided) and positive (what should be encouraged), in other words, the dos and don'ts of the lives of girls and women in the late Qajar era in Iran."Gol-e Zard" aimed to create the foundation for change in women's lifestyles by addressing what might appear as trivial issues and challenges faced by women and girls within the home and family structure. By bringing these topics into a public domain like a magazine, "Gol-e Zard" sought to foster an environment conducive to change. The magazine critiqued the difficulties women and girls faced in various family dynamics and their roles, using a unique literary style. One of the key areas of focus was the role of motherhood, emphasizing its importance and impact on child-rearing and, by extension, the country's future. In this way, "Gol-e Zard" paid special attention to both the positive and negative roles of mothers in the family and society, particularly in terms of their influence on the upbringing of Iran's children.
Another significant issue addressed was the marriage of girls. In relation to this, "Gol-e Zard" highlighted several concerns, such as the desires or indifference toward the wishes of girls, the age of marriage, poverty, the lack of a dowry, and the influence of superstitious beliefs on marriage. The magazine's attention to a girl's choice in marriage was particularly progressive in a society where marriages were often arranged without regard for the girl's preferences. Alongside this, "Gol-e Zard" criticized the prevalent practice of early marriage. The magazine considered the economic difficulties related to the marriage of girls from various perspectives, noting that poverty and the lack of a dowry were factors contributing to early marriages or child marriages. In addition to focusing on poverty and the lack of a dowry, "Gol-e Zard" also identified the fear of girls remaining unmarried as a factor leading to their marriages with much older men. Polygamy was another significant issue related to women in traditional lifestyles that "Gol-e Zard" addressed. The magazine highlighted the negative consequences of polygamy, specifically its moral corruption and ethical flaws, using its distinct literary style to alert society to these issues. In connection with traditional women's issues, particularly polygamy, "Gol-e Zard" also paid attention to practices tainted with superstitions, such as spell-casting and fortune-telling. Other topics that "Gol-e Zard" focused on included the relationships between mothers and daughters, brides and sisters-in-law, husbands and wives, brides and mothers-in-law, sons-in-law and mothers-in-law, and the interactions between co-wives. The magazine discussed the importance of educating girls on hygiene and cleanliness by their mothers, the necessity of teaching proper family relations, specifically the interactions between brides and mothers-in-law, brides and sisters-in-law, and the traditional conflicts between them. These issues were addressed in both serious and satirical notes by "Gol-e Zard".
However, "Gol-e Zard" did not neglect men's rights and concerns in its discussions of women's rights. The magazine sometimes reflected men's complaints about women through poetry, highlighting issues such as women's unreasonable demands on financially struggling men, their tendency towards luxury, and their lack of knowledge in the arts of homemaking and childcare, which were common sources of male dissatisfaction. The magazine also raised and critiqued the issues and challenges that women faced in the public sphere. The most significant of these was the lack of social security and safety for women. "Gol-e Zard" sought to highlight and condemn these socially deviant behaviors by reflecting the ugliness of such actions in the public domain and raising awareness within society. Additionally, "Gol-e Zard" did not overlook the human rights of maids and female domestic workers in the households of the wealthy and the aristocracy, paying attention to the hardships and difficulties they endured. "Gol-e Zard" was not merely a publication that spoke of what should not be done; it also emphasized what should be done. The most important "must" that "Gol-e Zard" stressed in its notes and articles was the education and schooling of girls. Beyond this, in several articles, the magazine compared Iranian women with European women and, from the perspective of modern education, urged Iranian girls to pursue education as a means to escape ignorance and the problems stemming from traditional lifestyles. Alongside education, another issue that "Gol-e Zard" considered crucial for improving the condition of women and girls was their health, hygiene, and nutrition. In its efforts to change the overall status of women, "Gol-e Zard" also advocated for the formation of women’s associations, viewing these as effective in improving women's situations. Overall, "Gol-e Zard" regarded the education of women, their health and hygiene, and their involvement in social activities to pursue their rights as key factors in changing the traditional way of life and, ultimately, transforming Iranian society.
Conclusion
The attention given to women and their issues, as reflected in the numerous articles and poems written about them, demonstrates that "Gol-e Zard" brought to public attention women's issues that were once considered trivial and insignificant. The reflection of women's issues in "Gol-e Zard" shows that the magazine aimed to change traditional living patterns by expressing women's lived experiences through poetry. It encouraged women to pursue education and learning, offering incentives such as discounts for women purchasing the newspaper, thus motivating them to read and become familiar with its content. By addressing the simple, tangible, and real-life issues of women and girls in folk poems and serious or humorous stories, "Gol-e Zard" took steps toward changing and improving the quality of life for women and girls. Although "Gol-e Zard" remained relatively unknown, it undoubtedly played a significant role in influencing the future direction and lifestyle of Iranian women and girls in the following decades.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
همزمان با مشروطه و باز شدن فضای جامعه، توجه به زنان و مسائل مربوط به آنان در مرکز توجه روشنفکران و به دنبال آنها روزنامهها قرار گرفت. وضعیت و شرایط ناگوار زنان ایرانی، ضایع و نادیده گرفته شدن حقوق آنان و ناآشنایی زنان و دختران ایرانی با حق زندگی و تحصیل، مورد توجه و انتقاد قرار گرفت و تلاشهایی برای بهبود وضعیت زنان در پیش گرفته شد. بر همین اساس، زبانی که به کار گرفته شد نیز زبان متفاوتی بود؛ زبان عامیانۀ انتقادیِ همه‌فهم بدون تکلف و تصنع. ادبیات عامیانه یکی از ابزار بیان انتقادات اجتماعی در اواخر دورۀ قاجار بود. اشعار عامیانه رکنی مهم از ادبیات عامیانه به شمار میرود که بازگوکننده و منعکس‌کنندۀ جلوه‌های گوناگون حیات مادی و معنوی مردمان جامعه است. ادبیات عامیانه به عنوان بخشی از میراث مردم و زندگی آنها، میتواند در مسیر تغییر و تحول اجتماعی به کار گرفته شود (طبیبزاده، 1382: 15؛ احمدی، 1381: 23). یکی از جرایدی که با ادبیاتی عامیانه و ابزارهای شعری و داستانی طنز و جدی وضعیت زنان را به عنوان یک مسئله مورد توجه قرار داده بود، نشریه گل زرد است. گل زرد نشریه ادبی بود با سمت و سوی توجه به مسائل سیاسی-اجتماعی ایران آن روز. این نشریه در شمارههای متعدد خود مسائل قدیم و جدید زنان را مورد توجه و انتقاد قرار داده است. در حقیقت، میتوان گل زرد را دیوانی بزرگ از اشعار زنانه دانست که بسیاری از آنها سرودۀ مردان است. این اشعار همچون تابلویی وضعیت زنان دورۀ قاجار را به تصویر کشیده است. درواقع، گل زرد با ابزار شعر و ادب عامیانه به سمت و سوی انتقاد اجتماعی رفته است.
بررسیها و پژوهشهای متعددی درباره زنان، حقوق و مطالبات آنان در جراید دوره قاجار صورت گرفته است. از میان آنها میتوان به مقالهای با عنوان «زن و تحول گفتمان از خلال نشریههای زنان (از مشروطه تا پهلوی)» از سهیلا ترابی فارسانی اشاره کرد. در این مقاله، از خلال نشریههای زننگار شامل «دانش»، «شکوفه»، «زبان زنان»، «نامه بانوان»، «عالم نسوان» و «جمعیت نسوان وطنخواه»، شیوۀ مواجهۀ این نشریات برای رخنه در ساختار سنت مورد توجه قرار گرفته است. مقالۀ دیگر که آن نیز بر یکی از نشریات زنان تأکید دارد، «بررسی مطالبات اجتماعی و فرهنگی زنان در مطبوعات عصر قاجار (با تأکید بر نشریه نامه بانوان)» نوشته محسن بهشتی سرشت و محسن پرویش است. نویسندگان به بررسی مطالبات اجتماعی و فرهنگی زنان در روزنامۀ نامه بانوان پرداختهاند. علی باغدار دلگشا نیز در مقالهای با عنوان «حقوق زنان در مطبوعات زننگار ایران از 1910 تا 1925» به بررسی حقوق زنان در روزنامههای زننگار پرداخته است. غیر از پژوهشهایی که به بررسی وضعیت زنان در روزنامههای زنان پرداختهاند، پژوهشهایی نیز به بررسی و مطالبات زنان در روزنامههای مردنگار دورۀ قاجار پرداختهاند. از جمله عباس قدیمی قیداری و زهرا کاظمی در دو مقاله با عنوانهای «از مستوری تا حضور اجتماعی؛ موانع و پیامدهای مشارکت اجتماعی زنان از دیدگاه نشریه ملانصرالدین» و «سنتها، آموزش و بیداری زنان: تحلیل تاریخی رویکرد ملانصرالدین به مسئله زنان» به بررسی وضعیت زنان در روزنامه ملانصرالدین پرداختهاند. محمدعلی علیزاده و علی باغدار دلگشا در مقالهای با عنوان «بررسی مطالبات اجتماعی زنان در جراید عصر مشروطه (با تأکید بر نامهنگاریهای زنان در روزنامه ایران نو)» نامهنگاریهای زنان در روزنامه ایران نو را مورد بررسی قرار دادهاند. همچنین سمیه‌سادات شفیعی در مقالهای با عنوان «آموزش زنان و تبیین ضرورت آن در مشروطه؛ تحلیل مکتوبات زنان در روزنامۀ ایران نو» به بررسی آموزش زنان در روزنامۀ ایران نو پرداخته است. همان‌گونه که ملاحظه میشود، با وجود پژوهشهای زیادی که در ربط با زنان، حقوق و مطالبات آنان در جراید دوره قاجار صورت گرفته، تاکنون به روزنامۀ گل زرد پرداخته نشده و علیرغم اهمیت زیاد و جایگاه درخورِ توجه گل زرد در تاریخ مطبوعات ایران، به‌ویژه در بین مجلات ادبی، فکاهی و انتقادی، مطالعات چندانی در مورد این جریده صورت نگرفته است. در این میان، نویسندگانی چون محمد صدرهاشمی در کتاب تاریخ جراید و مجلات ایران، ادوارد بروان در کتاب تاریخ ادبیات ایران از آغاز عهد صفویه تا زمان حاضر، مسعود برزین در شناسنامه مطبوعات ایران و مرتضی فرجیان و محمد باقر نجفزاده بارفروش در اثر مشترکشان طنزسرایان ایران از مشروطه تا انقلاب به معرفی اجمالی گل زرد پرداخته و اشاراتی بسیار کلی و کوتاه به محتوای این روزنامه کرده‌اند. جای شگفتی است که آثار مهم و شناخته‌شده در حوزۀ مطبوعات همچون تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران نوشتۀ محیط طباطبایی، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان از ناصرالدین پروین، کتاب نگرشی بر روزنامههای فکاهی ایران نوشتۀ غلامحسین مراقبتی که به روزنامههای فکاهی و طنز پرداختهاند و کتاب نام‌آشنای ادوارد براون انگلیسی با عنوان تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت نامی از گل زرد نبردهاند. در میان مقالات نیز تنها کوروش نوروز مرادی در مقالهای با عنوان «مجله گل زرد؛ شاهکار ادبیات عامیانه ایران در اواخر قاجار» (نوروز مرادی مهر، 1383: 30-47) به معرفی این نشریه پرداخته و در جداولی فهرست ادبیات منثور و منظوم نشریه را آورده است. در مقالۀ حاضر تلاش شده است به موضوع زن و خانواده در گل زرد پرداخته شود و نوع نگاه مجله به زنان با تحلیل مقالات آن مورد بررسی قرار گیرد. بر این اساس، تلاش مجله برای طرح و تغییر در الگوی زیست زنانه در جامعه ایران اواخر عصر قاجار را از دو زوایۀ سلبی و ایجابی مورد بررسی قرار دادهایم. زاویه سلبی یعنی نقد الگوی زیست سنتی زنان، الگوهای رایج ازدواج آنان و مسائل مربوط به آن، روابط سنتی درون‌خانوادگی از جمله بین زن و شوهر و دیگر اعضای خانواده و زاویه ایجابی یعنی باز کردن عرصههای جدید برای زنان و دختران همچون آموزش و تحصیل دختران، بازگشایی مدارس به‌ویژه مدارس دخترانه، بهداشت دختران و زنان و همچنین انجمنهای زنان. علیرغم توجه گستردۀ مجله گل زرد به زنان و اختصاص مقالات منظوم و منثور زیادی به آنان که هم‌جهت و همسو با سایر روزنامههای زننگار بوده، توجه چندانی بدان صورت نگرفته است. آنچه این نشریه را در بین نشریات متنوع در ربط با زنان در دوران پسامشروطه و اواخر دوره قاجار متمایز میکند، استفاده از زبان شعر و داستانهای فکاهی و عامیانه است تا علاوه بر تحصیل‌کردگان و باسوادان، فهم آن را برای افراد بی‌سواد جامعه که آن اشعار را میشنیدند، سادهتر گرداند. در حقیقت، مجله تلاش داشت با ابزاری همه‌فهم مسائل زنان را به نقد و طرح عمومی بکشد. بدین ترتیب، در این پژوهش برآنیم با استفاده از روش تحلیل محتوا به این سؤالات پاسخ دهیم که مجلۀ گل زرد چه رویکردی به زنان و مسائل آنان داشت؟ و از طریق چه ابزار و راههایی به طرح آنها میپرداخت؟ و چه اهدافی را دنبال میکرد؟
معرفی مجله گل زرد، محتوا و سمت و سوی کلی آن
گل زرد از روزنامههای فکاهی مشهوری است که قریب یک دهه پس از اعلان مشروطیت، در تهران انتشار مییافت (خارابی، 1386: 60). اولین شماره نشریه فکاهی و ادبی و انتقادی گل زرد در 27 شعبان 1336 در تهران، خیابان لالهزار توزیع شد و ظاهراً تا اواخر سال 1341ق منتشر میشد (آرینپور، 1350: 2/226). گل زرد هر دو هفته و بعدها هفتگی به مدت چهار سال انتشار مییافت (فرجیان و نجفزاده، 1370: 1/357؛ برزین 1371: 341-342). طی چهار سال انتشار، گل زرد دو بار توقیف، مؤسس آن زندانی و یک شب را نیز در دارالمجانین سپری کرد. طی این مدت مجله سه مدیر عوض کرد؛ یحیی ریحان، حسین توفیق و سید ابراهیم الفت. مؤسس گل زرد یحیی‌بن محمدباقر سمیعیان متخلص به «ریحان»، سید اشرف‌الدین حسینی (نسیم شمال) را مقتدای خود معرفی میکرد (گل زرد، س1، 27 شعبان 1336: نمره 1، 1). در نشریه فکاهی گل زرد اشعار طنز و انتقادی همانند نشریات همزمانش چون نسیم شمال، ملانصرالدین و غیره چاپ میشد و آثار امضاهای یحیی ریحان، جوجی، ذره و لختی، بیش از آثار دیگران به چشم میخورد. محققان گل زرد را نمونه‌ای از طرز ادبیات جدید میدانند که به زبان عمومی و برای فهم بازاریان و همۀ عوام با جلب توجه خواص، به دستور مجمع دانشکده ایجاد شده بود (صدر هاشمی، 1364: 2/159؛ آرینپور، 1350: 2/226؛ فرجیان و نجفزاده بارفروش، 1370: 1/357).
دربارۀ انتخاب عنوان «گل زرد» برای روزنامه در شماره اول چنین آمده است: «در موقعی که غنچههای قشنگ گل زرد در همه جا باز گردیدهاند ما نامۀ گل زرد را انتشار میدهیم. گلهای زرد هر قدر که تازه و با طراوت باشند به زودی خشک خواهند گردید ولی (گل زرد) ما همیشه خوب و دلانگیز مانده و یک غنچۀ نوشکفته خواهد بود که هیچ وقت پژمرده نمیگردد» (گل زرد، س1، 27 شعبان 1336: نمره1، 1).
یحیی ریحان هدف از انتشار مجله را محروم ماندن «درجات دوم و سوم اهالی» ایران دانسته؛ زیرا کمتر برای آنان روزنامه و مجلهای به طبع رسیده است. او معتقد بود «طبقات دوم و سوم اهالی (که در ایران در هر یک صد نفر جمعیت نود و نه نفر از این گونه می باشند)» آشنایی با رویههای رایج در جراید سیاسی ندارند، بلکه به یک «زمینه ساده طبیعی و مخصوصاً ذوقی و فکاهی راغب میباشند که گل زرد به همین مقصود قلم برداشته است» (گل زرد، س1، 27 شعبان 1336، نمره1، 1). آن‌گونه که از این نوشته برمیآید، حوزۀ کاری روزنامه بخشهای مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی بود (آرینپور، 1350: 2/226) و روزنامهای با فضایی جنسیتی نیست. همچنین روزنامه تلاش داشت تا این مباحث مختلف را به گونهای که اعضای طبقات متوسط و پایین جامعه نیز درک کنند، بازگو کند. براون معتقد است در بین مجلات فارسی در «خوبی و زیبایی شکل»، مجله گل زرد یک استثناست (براون، 1316: 4/343). بدین‌گونه گل زرد یکی از منابع مهم در مطالعات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و به‌ویژه پژوهشهای حوزۀ زنان است که از اواخر دوره قاجار باقی مانده است.
نویسندگان نشریه شامل میرزا یحیی‌خان ریحان، سید عبدالحسین حسابی و ابوالقاسم ذره بودند که اولین شماره گل زرد را منتشر کردند و تا سالها با یکدیگر همکاری داشتند (آرینپور، 1350: 2/226). سید عبدالحسین حسابی با نام مستعار «لختی» و سید ابوالقاسم ذره با نام مستعار «جوجی» از همکاران ریحان در انتشار مجله گل زرد بودند. هر دوی آنها بعدها به انقلابیون گیلان پیوستند و پس از قیام میرزا کوچک‌خان، با احسان‌الله‌خان به شوروی رفتند و در آنجا مقیم شدند (آرینپور، 1350: 2/226؛ صدر هاشمی، 1364: 4/158).
گل زرد مجلهای «مردنگار» بود و اگرچه در شمارههای نخست خود به مسائل زنان و دختران نمیپرداخت، اما به منظور جذب آنان، برای زنان بی‌بضاعت و دختران محصّل تخفیف سالیانهای در صورت آبونه شدن آنان در نظر گرفته بود (گل زرد، «بهمراهی اطفال»، س1، نمره 2، 3). البته پس از آنکه در شماره هفتم در نوشته‌ای با امضای «بیبی خواتون» به این کاستی اشاره شد که نشریه از «مندرجاتی که بیشتر به عالم نسوان و دخترهای جوان مفید واقع شود خالی بوده»، این کاستی مورد توجه قرار گرفت و گل زرد به‌تدریج مسائل زنان را مورد توجه قرار داد؛ به‌طوری که در سال دوم نیز در یکی از نوشتههایش با عنوان «دختران جوان» ضمن اشاره به علاقۀ دختران جوان تحصیل‌کرده به مطالعۀ گل زرد به دلیل سبک ادبی‌اش، خطاب به دختران جوان تحصیل‌کردۀ کم‌بضاعت و بی‌بضاعت اعلام کرده بود: «اداره ما حاضر است در مقابل این‌گونه مشترکین نصف قیمت یک سال را که عبارت از یک تومان است دریافت نموده و مدت یک سال روزنامه آنها را مرتباً برساند» (گل زرد، س1، 7 ذی‌الحجة الحرام 1337: نمره4، 4). بدین ترتیب، این نشریۀ مردنگار با عنوانی که خاص زنان بود، در مسیر طرح عمومی مسائل و مشکلات اجتماعی، آموزشی، بهداشتی و تربیتی زنان برآمد. ما تلاشهای نشریه برای طرح و تغییر در الگوهای زیست زنانه جامعۀ ایران اواخر دوره قاجار را از دو زاویه سلبی و ایجابی و به عبارت دیگر، نبایدها و بایدهایی در زندگی دختران و زنان جامعه ایران اواخر عصر قاجار بررسی کردهایم که در ادامه میآید.
گل زرد و نقد سبک و الگوی زیست سنتی زنان در حوزۀ خصوصی-خانوادگی
گل زرد با طرح مسائل و دشواریهای در ظاهر پیش پا افتادۀ زنان و دختران در چارچوب خانه و خانواده و مناسبات درون‌خانوادگی در نشریه که حوزهای عمومی به شمار میرفت، درصدد برآمد بستر و زمینۀ تغییر در الگوی زیست زنانه را فراهم کند. مسائل و دشواریهای زنان و دختران را در موقعیتهای مختلف در صحنه مناسبات و روابط خانوادگی و نقشهای آنان با ادبیات و سبک خاصی به انتقاد کشید.
«مادر» از جمله نقشهای زنانهای است که آن را در ربط با تربیت فرزندان و آیندۀ جامعه ایران مورد توجه قرار داده است. درواقع، مادر را که در الگوی زیست سنتی در چارچوب خانه نقش‌آفرینی میکرد، آن را واجد یک نقش اجتماعی مؤثر در ربط با آیندۀ جامعه ایران به شمار آورد. از دیدگاه گل زرد، به اعتبار همین نقش اجتماعی، مادری که در چارچوب خانه قرار دارد، باید آموزش ببیند. برای نمونه، در شعر «مادر»، سراینده با امضای «ی. ریحان» که مؤسس خود مجله است، بر این عقیده است که چون مادر در تربیت و بزرگ کردن فرزندان تلاش بسیاری میکند، در نتیجه باید مادر را مادام العمر ثنا گفت و معزز داشت (گل زرد، «مادر»، س1، 27 شعبان 1336: نمره 1، 2). در ادامۀ همین شعر، سرودهای با امضای «م. بهار» آورده که معتقد است رذایل اخلاقی را نیز کودک از مادرش میآموزد (همان). به نظر میرسد مجله میخواهد تأکید کند که مادران در رشد و شکوفایی فرزندان تأثیر بسیار زیادی دارند که از یک سو، باعث رشد و بالندگی آنها و از سوی دیگر، باعث افتادن آنها در ورطۀ رذایل اخلاقی میشوند. در شمارۀ دوم مجله (گل زرد، «مادر»، 12 رمضان 1336: نمره 2، 3) به شعر مادر که ترجمهای از سرودهای فرانسوی بوده و مورد توجه خوانندگان قرار گرفته، اشاره کرده و از دختران تحصیل‌کرده و خانمهای فاضله خواسته است در موضوع مادر اگر نوشته یا سرودهای دارند، به مجله بفرستند.
در انتشار سرودههایی از ایرج‌میرزا درباره مادر، تلاش داشت ضمن نقد فرهنگ مردسالاری، تأثیر مادر در زندگی فرزندان و جایگاه گرامی مادر را بازتاب دهد (گل زرد، «مادر»، 12 شوال 1336: نمره 4، 2؛ همان، 12 ذی‌قعدة الحرام 1336: نمره6، 2). از سوی دیگر، گل زرد مادر آموزش ندیده و تربیت‌نیافتۀ گرفتار جهل و خرافات را اسباب خرابی و ویرانی خانواده، جامعه و کشور میدانست. این نگاه در شعری از خانم بدرالملوک بازتاب یافته است:
«مادران جاهل اسباب خرابی بودهاند زانکه مردان را هم ایشان مربی بودهاند»
(گل زرد، 8 ربیع الثانی 1338: نمره10، 3)
بدین ترتیب، گل زرد به نقش‌آفرینی منفی و مثبت مادران در خانواده و جامعه از منظر نقش مادرانگی آنان در تربیت فرزندان ایران توجه کرده است؛ مادرانی که باید از نقش محدود سنتی در خانواده، به تأثیرگذاری خود در آیندۀ مملکت بیاندیشند.
مسئلۀ دیگری که مجلۀ گل زرد بخش گستردهای از مقالات خود را بدان اختصاص داده و تلاش زیادی در تغییر الگوهای سنتی آن نیز داشته، ازدواج دختران است. در ربط با این مسئله، تمایل دختران یا بیاعتنایی به خواست آنان، سن ازدواج، فقر و نداشتن جهیزیه و همچنین نقش باورهای خرافی در ازدواج را مورد توجه قرار داده است. در این ارتباط، اشعار طنز، فکاهی و عامیانه که بتواند موضوع را بازتاب و فهم عمومی دهد، منتشر ساخته و درواقع این اشعار یا نثر موزون را برای انتقال موضوع مورد انتقاد اجتماعی به کار گرفته است. از دیدگاه گل زرد، چگونگی ازدواج دختران و نقش و اختیار آنان در ازدواج، مسئلۀ بسیار مهمی است (گل زرد، «عروسیه دامادیه// مجلس عیش و شادیه»، س3، دوشنبه 18 شوال المکرم، نمره 43، 4). توجه و اشارۀ مجله به اختیار دختران در ازدواج در جامعهای که این امر بدون توجه به تمایل آنان انجام میشد، بسیار پیشروانه بود. در کنار این، ازدواج در سنین پایین را که الگوی رایجی بود، به نقد کشیده است. نمونۀ این نقد در اشعاری به امضای «شیپور خانم» نمود یافته است (گل زرد، «عروس به این کوتاهی داماد به این سیاهی»، س3، مورخه دوشنبه 6 رمضان المبارک، نمره 38، 2-3). درواقع این نقد، نقدی بر یکی از شاخصهای مهم الگوی زیست سنتی دختران ایران بود.
دشواریهای اقتصادی در ربط با ازدواج دختران، از چند منظر مورد توجه گل زرد قرار گرفته است. فقر و نداشتن جهیزیه یکی از عوامل ازدواجهای زودهنگام دختران یا کودکهمسری بیان شده است (گل زرد، س4، مورخه 17 ربیع‌الثانی، نمره 18، 4). از سوی دیگر، مجله در «سرگذشت زن جادوگر» (گل زرد، س4، مورخه دوشنبه 8 جمادی‌الاول، نمره 21، 4) موردی را مثال آورده که «ثروتمند بودن دختر» علت خواستگاری از او توسط مردان همسردار است. همچنین در شعری دیگر به مسئلۀ جهیزیه عروس (گل زرد، س3، مورخه 18 شوال المکرم، نمره 43، 4)[1] اشاره کرده، تشریفات زیاد عروسی را مورد نقد قرار داده و ضمن بیان آنها، این تدارکات اضافی را به وضعیت بد اقتصادی کشور نیز پیوند زده است. همچنین عدم داشتن جهیزیه را سبب نداشتن خواستگار و ازدواج نکردن دختر بیان کرده است (گل زرد، س4، مورخه 22 ذی‌حجه، نمره 8، 4). سراینده همچنین به همین دلیل از داشتن فرزند دختر ابراز نارضایتی میکند. بدین ترتیب، تهیۀ جهیزیه برای دختران را یکی از دغدغههای پدران و مادران معرفی کرده و از زبان پدر تهیۀ جهیزیۀ دختران را سبب از بین رفتن مال دانسته است (گل زرد، س4، مورخه دوشنبه 4 ربیع‌الاول، نمره 14، 2). میتوان گفت شرایط بد اقتصادی کشور، آشفتگی امور، در کنار وجود اقتصاد معیشتی، وجود سنتهای ریشهدار در بین مردم و همچنین نظام مردسالار حاکم بر جامعۀ عصر قاجار، سبب میشد خانوادهها برای فرزند پسر اهمیت بیشتری قائل شوند و نسبت به فرزند دختر بیعلاقه باشند. در نتیجه، همۀ این موارد سبب دشواری شرایط برای زنان و دختران از ابتدای تولد، در تحصیل و آموزش، هنگام ازدواج و همان‌گونه که گل زرد نیز اشاره کرده، برای تهیه جهیزیه میشد.
همان‌گونه که اشاره شد، فقر و نداشتن جهیزیه یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در ازدواج دختران به‌ویژه در سنین پایین به شمار میآمد. این مسئله در بسیاری از شمارههای گل زرد مورد توجه قرار گرفته است. گل زرد علاوه بر توجه به فقر و نداشتن جهیزیه، ترس از خانه ماندن دختران را نیز از عوامل ازدواج با افراد مسن عنوان کرده است[2] (گل زرد، «از خونه آبجی گوهر میان به خواستگاری»، س4، مورخه دوشنبه 17 ربیع‌الثانی، نمره 18، 4). همچنین این مسئله که داشتن یا نداشتن جهیزیه، نوع ارتباط با خانوادۀ همسر را مشخص میکرد. مسئلۀ جالب توجه اشاره به رواج سحر و جادو در بین زنان در ارتباط با همسرانشان است. شواهد حاکی از آن است که گرایش به خرافات در جامعه ایران دورۀ قاجار گسترده بود و از اصلیترین نمودهای این تمایل و گرایش، بهرهگیری فراوان از انواع طلسمات و تعویذها، توسل به جادو و جنبل بود. کارکردها و کاربردهای زیادی در منابع برای طلسمات عنوان شده که از بین آنها میتوان کارکردهای سیاسی، پزشکی و آن‌گونه که حاتمی اشاره کرده، کسب خوشبختی اشاره کرد (ر.ک. به: حاتمی، 1398: 69-78؛ رحمانیان و حاتمی، 1391: 27-44). یکی از مهم‌ترین کارکردهای طلسمها و تعویذها، مربوط به جلب محبت دیگران به‌ویژه همسر، معشوق یا معشوقه بود (شیل، 1362: 91-92؛ پولاک، 1368: 237-238؛ رایس، 1363: 42، 43، 48)؛ به همین دلیل گل زرد در کنار طرح و انتقاد از الگوهای رایج ازدواج، از جمله جهیزیه، به طرز ماهرانهای سنت رایج دیگر در این دوره را نیز به نقد کشیده و آن استفاده از طلسم و جادو در روابط خانوادگی است.
گل زرد در یادداشتها و مقالاتی که عناوینی ساده و جذاب دارد و با استفاده از تکنیک گفت‌وگو میان دو زن (برای نمونه: گل زرد، س4، مورخه دوشنبه 24 ربیع‌الثانی، نمره 19، 4) شکل گرفته، افزون بر اینکه واقعیاتی از مناسبات اجتماعی را بازتاب داده، سنتهای رایج دربارۀ ازدواج، عدم استقلال دختران، سن پایین ازدواج و همچنین فقر و نداشتن جهیزیه و روی آوردن به باورهای خرافی در ازدواج را در تغییر جامعه به نقد کشیده است.
چندهمسری نیز از جمله مسائل مهم مربوط به زنان در الگوی زیست سنتی است که از سوی گل زرد مورد توجه قرار گرفته است. گل زرد پیامدهای منفی چندهمسری و به‌طور مشخص فساد و نقصان اخلاقی را با ادبیات خاص خود به جامعه گوشزد کرده است. «مرد دوزنه» مقالهای است که در آن به بیان تأثیرات منفی چندهمسری بر شوهران، چون غم و رنج، بدتر شدن وضعیت مالی، از دست دادن احترام و اقتدار و همچنین قوای جسمی و در نهایت مرگ زودرس پرداخته است (گل زرد، س4، مورخه 27 رجب المرجب، نمره 26، 1، 2). همچنین در مقالۀ «حکایت مرد چهارزنه» از زبان زنی که همسرش با وجود داشتن چهار زن، به دنبال همسر جدیدی بود، دروغهای مرد به خانوادۀ همسر جدید مبنی بر ثروتمند بودن و داشتن خویشاوندانی در مقامات بالا و همچنین مجرد بودنش را برملا کرده و گفته است او نه تنها بداخلاق و نامرتب و زشت و بدقیافه است، بلکه هدفش این است که به خاطر جهیزیهاش با او ازدواج کند (گل زرد، س3، مورخه دوشنبه 23 شعبان المعظم، نمره 36، 4). گل زرد درواقع با انتشار مقالاتی دربارۀ بخشی از واقعیات حیات اجتماعی، علاوه بر آسیبشناسی این پدیده مرسوم، تلاش کرده است پیامدهای منفی آن در زندگی فردی و اجتماعی را در سطوح مختلف بازتاب دهد و روشنگری و آگاهی‌بخشی کند.
در ربط و پیوند با مسائل سنتی زنان و به‌ویژه چندهمسری، گل زرد یک واقعیت آلوده به اوهام و خرافات، یعنی پدیدۀ دعانویسی و فال‌گیری را نیز از نظر دور نداشته است؛ چنان‌که زنان برای حل مشکلات و مصایبشان به دعانویسی و فال‌گیری روی می‌آوردند که در برخی نشریات عصر هم مورد توجه قرار گرفته است (ملا نصرالدین، 13 اکتبر 1908: شمارۀ 41، به نقل از دشتکینیا، 1395: 79؛ ملا نصرالدین، «بیر پاره خبرلر»، 13 اکتبر 1908: شماره 41، 2؛ دهخدا، 1358: 252). گل زرد با آوردن اشعاری عامیانه و داستانهایی همه‌پسند و همه‌فهم از بطن جامعۀ ایران، ضمن اینکه پیوند چندهمسری با دعانویسی و فال‌گیری را برملا کرده، به پیامدهای منفی و آسیبهای ناشی از آن نیز پرداخته است (گل زرد، «سرگذشت زن جادوگر»، س4، مورخه دوشنبه 8 جمادی‌الاول، نمره 21، 4؛ گل زرد، سال سوم، دوشنبه 4 شوال 1338: نمره 41، 4؛ گل زرد، س3، دوشنبه چهارم شوال 1338: نمره 41، 4). افزون بر این، کودکهمسری و ازدواج زودهنگام را نیز در ربط با چندهمسری مورد توجه و نقد قرار داده است (گل زرد، «دلم خوشه زن بکم// گرسنه و حال سگم»، س4، مورخه دوشنبه 29 ذی‌حجه، نمره 9، 4).[3]
گل زرد همچنین برخی پیامدهای دیگر چندهمسری را از منظر اخلال اقتصادی و بهم ریختن نظم و انسجام خانواده و قربانی شدن عواطف زنان درگیر با پدیدۀ چندهمسری مورد توجه قرار داده است. بر همین اساس، بیتوجهی مرد چندهمسر به همسران نخست و پیشین از نظر عاطفی و اقتصادی که به مشکلات روحی و روانی آنان و فقر و نداری منجر میشد، موضوع چند مقاله یا یادداشت قرار گرفته است (گل زرد، «بکن بحال من نظر خان‌باجی»، س3، مورخه دوشنبه 1 شعبان المعظم، نمره 34، 3؛ گل زرد، «دلم خوشه زن بکم// گرسنه و حال سگم»، س4، مورخه دوشنبه 29 ذی‌حجه، نمره 9، 4). متلاشی شدن نظم و انسجام خانوادگی، خشونت خانوادگی و درگیرهای بین همسران و آسیبهای ناشی از آن بر تربیت فرزندان نیز از دیگر پیامدهای منفی چندهمسری برشمرده شد و در مقالات متعددی این موضوع را به طرح و نقد کشیده است (گل زرد، س3، دوشنبه چهارم شوال 1338: نمره 41، 4؛ گل زرد، س4، مورخه دوشنبه 15 ذی‌حجه، نمره 7، 4؛ گل زرد، «بکن به حال من نظر خان‌باجی»، س3، مورخه دوشنبه 1 شعبان المعظم، نمره 34، 3؛ گل زرد، «شکایت زن از شوهر»، س4، مورخه دوشنبه اول جمادی‌الاول، نمره 20، 4؛ گل زرد، س4، مورخه دوشنبه 15 ذی‌حجه، نمره 7، 4). بدین ترتیب، گل زرد به شیوۀ طنز اجتماعی-انتقادی و مطالب جدی همه‌فهم، واقعیات و آسیبهای خانه و خانواده ایرانی و مناسبات بین ارکان خانواده را -که هیچ‌گاه ضرورت و امکانی برای طرح در عرصه عمومی برای آن نبود- مطرح ساخت و الگوی زیست سنتی خانواده و زنان و دختران ایرانی را در عرصه عمومی به تصویر کشید. این پرداخت از این منظر نیز مهم است که اساساً در سنت، زن و خانواده موضوعی نبود که بتواند امکان طرح در فضای عمومی را داشته باشد، اما گل زرد این جرئت و جسارت را پیدا کرد تا واقعیاتی تلخ و پنهان از زنان و دختران و خانوادۀ ایرانی را با هدف تغییر در الگوی زیست به صحنۀ طرح عمومی بکشاند.
از دیگر موضوعات مورد علاقۀ گل زرد که با هدف اصلاح مناسبات درون‌خانوادگی و روابط بین ارکان اصلی یک خانوادۀ ایرانی، آن را مورد توجه قرار داد، روابط مادر و دختر، عروس و خواهرشوهر، زن و شوهر، عروس و مادرشوهر، داماد و مادرزن و روابط هووها با همدیگر بود. تربیت و آموزش بهداشت و نظافت برای دختران از سوی مادر، لزوم آموزش مناسبات درست درون‌خانوادگی و به‌طور مشخص روابط عروس و مادرشوهر و روابط عروس و خواهرشوهر و درگیریهای سنتی بین آنها، موضوعاتی بود که گل زرد در یادداشتهایی جدی و طنز آنها را مورد توجه قرار داد. نکتۀ ظریف در این موارد، تقابل و مواجههای است میان یک طرف ماجرا که از فرهنگ و تحصیلات جدید بهره گرفته با طرف دیگر ماجرا که با پدیدههای جدید نسبتی ندارد (گل زرد، «دختر بیشعورم بیا سرت رو بشورم»، س3، مورخه دوشنبه 27 رمضان المبارک، نمرۀ 40، 2؛ گل زرد، «خواهرشوهر»، س3، مورخه دوشنبه 13 رمضان، نمره 39، 2). درواقع، گل زرد جامعۀ در حال گذاری را به نمایش گذاشت که می‌بایست با تغییر در الگوی زیست پیشین، ضمن پایبندی به سنتهای درست، با پدیدهها و آدمهای جدید نیز نسبتی برقرار کند.
طرح شکایات و عریضههای زنان در گل زرد، دریچهای را برای عرض اندام زنانی از سطوح مختلف جامعه ایران گشود. گل زرد موضوع این شکایات را دست‌مایۀ مقالات و یادداشتهایی قرار داد که تصویری عینی و واقعی از حیات اجتماعی یک خانوادۀ ایرانی را به نمایش میگذارد. بیکاری مردان و مشکلات اقتصادی و روحی و روانی ناشی از آن در خانواده و تنش و درگیری بین اعضای خانواده، موضوعاتی بود که گل زرد آنها را براساس شکایتنامهها و عریضههای زنان که به دفتر روزنامه میرسید، مطرح میساخت (گل زرد، «دلم خوشه شوهر دارم// کلون پشت در دارم»، س3، مورخه دوشنبه 13 رمضان، نمره 39، 4؛ همان، «بلال دونه دونه// برات ترکی میخونه»، س4، 17 ذی‌قعده، نمرۀ 3، 2؛ همان، «دلم خوشه زن بکم»، س4، مورخه دوشنبه، 29 ذی‌حجه، نمره 9، 4؛ همان، «انشاءالله»، س4، مورخه دوشنبه 21 جمادی‌الاخر، نمره 23، 1؛ همان، «زن بدخلق»، س4، مورخه دوشنبه 12 صفر، نمره 11، 2؛ همان، «بازم میگن این مرتیکه دیوونه است// خاک بسرش کجا به فکر خونه است»، س4، دوشنبه 19 صفر، نمره 12، 4). نکتۀ مهم این است که گل زرد مشکلات اقتصادی خانوادۀ ایرانی را در ربط با مشکلات اقتصادی کشور قرار میداد.
گل زرد البته این‌گونه نبود که در مقابل طرح حقوق زنان، به حقوق مردان و خواستههای آنان بیتوجهی کند. این جریده در مواقعی شکایات مردان از زنان را نیز در قالب اشعاری بازتاب میداد و برخی رفتارهای زنان و خواستههای غیرمنطقی آنان از مردان فاقد توانایی مالی و گرایش آنان به تجملات و عدم آشنایی زنان با رموز و فنون خانهداری و بچهداری را از موارد مشخص شکایات مردان و نارضایتی آنان از زنان برشمرده است (گل زرد، «امان از دست این زن وای از این زن»، س4، دوشنبه ذیالقعده، نمره 4، 4؛ همان، س4، مورخه دوشنبه 5 صفر، نمره 10، 4؛ همان، س4، دوشنبه 21 جمادی‌الاخر، نمره 23، 4).[4] به نظر میرسد گل زرد با طرح این موضوعات قصد داشت آموزش دختران و زنان در زمینۀ خانهداری، همسرداری و تربیت فرزند را برای ارائۀ الگوی مناسبات منطقی در خانوادهها به عنوان اصول و زمینههای مهم مطرح سازد.
آنچه در صفحات پیشین بیان شد، عمدتاً بر مسائل زنان در پیوند با حوزۀ خانوادگی و فردی زنان بود؛ البته با اشارهای به پیامدهای اجتماعی آنها، در کنار آن گل زرد مسائل و دشواریهایی را که زنان در عرصه اجتماع و به‌طور مشخص در کوچه و خیابان با آن مواجهه بودند نیز مطرح و مورد انتقاد قرار داده است. مهم‌ترین آنها ناامنی اجتماعی و فقدان امنیت اجتماعی برای زنان بود. گل زرد در سرودهای به نام «لاس‌زن‌ها» فقدان امنیت اجتماعی برای زنان را در کوچه و خیابان به نقد کشیده است. سخنان زشت، مزاحمت برای زنان و دختران و هرزگیها، از مصادیق ناامنی اجتماعی عنوان شده است که آزردگی روحی و روانی را نیز برای زنان به دنبال میآورد (گل زرد، س2، مورخه 2 شعبان 1338: نمره 18، 1-2). گل زرد با طرح و نقد این رفتارهای خلاف هنجارهای اجتماعی، درصدد برآمد زشتی این عمل را در عرصۀ عمومی بازتاب دهد و جامعه را نسبت به آن آگاه سازد. گل زرد در ادامه توجه به مسائل مختلف زنان، از حق و حقوق انسانی کلفتها و زنان خدمتکار خانه‌های اعیان و اشراف نیز نگذشته و سختی کار آنها و مشکلاتشان را مورد توجه قرار داده است (گل زرد، «شکایت یک کلفت»، س3، مورخه دوشنبه 29 شعبان، نمره 37، 4؛ همان، س2، مورخه 22 ربیع‌الثانی 1338: نمره 11، 2).
آنچه در این صفحات بررسی شد، مسائل و مشکلات ریز و درشت و پیدا و پنهان زنان و دختران جامعۀ ایران در خانه و خانواده و مناسبات درون‌خانوادگی از نگاه جریدۀ گل زرد بود. گل زرد به شیوۀ بیسابقهای این مسائل را به عنوان مسائل مهم که می‌بایست مجال طرح یابد، با هدف تغییر در سبک و شیوۀ زیست و مناسبات سنتی ارکان خانواده و زنان و دختران ایران و بهبود سطح زندگی آنان که در نهایت به تغییر و تحول در حیات اجتماعی و فرهنگی ایرانیان میانجامید، در عرصه عمومی به طرح و نقد گذاشت.
بایدها و راهکارهای گل زرد در مسیر تغییر وضعیت اجتماعی زنان
گل زرد جریدهای نبود که تنها از نبایدهای زندگی فردی و اجتماعی زنان و خانوادههای ایرانی سخن بگوید، بلکه به شیوۀ پیشروانهای برای تغییر و تحول اجتماعی تلاش کرد تا عرصهها و دریچهها و افقهایی برای زنان و دختران ایران بگشاید. مهم‌ترین بایدی که گل زرد در یادداشتها و مقالاتش روی آن تأکید کرد، آموزش و تحصیل دختران بود. در جامعه سنتی که حتی برخی زنان نیز مخالف آموزش و تحصیل دختران بودند (گل زرد «مدرسه!! شکایت یک زن قدیمی از مدرسه»، 10 صفرالمظفر 1337: نمره 11، 2)، گل زرد در شعری با عنوان «به مادران فردا» سرودۀ «میرزا سعیدخان نفیسی» به دختران توصیه میکرد در پی دانش و تربیت باشند؛ زیرا علت تباهی، فقر، ذلت، روسیاهی و ضعف کشور در عدم آموزش و تربیت دانشی دختران است.
«دانید ز چیست این تباهی کز کشور ما برده نیرو؟...
ای دخترکان رأفت‌آموز در دانش و مردمی بکوشید
بر قامت خویشتن شب و روز جز جامۀ تربیت نپوشید»
(گل زرد، س2، مورخه 7 ذی‌الحجه الحرام 1337: نمره 4، 3)
فراتر از آن، گل زرد در مقالاتی به مقایسۀ زنان ایرانی و اروپایی پرداخته و از منظر آموزش و تحصیلات جدید به دختران ایرانی توصیه کرده است که برای رهایی از جهل و مشکلات ناشی از الگوی زیست سنتی، به تحصیل و آموزش روی بیاورند تا چهرهای جدید از زن ایرانی در پی این «دوره منحوس» ارائه گردد (گل زرد، س2، 8 ربیع‌الثانی 1338: شماره 10، 3؛ همان، س2، مورخه 22 ربیع‌الثانی 1338: نمره11، 1).
گل زرد در مقالهای با عنوان «ترقی نسوان» به برخی تغییرات جزئی در زندگی زن ایرانی اشاره کرده و پیشرفت و تغییر در زندگی زنان را مایۀ امید «وطن ورشکست ما» دانسته است. از دیدگاه گل زرد، علم‌آموزی و تربیت دختران در نهایت به ترقی و پیشرفت کشور خواهد انجامید. در همین مقاله، با اشاره به نوشتهها و اشعار «بدرالملوک خانم» در گل زرد و صدیقه دولت‌آبادی در روزنامه «زبان زنان» آورده است: «پدران و مادران بخوانند و در تربیت دختران خود سعی کنند. دختران بخوانند و سعادت خود را بر تحصیل علم و ادب دانند. سایرین بخوانند و در پیشرفت حالات روحیه زنان جدیت بخرج دهند» (گل زرد، «ترقی نسوان»، س2، مورخه 22 ربیع‌الثانی 1338: نمره 11، 1). گل زرد آموزش و تربیت دختران به عنوان اصل اساسی و پایهای تغییر و تحول در جامعه ایران را در اغلب یادداشتها و مقالات خود دنبال کرده و آنان را ترغیب میکرد که بی هیچ بهانهای از آموزش و تحصیل غفلت نکنند (گل زرد، «دختر نازک نارنجی»، س4، مورخه دوشنبه 10 ذی‌قعده، نمره 2، 4). از دیدگاه گل زرد، علم‌آموزی و آموزش دختران را از افتادن در دام خرافات و دعانویسی و فال‌گیری بازمیدارد و سبب میشود آنان برای حل مسائل خود، به دعانویسان و رمالان رجوع نکنند (گل زرد، س4، مورخه دوشنبه 12 رجب المرجب، نمره 25، 1، 2؛ همان، «ننه قمی»، س4، مورخه دوشنبه 25 شعبان، نمره 28، 1-2). از سوی دیگر، آموزش و تحصیل دختران از منظر گل زرد در نحوه ازدواج آنان هم تأثیر داشت.
گل زرد در کنار این نوشتهها و تشویقها، از دولتمردان و به‌ویژه وزارت معارف نیز میخواست علاوه بر تهران در شهرهای دیگر نیز مدارس مقدماتی و متوسطه برای دختران تأسیس کنند تا به‌تدریج دایرۀ معارف و مدارس از تهران به ولایات نیز توسعه کافی بیابد (گل زرد، «جریده زبان زنان»، س2، مورخه 4 جمادی‌الثانی 1338: نمره 14، 3). در کنار آموزش، مسئلۀ دیگری که از نگاه گل زرد در تغییر و بهبود وضع زنان و دختران بسیار مهم تلقی میشد، بهداشت و سلامت زنان و تغذیه آنان بود. گل زرد با درج گزارشهایی از وضع غیربهداشتی حمامهای زنانه، بهداشت و سلامت زنان را مورد توجه قرار میداد[5] (گل زرد، «حمام زنانه»، س3، مورخه دوشنبه 4 شوال المکرم، نمره 41، 2). همچنین در برخی مقالات به تغذیه مناسب زنان، ب ویژه زنان باردار توجه نشان میداد (گل زرد، س4، مورخه دوشنبه 12 رجب، نمره 25، 1-2).
گل زرد در مسیر تغییر وضع عمومی زنان، ضرورت تشکیل انجمنهای زنان را نیز پیش میکشید و آن را برای بهبود وضعیت زنان مؤثر میدانست. گل زرد از انجمنی ویژۀ زنان نام میبرد که در آن انجمن، دربارۀ لزوم استفاده نکردن از کالاهای وارداتی و استفاده از تولید ملی، لزوم آموزش دختران و تأسیس مدارس، توجه به حفظ الصحه و سلامت و بهداشت در حوزه خصوصی و عمومی سخن گفته شده و تصمیماتی برای اجرای آنها گرفته شده است (گل زرد، «پیشنهاد زنها»، س3، مورخه دوشنبه 27 رمضان، نمره 40، 4). گل زرد آموزش و تحصیل زنان، سلامت و بهداشت و فعالیتهای اجتماعی آنان برای مطالبات خود را از عوامل مهم تغییر در الگوی زیست سنتی و در نهایت، تغییر و تحول جامعه ایران میدانست.
نتیجه‌گیری
پس از مشروطه، با تغییراتی که در سیاست و اجتماع ایران رخ داد، زنان و مسائل خصوصی و عمومی آنان به عنوان بخش نادیدۀ جامعه ایران مورد توجه قرار گرفت. روزنامهها به عنوان محل و عرصهای برای نشر آگاهی‌های جدید زنان و مسائل آنان تبدیل شدند. اهمیت مسائل مربوط به زنان به حدی بود که روزنامهها و جرایدی که ناشر مسائل زنان بودند، پدید آمدند. این روزنامهها لزوماً به دست زنان اداره نمیشد، بلکه گاه اداره و نگارش آن را نویسندگان مرد برعهده داشتند. این روزنامهها مردنگار بودند، اما مسائل عمدۀ روزنامۀ آنان به زنان اختصاص داشت. این باور که تغییر و تحول جامعۀ ایران امکانپذیر نخواهد بود مگر اینکه در الگوی زیست سنتی زنان و دختران جامعۀ ایران نیز تغییراتی رخ دهد، سبب شد این روزنامهها زنان و دختران را در پیوند با پدیدههای جدید چون مدرسه، آموزش، بهداشت و همچنین نقد سنتهای پیشین در ازدواج و روابط خانوادگی قرار دهند و در تداوم آن، با نقد این مسائل و الگوی زیست سنتی زن ایرانی عصر قاجار و آگاهی‌بخشی در ضرورت فراهم ساختن زمینههای آموزش زنان، زنان و دختران را به عنوان یک مسئله که دولتمردان و سیاست‌گذاران باید آن را مورد توجه قرار دهند، مطرح ساختند. همچنین تلاش کردند با ادبیاتی عامیانه در نقد الگوی زیست و باورهای سنتی، سنتهای رایج را به انتقاد بکشند. در این مسیر، مجلۀ گل زرد از نشریات مهم اواخر عصر قاجار که به‌طور خاص مسائل زنان را مورد توجه قرار میداد، نقش مؤثری ایفا کرد. این روزنامه در پی افکندن زمینههای تغییر، تلاشهایی سلبی و ایجابی داشت. به مسائلی چون آموزش، بهداشت، فعالیتهای اجتماعی زنان توجه کرد، الگوی زیست سنتی را به نقد کشید و افقهای جدیدی برای فعالیتهای زنان گشود. برای تأثیرگذاری در قشرهای مختلف جامعه نیز سبک جدیدی به کار گرفت؛ ادبیاتی عامیانه که ارزش ادبی نداشت، اما ابزاری برای انتقال مفاهیم و انتقادها به زنانی بود که مخاطب و هدف اصلی این نشریه بودند.
توجه به زنان و مسائل مربوط به آنان با توجه به حجم مقالات و اشعار سروده شده در ارتباط با آنان، نشان میدهد که گل زرد مسائل زنان را که در ظاهر پیش پا افتاده و غیرمهم بود، به عرصه طرح عمومی آورد. انعکاس مسائل زنان در گل زرد نشان میدهد که گل زرد بر آن بود تا با بیان تجربۀ زیسته زنان به زبان شعر، الگوهای زیست سنتی را تغییر دهد، آنان را به آموزش و تحصیل تشویق کند و با ابزارها و تسهیلاتی چون تخفیف برای زنان در خرید روزنامه، آنان را به خواندن روزنامه و از قِبل آن آشنایی با مندرجات و مقالات نشریه تشویق کند. گل زرد با طرح مسائل ساده و عینی و واقعیِ زندگی زنان و دختران در اشعار عامیانه و داستانهای جدی و طنز، در مسیر تغییر و بهبود سطح زندگی دختران و زنان گام برداشت. گل زرد ناشناخته ماند، اما بی‌تردید در مسیر تغییر سرنوشت و سبک زندگی زنان و دختران ایرانی در دهههای بعد بسیار مؤثر افتاد.
[1] «عروس ما آئینه میخاد لاله میخواد شونه میخاد
لباس میخاد جهاز میخاد اسباب تو خونه میخاد
در سر جانماز عقد تسبیح صد دونه میخاد
توالت زنانه و آشپز مردونه میخاد»
[2] «عروس به این ملیحی حیف که جهاز نداره
چارقد سر نداره چادرنماز نداره
عروس که بیچاره شد عشوه و ناز نداره
سر خواهر شوهرش زبون دراز نداره...
چیکار کنم که پیره با این عروس جوره»
[3] «تازهگیا خیال داره یک یار دیگر زن بگیره
مه دو هفت سالۀ شاید که در بر بگیره
پیر شده بازم میخاد جوانی از سر بگیره
سه چار تا کور کچل داره بفکر همسر بگیره»
[4] در شعر «زن شلخته» نیز به همین موضوع و درگیریهای بین زن و مرد پرداخته (گل زرد، س4، مورخه دوشنبه 21 شوال، نمره 30، 3-4) و در اشعاری چون «زن بد» و «چکنم» به انتقاد از زنان و کج‌اخلاقیهای آنان پرداخته است (گل زرد، س4، مورخه سه‌شنبه 27 رجب، نمره 26، 2).
[5] «صدیقه حنا میدزده رقیه میدزده صابون...
آب خزینه گشته غلیظ همچو معجون...
پاک برو به حمام نجس بیا به بیرون»
)