تحلیل کتاب‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (1345-1357ش)

 مقدمه

سیاست­گذاری فرهنگی به استراتژی و تاکتیک­هایی اطلاق می­شود که هدفش قانونمند کردن و مدیریت تولید و توزیع محصولات فرهنگی است.[1] این حوزه وجوه مختلف و حیطۀ وسیعی را دربرمی­گیرد[2] و بر آرمان­ها و ارزش­هایی متکی است[3]. حکومت­ها در حوزة سیاست­گذاری فرهنگی از سه الگوی برنامه­ریزی محض، دخالت موردی و پرهیز از دخالت پیروی می­کنند، هرچند برخی هم تنها به ایجاد انگیزه و مشوِّق­های لازم برای فعالیت گروه­های مختلف در حوزۀ فرهنگ اکتفا می­کنند.[4] در دورۀ پهلوی دوم سیاست­گذاری فرهنگی و آموزشی از ابتدای دهۀ چهل بیشتر مورد توجه قرار گرفت. در این برهه با تمرکز بر انقلاب آموزشی سعی شد سطح سواد کودکان و نوجوانان افزایش یابد و از طریق سیاست­های آموزش رسمی، منویات و دغدغه­های حکومت در کتاب­های تحصیلی گنجانده شود. همپا با نظام آموزش رسمی که در نهادِ آموزش و پرورش و مدارس متمرکز شده بود، نهادهایی غیررسمی هم برای کمک و همیاری به امر آموزش و تربیت کودکان تأسیس شد. از جملة این نهادها کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود که در آذرماه سال 1344 بنیان نهاده شد. کانون ابتدا کارش را با تأسیس یک کتابخانۀ­ کودک در مناطق جنوبی تهران آغاز کرد، اما با حمایت­های مادی و معنوی هیئت امنا، که همگی جزء مقامات عالی­رتبة حکومتی بودند، و همچنین فرح پهلوی توانست در اندک زمانی فعالیت­های خود را گسترش دهد.

حوزۀ نشر کتاب و ادبیات کودک که تا آن زمان چندان در کشور مورد توجه نبود، با راه­اندازی سازمان انتشارات کانون بسیار رونق یافت. کتاب­ها بهترین وسیله برای انتقال مفاهیم به کودکان بودند و مؤسسین کانون از این طریق می­توانستند به طور غیر مستقیم با کودکان و نوجوانان یا همان نسل جدید در ارتباط باشند. حال این پژوهش به دنبال آن است تا با تکیه بر اسناد آرشیوی و دیگر منابع معتبر این مسئله را بررسی کند که کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، به­عنوان یکی از نهادهای فرهنگی زیرمجموعة دفتر فرح پهلوی، چه رویکردی در تدوین و انتشار کتاب­ها پیش گرفت و آیا توانست انتظارات و دغدغه­های حکومت را برآورده کند یا خیر؟ برای رسیدن به پاسخی روشن، محتوای کتاب­های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بررسی و تحلیل و تبیین خواهد شد تا مشخص گردد کانون چه رویکردهایی در انتشار این کتاب­ها داشت و بیشتر از چه مفاهیمی برای رسیدن به اهدافش استفاده می­کرد و در چه قالب و شکلی آنها را ارائه می­نمود.

دربارۀ کتابخانه­های کودکان و کتاب­های کانون تاکنون پژوهش­هایی، از جمله چند پایان­­نامه در مقطع کارشناسی ارشد و در رشته­ها و دانشگاه­های مختلف، انجام شده است. بتول احمدی در پایان­نامة خود با عنوان «بررسی کتابخانه­های کودکان و نوجوانان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»[5] به پراکندگی کتابخانه­های کانون در شهرهای مختلف و چگونگی ساختار و عملکرد آنها پرداخته است. منصور کدیور نیز در پژوهشی با عنوان «تحلیل محتوای کتاب­های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در دو مرحلة پیش و پس از انقلاب اسلامی»[6] محتوای سیاسی و اجتماعی آثار مکتوب کانون را بررسی کرده است. یافته­های این پژوهش نشان می­دهد آثار شاخص کانون بیشتر بازتاب دغدغه­های اعتراضی و سیاسی روشنفکران و هنرمندان بوده­ است و نویسندگان و هنرمندان کانون عموماً رویکردی سیاسی و ضد حکومتی داشته­اند. وحید طوفانی اصل در پایان­نامة خود با عنوان «مقایسة کمّی انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در دوره­های 1345-1357 و 1358-1367»[7] به مقایسة کمی مجموعه کتاب­های منتشرشدة کانون در این دو مقطع پرداخته است. در این اثر به موضوع، تیراژ، تعداد کتاب­های تجدیدچاپ­شده­، گروه­های سنّی، پدیدآورندگان، مصوّران و زبان هر کتاب اشاره شده است. اثر فاقد رویکرد تحلیلی است و همین نکته اشکال عمدة آن و تفاوت اصلی­اش با پژوهش حاضر است. مریم محمدی نیز در پایان­نامه­اش با عنوان «بررسی نقش حیوانات در داستان­های فارسی کودکان منتشرة کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (1345-1378)»[8] با بررسی نقش هر یک از حیوانات در کتاب­های داستانی کانون، نتیجه می­گیرد که موضوع تعاون و همکاری و نفی دروغگویی با 6/18، مهربانی با 5/15 و پس از آن وحدت و همدلی با 4/12 درصد به­ترتیب دارای بیشترین فراوانی هستند. همچنین نویسندگان با استفاده از زبان استعاره و در قالب داستان حیوانات سعی داشتند مفاهیم مورد نظر خود را به کودکان و نوجوانان منتقل سازند.

محمود طاهر احمدی در مقاله­ای با عنوان «از شورای کتاب کودک تا کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (1341-1357)»[9] به بسترها و زمینه­های شکل­گیری کانون، اساس­نامه و هیئت مؤسس و نویسندگان آن پرداخته است. در این پژوهش تعداد کتاب­های منتشرشده در طی سیزده سال 146 عنوان ذکر شده، هرچند در تفکیک عناوین بین سال­ها دارای اشکالاتی است. این مقاله کاملاً توصیفی است و به تحلیل محتوای کتاب­ها اصلاً نپرداخته است. وجه تمایز پژوهش حاضر این است که در پی فهم این مسئله است که کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، به­عنوان یکی از نهادهای فرهنگی پهلوی دوم، چگونه توانست انتظارات حکومت را در حوزة آموزش و تربیت کودکان و نوجوانان برآورده سازد و در این باب چه رویکردی اتخاذ کرد. بدین منظور اغلب کتاب­های کانون مطالعه و نتایج با استفاده از آمار کمّی در قالب جدول، نمودار و... بیان می­گردد.

سبقۀ سیاستگذاری فرهنگی- آموزشی در دورۀ معاصر

قدمت سیاست­گذاری در حوزه­های فرهنگی و آموزشی در ایران به دوران معاصر بازمی­گردد. اولین شورای سیاست­گذاری فرهنگی در سال 1300، بعد از تصویب مجلس شورای ملی، با عنوان «شورای عالی معارف» تأسیس شد. هدف اصلی از تأسیس این نهاد سیاست­گذاری دولتی در امور آموزشی و فرهنگی بود.[10] هرچند قدمت سیاستگذاری فرهنگی به زمان میرزا علی­خان امین­الدوله، وزیر اعظم اصلاح­طلب دورة مظفرالدین شاه، می­رسد. از جمله وظایفی که برای این شورا در نظر گرفته شده بود، گسترش مدارس دولتی و فراهم ساختن تعلیم اجباری برای تحصیل همۀ کودکان بود. در این دوره توجه نخبگان و کارگزاران حکومتی معطوف به سه بخش­­ آموزش، کتاب و مطبوعات بود. علت توجه به آموزش تأمین نیروی انسانی و متخصص و تسریع در روند نوسازی جامعه بود، زیرا مردم بی­سواد که از نعمت خواندن و نوشتن محروم هستند نه­تنها نمی­توانند در روند نوسازی جامعه نقش مثبتی ایفا کنند، بلکه مانع اقدامات اصلاحی هم خواهند شد.[11]

در دورۀ پهلوی اول همراه با مراکز آموزش رسمی، مراکز و نهادهای غیررسمی هم در حوزۀ فرهنگی و آموزشی تأسیس شدند. سازمان پرورش افکار از جملة این نهادها بود. این سازمان گسترده­ترین مرکز تصمیم­گیری فرهنگی در سطح کشور بود که کمیسیون­های مختلفی داشت. مثلاً کمیسیون کتاب­های کلاسیک مأموریت داشت در کتاب­های درسی دورۀ دبستان و دبیرستان اطلاعات سودمندی گرد آورد و افکار میهن­پرستی و شاه­دوستی را در محتوای کتاب­ها به بهترین وجه ممکن بگنجاند.[12] در بند هفتم از اساس­نامه مقرّر شده بود وزارت معارف در مرکز و همچنین شهرستان­ها آموزشگاه­هایی برای آموزگاران و دبیران تشکیل دهد. از جمله برنامه­های آموزشی این آموزشگاه­ها شرح خدمات ایران­زمین به عالم تمدن، توصیف اوضاع ایران مقارن با سوم اسفندماه 1299ش، بیان پیشرفت­های ایران در دورۀ پهلوی، تبلیغ ملیت و وحدت ملی و معرفی بزرگ­ترین آثار ملی ایران و... بود.[13] همچنین سازمان پرورش افکار با هدف گسترش طرز فکر و سلوک غربی در تمام گروه­های اجتماعی عمل می­کرد.[14]

چون دانش­آموزان مدارس یا همان کودکان و نوجوانان از مهم­ترین گروه­های مخاطب در برنامه­های فرهنگی بودند، در دوران پهلوی دوم در اولین گام فرهنگ از آموزش جدا شد. در آذرماه سال 1343 لایحة تفکیک وزارت فرهنگ و هنر از وزارت آموزش و پرورش به مجلس شورای ملی ارائه و تصویب شد.[15] به این ترتیب، این دو وزارتخانه از یکدیگر جدا و اهداف و وظایف هر وزارتخانه به طور جداگانه تدوین گردید.[16]

در مجموع ارزش­های بنیادی­ای که در دورة پهلوی اول و دوم بر آنها تأکید می­شد عبارت بودند از ایران­گرایی و شاه­پرستی، گسترش الگوهای فرهنگی و هنری غرب، باستان­گرایی، اجتماعی شدن زنان مطابق الگوهای غربی و عرفی شدن فرهنگ.[17] در دورۀ پهلوی دوم هم حرکت کلّی سیاست­گذاران فرهنگی به سمت و سوی این ارزش­ها بود[18] تا به نظام آرمانی و ایدئولوژی مورد نظر خود دست یابند.

از سال 1341ش به­منظور نهادینه ساختن این ارزش­ها در نسل جدید، نظام آموزش و پرورش و سیاست فرهنگی حاکم بر آن به­تدریج تغییرات گسترده­ای کرد.[19] حکومت «مدرسه را به­عنوان ماشین و دستگاه ایدئولوژی برای بازتولید هویت­های ملی متناسب و وفادار به آرمان پادشاهی و سلطنت در نظر گرفت»[20] و در نتیجه اندیشه­های ناسیونالیسم ایرانی، شاه­پرستی و باستان­گرایی در کتاب­های دورۀ دبستان آموزش داده می­شد[21]. احسان نراقی از صاحب­نظران فرهنگی این دوره اعتقاد داشت که آموزش مباحث ملی و میهنی در مدارس بسیار اهمیت دارد و دانش­آموزان می­بایست از ارتباط ملیت با نظمی که از لحاظ سیاسی نظام شاهنشاهی نامیده می­شود اطلاع داشته باشند،[22] نکته­ای که بارها در پیام محمدرضا شاه به مناسبت آغاز سال تحصیلی بر آن تأکید شده بود.[23] رسول نفیسی، از نویسندگان کتب درسی در این دوره، معتقد است که 9 درصد از مضامین کتب درسی در این برهه آشکارا به مضامین میهن­پرستانه اختصاص داشته است.[24] ضمن اینکه در کتب درسی مربوط به علوم انسانی و ادبیات 39 درصد از محتوای آنها مربوط به سنت­های قبل از اسلام و 18 درصد مربوط به تمجید از شاه بود.[25] برای گسترش الگوبرداری از فرهنگ غرب، نقش و جایگاه طبقات سنتی در جامعه تضعیف و ایجاد مدارس مختلط و حضور دختران بدون حجاب تشویق می­شد.[26] در سال 1352 در بخشنامه­ای دستور ممنوعیت پوشیدن چادر برای دختران دبیرستانی صادر گردید، هرچند این رویه بسیار محافظه­کارانه و از طریق بخشنامه­های درون سازمانی صورت گرفت.[27] در دوران وزارت فرخ­رو پارسا درس زبان عربی از دروس دبیرستانی حذف شد.[28]

در دورة پهلوی دوم نیز همپای نهاد رسمی آموزش در کشور، نهادهای غیررسمی هم در حوزۀ سیاست­گذاری فرهنگی برای کودکان و نوجوانان فعالیت می­کردند. وجه تمایز نهادهای رسمی و غیررسمی در این بود که نهادهای غیررسمی دارای تشکیلات مدوّن آموزشی از جمله مدارس، کلاس­های درس و کتاب­های آموزشی و معلم نبودند، و با هدف پر کردن اوقات فراغت کودکان و نوجوانان از فعالیت­های فوق برنامه همچون مطالعة کتاب، اجرای تئاتر، نقاشی، موسیقی، انیمیشن و... استفاده می­کردند. از جملة این نهادها می­توان به سازمان پیشاهنگی، کاخ جوانان، سپاهیان دانش، کمیتة بررسی مسائل جوانان[29] و از همه مهم­تر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان اشاره کرد. هدف اصلی همة این نهادهای فرهنگی این بود که هماهنگ با یکدیگر نسلی میهن­پرست و معتقد به سلطنت تربیت کنند.[30]

تأسیس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

در سال­های آغازین دهة چهل شمسی روند اصلاحات اجتماعی شتاب گرفت. طرح انقلاب آموزشی و سیاست­های کلّی حکومت در حوزۀ آموزش و تربیت کودکان و نوجوانان که مبتنی بر اصول شش­گانة انقلاب سفید بود و همچنین همگانی شدن تحصیل و رایگان شدن آن[31] باعث افزایش تعداد کودکان باسواد شد. ضمن اینکه در نتیجۀ فعالیت­ سپاه دانش کودکان مناطق دورافتاده هم از نعمت سواد برخوردار شدند.[32] در این دوره به ادبیات کودک و نوجوان توجه و شورای کتاب کودک تأسیس شد.[33] همچنین نهادهای مستقلی برای کودکان و نوجوانان در کشور ایجاد شد.[34] در بُعد خارجی، سیاست­های حوزة کودک با سازمان بین­المللی یونیسف و «دفتر بین­المللی کتاب برای کودکان و نوجوانان»[35] گره خورد. مجموعۀ این عوامل بسترهای لازم را برای تأسیس کانون پرورش فکری فراهم کرد. در آذرماه 1344 کانون با هدف گسترش کتابخوانی در بین کودکان و پُر کردن اوقات فراغت آنها تشکیل شد.[36] انتشار کتاب مناسب برای اطفال و نوجوانان،[37] رشد خلاقیت کودکان و آموزش­های هنری به آنها از دیگر اهداف کانون بود. به­تدریج کانون در حوزه­های مختلف فرهنگی از جمله تأسیس کتابخانه­های کودک، نشر کتاب، و تهیة فیلم و تئاتر و موسیقی و نقاشی فعالیتش را گسترش داد.[38]

تأسیس کتابخانه­های کودک

مهم­ترین فعالیت کانون تأسیس کتابخانه­های متعدّد کودک در تمام مناطق تهران و شهرستان­ها بود. در مهر 1345 اولین کتابخانة کانون شروع به کار کرد که در سال اول فعالیت بالغ بر 6200 عضو و 58311 مراجعه­کننده داشت. آمار کتابخانه­های کانون در تهران تا اواخر سال 1346 به ده کتابخانه رسید که اغلب آنها در مناطق جنوب شهر بنا شدند. تا پایان سال 1348 این تعداد به سیزده عدد رسید.[39] تعداد اعضای هر کتابخانه به میزان جمعیت و تعداد کودکان آن منطقه بستگی داشت. محدودة سنّی اعضای کتابخانه­ها هم بین 5 تا 15 سال بود.[40] شمار اعضای کتابخانه­های کانون سال به سال افزایش
می­یافت. در سال 1350، طبق یکی از گزارش­های ساواک، تعداد کتابخانه­های وابسته به کانون تنها در تهران 20 کتابخانه و تعداد مراجعین به صورت ماهانه در حدود 50 هزار نفر بوده است.[41] در همین سال کتابخانه­های کانون در تهران 70388 عضو و 55 کتابخانة ثابت کانون در شهرستان­ها 183771 عضو داشتند.[42] تعداد مراجعه­ها هم در این سال حدود چهار میلیون نفر برآورد شده است.[43] در سال 1352 بیش از 44 درصد از کودکان و نوجوانان تهران در سنین شش تا شانزده سال از امکانات فرهنگی کانون بهره­مند شدند.[44] همراه با تأسیس کتابخانه­ها در مراکز شهری، ایجاد کتابخانه­های کودک در روستاها و مناطق عشایری نیز مورد توجه قرار گرفت. طبق یکی از گزارش­های دولتی، در سال 1350 در 1071 روستا 127110 نفر از خدمات کتابخانه­های روستایی استفاده ­می­کردند.[45] پس از گذشت ده سال از آغاز فعالیت کانون، 97 کتابخانة ثابت و 11 کتابخانة سیار در شهر و روستا فعالیت می­کردند.[46] در سال 1356 و آخرین سالی که گزارش سالانة فعالیت­های کانون موجود است، از مجموع 173 کتابخانۀ ثابت شهری، 28 کتابخانه در تهران و 17 واحد سیار در برخی از شهرهای کشور فعالیت داشتند که شش واحد آن در تهران فعال بود.[47] در این سال 26 کتابخانة سیار روستایی هم فعال بود و هر کتابخانه به 50 تا 60 روستای حوزة خود و در مجموع به 1815 روستا کتاب می­رساندند.[48] همچنین کانون در چارچوب همکاری با وزارت کشاورزی و امور روستاها به تأسیس 55 کتابخانه همت گماشت. آمار عضویت جدید کتابخانه­های شهری در سال 1356، 139113 نفر و کل اعضا 475326 نفر بود.[49]

سازمان انتشارات کانون

با افزایش شمار کتابخانه­ها، آنچه بیش از پیش مورد نیاز بود، پُر کردن این کتابخانه­ها با کتاب­های مناسب و ویژة کودک و نوجوان بود. در سال 1341 نزدیک به 60 عنوان کتاب کودک با تیراژ دو هزار نسخه در کشور منتشر می­شد. این تعداد در سال 1342 به دو برابر رسید.[50] هرچند این افزایش دو برابری با شمار خوانندگان کودک هنوز فاصلة زیادی داشت. در اولین سمینار شورای کتاب کودک در سال 1342، با در نظر گرفتن حداقل یک کتاب برای یک خانواده که دارای سه کودک بود و جمعیت سه میلیونی نوآموزان و دانش­آموزان، ظرفیت بازار کتاب­های کودک و نوجوان حداقل یک میلیون کتاب اعلام شد.[51] بنگاه ترجمه و نشر کتاب، انتشارات فرانکلین، پدیده و دادجو از جمله ناشران حوزۀ کتاب کودک بودند. البته این ناشران نحوۀ فعالیت و شیوة کارشان براساس سیاست­ها با هم تفاوت­هایی داشت. اما در مجموع کتاب­های کودک موجود چه به لحاظ محتوایی و چه شکلی از کیفیت چندانی برخوردار نبودند و نمی­توانستند شوق و ذوق مطالعه را در کودکان و نوجوانان برانگیزند. در این شرایط، سازمان انتشارات کانون در اسفندماه 1345 تأسیس شد. هدف از تشکیل این سازمان این بود که «هم نیاز مطالعه­کننده را برآورد و هم ناشران دیگر را در یافتن بینشی عمیق درخور نیازهای اساسی جامعة امروز یاوری کند.»[52] انتخاب موضوع و مفاهیم مناسب، زبان، تکنیک نقاشی، صفحه­آرایی، چاپ و صحافی، قیمت و... برخی از شاخص­هایی بود که انتشارات کانون به آنها توجه می­کرد. دعوت از نویسندگانی چون غلامحسین ساعدی، محمود اعتمادزاده (به­آذین)، سیاوش کسرایی، ثمین باغچه­بان و نقاشان و طراحان بنامی چون فرشید مثقالی و بهمن دادخواه کتاب­های کانون را در زمرة کتاب­های پُرخوانندة کودکان و نوجوانان قرار داد. کانون علاوه بر کتب تألیفی، با کمک محمد قاضی، لیلی گلستان و دیگر مترجمان رمان­های مطرح دنیا را هم به فارسی ترجمه می­کرد.[53] اینها جزء بهترین نویسندگان و مترجمان و تصویرپردازان بودند.[54] هدف حکومت از گردآوردن اینها در نهادهایی فرهنگی چون کانون این بود که فعالیت­های آنها را خنثی و به نفع خود بهره­برداری کند.[55] از طرفی فضای نسبتاً آزاد کانون و حمایت فرح و خانم امیرارجمند از این نویسندگان در مقابل سازمان امنیت کشور، به آنها فرصت می­داد تفکرات و دغدغه­های خود را در قالب کتاب و دیگر آثار هنری و فرهنگی به کودکان، نوجوانان و حتی بزرگسالان منتقل سازند.[56] نکته­ای که باید به آن توجه شود این است که ساواک همواره به نویسندگان و هنرمندان کانون بدبین بود. کسانی که قرار بود به استخدام کانون درآیند بایستی ابتدا مورد تأیید این نهاد امنیتی قرار می­گرفتند[57] و چه بسا با استخدام برخی از آنها مخالفت می­شد.[58] ساواک بارها فرح پهلوی و خانم امیرارجمند را به بی­اطلاعی از آنچه در کانون می­گذرد متهم کرد.[59] اما مدیر عامل کانون، به­عنوان ندیمة فرح، در واقع پُلی بین حکومت، نهاد امنیت کشور و مخالفین چپ در کانون بود.

در حوزۀ تألیف محمود مشرف آزاد تهرانی 7 کتاب، نادر ابراهیمی 6 کتاب، غلامرضا امامی 5 کتاب، محمدرضا عدنانی 4 کتاب، سیروس طاهباز و فریده فرجام 3 کتاب، و مهردار بهار، محمدعلی سپانلو، سیاوش کسرایی، کاوه گلستان، نورالدین زرین­کلک، ناهید حقیقت و جواد مجابی هر یک 2 کتاب و بقیة نویسندگان هر کدام یک کتاب برای کانون نوشتند. از میان مترجمین محمد قاضی با ترجمة 4 کتاب، منوچهر محمدی شجاع، لیلی گلستان، فروغ سعیدی، محمدرضا زمانی، عطاء­الله نوریان، غلامرضا امامی، پوران صلح کل، علی پاک­بین و احمد خواجه نصیر طوسی هر یک با ترجمة 2 کتاب و باقی مترجمین هم با ترجمة یک کتاب با کانون همکاری کردند. از بین مصوّران هم علی­اکبر صادقی با 13 کتاب، بهمن دادخواه  با 12 کتاب، و فرشید مثقالی و نورالدین زرین­کلک هر یک با 9 کتاب از پرکارترین تصویرگران کتاب­های کانون در این برهة زمانی بودند. «انتشار کتاب­های خوب با ظاهری زیبا، خوش­چاپ و با ترجمه­ها و ویراستاری­های سنجیده، طراحی­ها و نقاشی­های هنرمندانه و همچنین قیمت ارزان بر عادت­های کتابخوانی کودکان و نوجوانان و ایجاد شوق و انگیزة خواندن در آنان» تأثیر زیادی گذاشت.[60] توجه به همین نکات بود که سبب شد انتشارات کانون بارها به­عنوان انتشارات برتر در حوزة کودک معرفی شود و از سوی فرح پهلوی مورد تقدیر قرار گیرد.[61]

نمودار 1. فهرست تصویرگران کتاب­های کانون

تحلیل و بررسی کتاب­های کانون

به لحاظ رویکردی، انتشارات کانون برای سامان­بخشی به حوزۀ کتاب کودکان و نوجوانان چاپ آثار تألیفی­ نویسندگان ایرانی را بر ترجمۀ آثار خارجی ترجیح می­داد. جدول شمارة 1 این مسئله را کاملاً تأیید می­کند. چنانکه از مجموع 146 عنوان کتاب حدود 96 کتاب اثر تألیفی است. به لحاظ فعالیت هم کانون در سال 1356 بیشترین کتابِ چاپ اول را منتشر کرد. البته بیشترین کتب ترجمه هم متعلّق به این سال است و تنها هفت کتاب تألیف نویسندگان ایرانی است. جدول بیانگر آن است که در سال 1357 انتشار کتاب به­ناگهان افت کرد. این مسئله تا حدی متأثر از شرایط انقلابی کشور بود.

جدول 1. فهرست کتاب­های کانون (به تفکیک سال نشر، تعداد، تألیف و ترجمه)

در انتخاب متون نیز اصل مهم «سنت­شکنی و ردّ این تصور که کودکان موجوداتی هستند ناآگاه و باید با نوشتن مطالبی پندآمیز آنها را با اصولی که بزرگتران برای خود وضع کرده­اند، آشنا ساخت و آنها را به پذیرفتنشان مجبور کرد» در نظر گرفته شد. ضمن اینکه در انتخاب داستان­ها و مطالب علمی، آگاهی بخشیدن به کودکان و نوجوانان اولویت داشت، زیرا رویکرد مسلط این بود که باید اندیشة آنان را به کار انداخت و تا حد ممکن از ساده­پسندی دورشان کرد، طوری که به مسائل دنیا دقیق­تر بنگرند و با تحلیل علمی مسائل آشنا شوند.[62] همچنانکه اعتقاد بر این بود «ادبیات کودکان ادبیاتی است زنده و جست­وجوگر که کودکان را به این نکته متوجه می­کند که هر آنچه دارای ارزش انسانی است پذیرفتنی و دوست­داشتنی است و این ارزش­ها را با نیروی آفرینش هنری باید به
کامل­ترین شکل بیان کرد.»[63]

اصل تازگی و جالب بودن تمامی موضوعات، حتی مسائل علمی، نیز مدنظر سازمان انتشارات کانون بود. انتخاب موضوع و نحوة باز نمودن آن، تکنیک نقاشی، صفحه­آرایی، چاپ و صحافی، زبان و قیمت از جمله عواملی بود که دست­اندرکاران سازمان انتشارات کانون توجه خاصی به آن داشتند.[64] سبک نویسندگی در عین سادگی بایستی حاوی ارزش هنری و پیام انسانی باشد. ضمن اینکه «مطالب به صورت خشک به کودک عرضه نشود و همچنین آنها را از حوادث جهان و مشکلاتی که وجود دارد مطّلع سازد.»[65]

با این دیدگاه، در ماه­های پایانی سال 1345 انتشارات کانون با نشر کتاب مهمان­های ناخوانده، نوشتة فریده فرجام، فعالیت­ خود را آغاز کرد. در ادامه نیز کتاب دخترک دریا، نوشتة هانس کریستین اندرسون، به ترجمۀ فرح پهلوی، را چاپ کرد. در همان آغاز کتاب مهمان­های ناخوانده از سوی شورای کتاب کودک به­عنوان کتاب برگزیده انتخاب و برندة جایزة سلطنتی شد.[66]

انتشارات کانون به­تدریج توانست با جلب همکاری و کمک نویسندگان، شاعران و تصویرگران ایرانی گسترة فعالیت خود را بیشتر کند و روز به روز به تولید کمی و کیفی خود بیفزاید. در پایان سال 1346 کتاب­های بیشتری تولید و عرضه شد. داستان اتم، سرگذشت نفت، بعد از زمستان در آبادی ما، آفتاب در سیم­ها، جمشیدشاه، عمو نوروز و سلامت مایة نشاط است از جملة این­ کتاب­ها بود.[67] میانگین تیراژ این عناوین 9 هزار بود و حدود 96000 هزار نسخه از آنها چاپ شد. کانون بعد از گذشت یک سال چنان رونق یافت که روزنامة آیندگان از آن به­عنوان «موفقیت بزرگ» نام برد.[68] در سال سوم تعداد کتاب­ها به ده عنوان رسید که تیراژ هر یک بین سی تا چهل هزار بود.[69]

بر اثر تلاش­های کانون، شورای کتاب سه کتاب قصة طوقی، دور از خانه و ماهی سیاه کوچولو را به­عنوان بهترین کتاب­های کودکان در سال 1348 انتخاب کرد. کتاب قصة طوقی بعدها به صورت نمایشنامه درآمد و گروه تئاتر کانون در کانادا آن را نمایش داد.[70] در این سال برای اولین بار سازمان انتشارات در ششمین نمایشگاه بولونی در ایتالیا شرکت کرد و کتاب­های ماهی سیاه کوچولو، اثر صمد بهرنگی با نقاشی­ فرشید مثقالی، و گل و بلور خورشید، اثر فریده فرجام با نقاشی نیکزاد نجومی، برندة پلاک طلا شدند.[71] انتشار کتاب ماهی سیاه کوچولو را شاید بتوان اوج کار واحد انتشارات به شمار آورد.[72] کسب این موفقیت­ها در نمایشگاه­ها و مسابقات بین­المللی در سال­های بعد هم ادامه یافت.

در سال 1351 انتشارات کانون طرح انتشار کتاب ارزان و نفیس را اجرا کرد. در این سال تیراژ کتاب­ها از ده هزار به سی هزار جلد رسید و در مقابل مبلغ آنها از 65 ریال به50 ریال کاهش یافت. تا پایان سال 390000 جلد کتاب از سوی کانون منتشر شد.[73] در این سال­ها علاوه بر کتب تألیفی جدید، کتاب­های چاپ مجدّد هم رونق داشت. سال 1356 سال پرفعالیتی برای انتشارات کانون بود. سازمان با انتشار 22 کتاب جدید در 320 هزار نسخه و 53 عنوان کتابِ تجدیدچاپ­شده با تیراژ 530 هزار نسخه به رکورد تازه­ای دست یافت.[74] انتشارات کانون طی سیزده سال فعالیت حدود 146 عنوان کتاب منتشر کرد که تقریباً یک سوم آن ترجمه بودند.[75] تأثیر کتاب­های کانون بر تولیدات سایر ناشران چنان بود که تا مدت­ها قطع خشتی کتاب­های کودکان به «قطع کانونی» شهرت داشت.[76] همچنین انتشارات کانون برای معرفی آثار منتشرشده در سطح جهانی با سازمان­های فرهنگی وارد مراوده شد. در سال 1347 قرارداد ترجمه و چاپ پنج کتاب بستور، گل بلور و خورشید، ماهی سیاه کوچولو، عمو نوروز و قصة طوقی با یکی از معروف­ترین مؤسسات انتشاراتی امریکا منعقد شد. همچنین برای ترجمة کتاب بعد از زمستان در آبادی ما با مؤسسه انتشاراتی امریکاییField Enterprises Educational Corporation  قرارداد انتشار بسته شد.[77]

نمودار 2. لیست کتاب­های کانون به تفکیک سال نشر

در بین سال­های 1347 تا 1349 چهار کتاب عمو نوروز، بابابرفی، آهو و پرنده­ها و شاعر و آفتاب به عربی ترجمه و منتشر شد. این کار به مناسبت کمک کانون پرورش فکری به بازگشایی کتابخانة کودک در کشور اردن صورت گرفت.[78] مترجم همة این کتاب­ها فردی به نام فیاض علیمات بود.

نمودار 3. فایل موضوعی کتاب­های کانون

انتشارات کانون شش کتاب مذهبی نیز برای کودکان و نوجوانان منتشر کرد. فرزند زمان خویشتن باش، حقیقت بلندتر از آسمان، مادر پیامبر، آنها زنده­اند، عبادتی چون تفکر نیست و آتش باش تا برافروزی عناوین این کتاب­هاست. به لحاظ محتوایی، کتاب آنها زنده­اند روایت زندگی حضرت زینب (س) است که در قالب داستان و جملاتی ساده روایت شده است. در بخشی از کتاب دربارة خاندان و اجداد ایشان نیز به صورت مستند صحبت شده است.[79] متن سه سخنرانی ایشان در شهر کوفه، دربار ابن زیاد و یزید صفحات پایانی کتاب را تشکیل می­دهد.[80] کتاب با وفات حضرت زینب (س) در سال 66ق در شام به پایان می­رسد. در کتاب عبادتی چون تفکر نیست ابتدا در دو صفحه تولد پیامبر (ص)، اجداد ایشان، ایام جوانی و رسالت او بیان شده و در ادامه جملاتی از ایشان به زبان ساده و البته قابل فهم برای کودکان آمده است.[81] در کتاب مادر پیامبر حوادث تاریخی در قالب داستان روایت شده است. نویسنده ابتدا خلاصه­وار گریزی به زندگی زنانی چون هاجر، مادر حضرت اسماعیل، بوکائیل، مادر حضرت موسی و مریم مادر حضرت عیسی (ع) و بعد از آن آمنه مادر پیامبر (ص) زده است.[82] کتاب با فرمایش پیامبر (ص) دربارة عظمت و جایگاه مادران به پایان رسیده است.[83] محتوای سه کتاب دیگر جملات قصار حضرت علی (ع)، سخنان امام جعفر صادق (ع) و سخنان خواجه عبدالله انصاری است. به جز کتاب مادر پیامبر که نوشتة عایشه بنت­الشاطی است، نویسندة پنج کتاب دیگر غلامرضا امامی است. تصویرگر همة کتاب­ها هم علی­اکبر صادقی است. این کتاب­ها در سال­های مختلف و البته همه در دهة 50 چاپ گردید.

سازمان انتشارات در سال 1349 به تهیه و نشر کتاب­هایی روی آورد که کودکان و نوجوانان را به مسائل و موضوعات ملی و جهانی و تاریخی و علمی آگاه­تر سازد. رویکرد دیگر سازمان در این سال آگاهی­بخشی هرچه بیشتر کودکان با فرهنگ کهن ایرانی بود:

با توجه به ارزش­های اصیل فرهنگ سرزمین ما، [سازمان انتشارات بر آن است] معیارهای فرهنگ این زمانه را جایگزین ارزش­های کهنة پیشین سازد. سازمان انتشارات می­کوشد تا ادبیات جدید کودکان و نوجوانان را با بهره­وری از گنجینه­های سرشار فرهنگ کهن و ملی و جهانی غنی­تر سازد و آثاری عرضه کند که در عین ظرافت و زیبایی شکل با ارائة محتوای درست غنی و آگاهانه، قالب­های نادرست فکری و اخلاقی متعارف کودکان را درهم بشکند و دگرگون سازد و زمینة ذهنی آنان را برای رشد اندیشه­های بیشتر و اخلاق مترقی انسانی آماده سازد.[84]

بدین ترتیب، تهیه و نشر قصه­های عامیانه و اسطوره­های ایرانی که تا به حال به دلیل غیر بازاری بودن کمتر مورد توجه بود، در دستور کار قرار گرفت. در ذیل مجموعة اساطیر ایران کتاب­های آرش کمانگیر، پهلوان پهلوانان، گیلگمش، جمشیدشاه و عبدالرزاق پهلوان چاپ شد. داستان آرش کمانگیر روایت روزگار قبل از زمانة آرش است که بسیار سرد و تیره بود، به طوری که مرزها سر و سامان نداشت، برج­های شهرها ویران و دل­ها افسرده و همگان چشم­انتظار یک ناجی بودند. این ناجی کسی جز آرش کمانگیر نبود که با انداختن تیری مرز ایرانشهر و توران شهر را تعیین کرد.[85] کتاب پهلوان پهلوانان دربارة جوانمردی­های پهلوانی ایرانی به نام پوریای ولی، ساکن خوارزم، است. در کتاب عمو نوروز سنت ایرانی نوروز باستانی به تصویر کشیده شده است.[86] گیلگمش افسانه­ای در باب پادشاهی است که بر شهر اوروک فرمانروایی می­کرد. «او هم خدا بود و هم انسان و از این دو بهره­ها داشت»[87] و خدایانی چون خدای آفتاب، اشتار الهة عشق و همسری و آنو الهة بزرگ از او حمایت می­کردند.[88] جمشیدشاه داستان پادشاه مهربانی است که قدرت خود را از هرمزد خدای خدایان دریافت کرده بود. او از سوی خداوند پادشاه همة موجودات و مردم سرزمینش بود.[89] در زمان او بیماری و مرگ وجود نداشت.[90] بر روی جلد این کتاب چهرة جمشید با تاج شاهی و ریشی بلند و زیبا حک شده است. عبدالرازق پهلوان هم داستان پهلوانی خراسانی است که با قره­تغمش مرد مغولی ستمگر مقابله و اموال او را بین فقرا و نیازمندان تقسیم می­کند.[91] او سرانجام در سبزوار بر تخت می­نشیند و «تا زمانی که زنده بود کاری جز حرمت به ایرانیان و سرکوب کردن مغول­ها نداشت.»[92] داستان این کتاب به زمان پادشاهی نوادگان مغول در ایران مربوط می­شود.

در سال 1352 جمشیدشاه و گیلگمش تجدید چاپ شد و کتاب هفا ایستوس برای آشنایی نوجوانان با اساطیر یونانی و ادبیات جهان منتشر گردید.[93] البته داستان­ها و افسانه­های عامیانة ایرانی و سنت­های ایرانی هم مورد توجه قرار گرفت. کتاب­های بستور، خورشید خانوم، طلسم شهر تاریکی، امیر حمزه صاحبقران و مهتر نسیم عیار، قصة طوقی، عمو نوروز، مهمان­های ناخوانده، کی از همه پر زورتره، گیلان، گلاب تنها نمونه­ای از این دست کتاب­هاست. کتاب گلاب دربارة سنت قدیمی گلاب­گیری در دو منطقة قمصر و نیاسر است و کتاب گیلان در قالب خواب کودکانه به معرفی جغرافیای سرزمینی، جاذبه­های طبیعی و گردشگری، محصولات زراعی و باغی، ماهی­ها و صنایع­دستی این استان می­پردازد.[94]

همچنین کتاب­های رستم و اسفندیار، هفت خوان رستم، زال و سیمرغ، زال و رودابه و گردآفرید براساس داستان­های شاهنامه منتشر شد. هدف از چاپ این داستان­ها «آشنا کردن کودکان و نوجوانان ایرانی با یکی از مهم­ترین منابع فکری انسان­های دوران پیشین، متن اصلی حماسة جاودان فردوسی» بود. از دیگر اهداف نشر این کتاب­ها ایستادگی در برابر هجوم فرهنگِ قهرمان­پروری کاذب بود که اتفاقاً مورد توجه کودکان و نوجوانان قرار داشت. پیرو گردهمایی منطقه­ای در کوالالامپور تصمیم کارشناسان بر این شد که در کشورهایی چون ایران و هند که دارای آثار حماسی هستند، توجه و نشر این آثار در اولویت قرار گیرد.[95] اتفاقاً انتشار این کتاب­ها با استقبال خوبی روبه­رو شد. در سال 1351 کتاب­های پهلوان عبدالرزاق و سیمرغ و زال برای اول بار در نخستین چاپ با 30 هزار جلد و بهای 25 ریال چاپ شدند.[96]

از دیگر حیطه­هایی که با رویکرد توجه به فرهنگ کهن مورد توجه واقع شد، نشر کتاب­های نقاشی و رنگ­آمیزی برای کودکان با هدف آشنا ساختن آنها با تاریخ و فرهنگ ایران بود. هدف از انتشار چنین کتاب­هایی «آشنا ساختن کودکان با هنر و فرهنگ سرشار این سرزمین و هم پرورش استعدادهای خلاقة آنان در زمینة طراحی و رنگ­آمیزی» بود. اولین کتاب از این سری آثار، کتاب نقاشی تخت­جمشید بود که در مقدمۀ آن دربارة شاهان هخامنشی و نحوة ساخت کاخ شاهی توسط هنرمندان و معماران ایرانی به­اختصار توضیح داده شده بود. کتاب حاوی نقش­هایی از جمله سر گاو، نبرد شاه با گاو افسانه­ای، بار دادن داریوش، شکل و شمایل نگهبان پارسی، منصب­داران مادی و خوارزمی و... بود.[97] در کتاب نقش­های جانوران در آثار تاریخی ایران هم نقش­هایی از گوزن، شیر کوهی از سنگ، گاو بالدار، جام با نقش شیر بالدار و دیگر جانوران افسانه­ای طراحی شده بود.[98]

 انتشارات کانون همچنین مجموعه­ای از آثار شاعران کهن ایران با موضوع بهار را تهیه و منتشر کرد. بهار در شعر شاعران ایران، تصویرها، می­تراود مهتاب، گل اومد بهار اومد و... از جملة این آثار هستند. هدف از انتشار این کتاب­ها این بود که «کودکان و نوجوانان ما با نمونه­های ساده و زیبای شعر و ادب سرزمین خود بیشتر آشنا شوند و آن را دوست بدارند.»[99] کتاب بهار در شعر شاعران ایران حاوی اشعار شاعرانی از قرن چهارم چون فردوسی طوسی تا قرون پنجم، ششم، هفتم، دهم و شاعران معاصری چون نیما یوشیج بود. تصویرها نیز شامل اشعار شاعران گذشته و معاصر بود که با موضوع طبیعت زیبای سرزمین ایران منتشر شد.

همچنین مجموعة جدیدی به نام مجموعة هنر ایران طرح­ریزی شد، به این صورت که در سال 1352 برای اولین بار کانون کتاب­هایی دربارة هنر قالی­بافی، منبت­کاری و خاتم­کاری نشر داد. قلمکار، قصة گل­های قالی، گل­های کاشی، گل­های پارچه و سفالگری عناوین این کتاب­ها بودند. هدف از نشر این مجموعه آشنا کردن کودکان و نوجوانان با هنرهای سنتی ایران بود. در کتاب قلمکار هنر قلمکاری بر روی پارچه با کمک نوشته و عکس آموزش داده شده بود. عکس­های کتاب کار کاوه گلستان بود که از کارگاه قلمکاری اخوان چیت­ساز در اصفهان عکاسی کرده بود. این رویه در دیگر کتاب­های این مجموعه هم به چشم می­خورد.

 کانون در زمینۀ انتشار آثار علمی به زبان ساده هم فعال بود. داستان اتم، سرگذشت نفت، آفتاب در سیم­ها، پول و اقتصاد، کتاب ستارگان، دربارة خون، دنیای پنهان کودک، تغذیه از الف تا ی، پایه­های دانش، بچه چطور به دنیا می­آید و... نمونه­هایی از این کتاب­ها هستند. کتاب بچه چطور به دنیا می­آید ترجمة لیلی گلستان جنجالی شد.[100] کتاب تصویری بود و در زیر هر تصویر شرح آن نوشته شده بود. در واقع با عکس­ها نشان داده می­شد که گیاهان، حیوان­ها و انسان­ها چطور بچه­دار می­شوند. برای اولین بار بود که مسائل جنسی به زبان ساده برای کودکان توضیح داده می­شد. بعد از انتشار کتاب، تلویزیون هم به موضوع این کتاب پرداخت و با برخی از والدین مصاحبه کرد. در سال 1356 پیشنهاد شد این کتاب جزء کتاب درسی مقطع دبستان قرار گیرد و وزارت فرهنگ هم با آن موافقت کرد. اما بعد از پیروزی انقلاب کتاب توقیف و از کتابخانه­های کانون جمع­آوری شد.[101]

در سال 1349 کانون علاوه بر تهیه و نشر آثار نویسندگان ایرانی دو اثر خارجی سرباز، کودک، دریا اثر نون ویلیه و کوه­های سفید اثر جام کریستوفر را ترجمه و منتشر کرد.[102] در حوزة رمان­های خارجی کتاب­های ماجراجوی جوان از پرتقال، تیستو سبز انگشتی و پسر و رود از فرانسه، پولیانا و روشنایی کوهستان از اسپانیا، هوگو و ژوزفین و بابای شب از سوئد، فلفلی و آنتون و خواهران غریب از آلمان، ماجرای باورنکردنی پروفسور برانشتام و برکة آتش از انگلیس و مفرغ­سازان، لک­لک­ها بر بام و میگل از امریکا به چاپ رسید. البته همة کارها داستان و رمان نبود. در حیطة سرگذشتنامه­نویسی کتاب­های توماس ادیسون، زندگی و آثار فرانس شوبرت و داستان کودکی من (دربارة زندگی چارلی چاپلین) منتشر شد. کتابی هم با نام نگاهی به آفریقای سیاه سرزمین رازها و رمزها در سال 1356 برای معرفی و شناخت این قاره منتشر شد. در حوزة افسانه­های عامیانة دیگر کشورها سیروس طاهباز کتاب با هم زندگی کنیم را نوشت.

انتشارات کانون در نشر آثار خود به حمایت از سیاست­های حکومت پهلوی و نهاد سلطنت نیز توجه داشت. دو کتاب پیمان و پیوند و درخت سایه­گستر دقیقاً با این هدف تألیف شدند. کتاب پیمان و پیوند دربارة اصول انقلاب سفید است که در قالب قصه برای کودکان و نوجوانان مطرح شده است.[103] در این کتاب آمده شاه رئیس مملکت و صاحب­اختیار است و مردم باید به شاه و خاندان سلطنتی علاقه­مند باشند؛[104] شاه با صدور فرمان انقلاب سفید رفاه و آسایش را برای مملکت به ارمغان آورد و کشور را به دروازه­های بزرگ هدایت کرد.[105] کتاب در علت نامگذاری انقلاب سفید هم می­گوید این اقدام شاه تکمیل­کنندة انقلاب مشروطیت بود و چون کاملاً عقلانی و منطبق بر نیازهای زمان و بدون جنگ عملی گردید انقلاب سفید نامیده شد.[106]

در کتاب درخت سایه­گستر، خاندان پهلوی به سان درختی پربار و مهربان ترسیم و چنین القا شده است که قبل از روی کار آمدن این حکومت سرزمین ایران خراب، وابسته به بیگانه و استبدادی بود.[107] پیام اصلی کتاب این بود که شاه سایة خداوند است و لذا مهر و عطوفت او در قلوب ملت ایران جای دارد. «در این دفتر از درختی سایه­گستر سخن می­گویم که نه در خاک، بلکه در دل­های همة مردم ایران ریشه دوانیده و با مهر و همدلی بر این مرز و بوم سایه گسترد؛ درخت پهلوی.»[108] کتاب روایت زندگی رضاخان است، از تولد او در روستای آلاشت تا به قدرت رسیدن و پادشاهی­اش.[109] در این کتاب رضاشاه مردی بلندقامت، سرشار از غیرت و دلیری، باهوش، پرتوان و میهن­پرست معرفی شده است.[110] در ادامه هم مختصری از زندگی محمدرضا شاه و انقلاب سفید و اصول شش­گانه گفته شده است.[111] به گفتة لیلی امیر ارجمند، مدیر عامل کانون، این دو کتاب با استقبال چندانی روبه­رو نشد.[112] در کتاب کورش شاه، اثر حسن پستا، زندگی کوروش هخامنشی از کودکی تا زمان مرگ او بازگو شده است. در این کتاب بر وجود روح خدایی در کالبد شاهان بزرگ ایران تأکید و شاه فردی عدالت­پرور و سیاستمدار معرفی می­گردد. [113]

نتیجه­گیری

سازمان انتشارات کانون در سال 1345 تأسیس شد و شروع به فعالیت کرد. این سازمان در طی سیزده سال فعالیت حدود 146 کتاب در موضوعات مختلف و بیشتر در قالب داستانی عرضه کرد. در این سال­ها کانون به علت بهره جستن از بهترین نویسندگان، مترجمان و مصوران کشور و همچنین به لحاظ شکلی و محتوایی گوی سبقت را از دیگر ناشران ربود. کتاب­های کانون در نمایشگاه­ها و مسابقات بین­المللی مورد استقبال قرار گرفت و در حوزه­های محتوایی و ظاهری جوایز زیادی را از آن خود کرد. برخی از این کتاب­ها در قالب قرارداد با انتشارات مهم دیگر کشورها به زبان­های دیگر ترجمه و منتشر شد.

سیاست­گذاران فرهنگی و حوزة آموزش در این دوره (1345-1357) با اعتقاد به اینکه بهترین زمان برای نهادینه­سازی دوران طفولیت است، سعی کردند در قالب محتوای کتاب­ها مفاهیم مورد نظر حکومت را در کتاب­های درسی و غیردرسی بگنجانند. ارزش نهادن به فرهنگ ایران کهن و باستان، میهن­پرستی، حمایت از نهاد سلطنت، شاه­دوستی، معرفی دیگر سرزمین­ها اعمّ از اروپا، افریقا و آسیا و فرهنگ و سنت­های بومی آنها از جمله مفاهیمی بودند که به اشکال مختلف در کتب درسی و البته مهم­تر از آن در کتب غیردرسی گنجانده شدند.

 با بررسی و تحلیل کتاب­های کانون معلوم می­شود که نویسندة بیشتر آنها ایرانی و حدود دو سوم کل کتاب­ها تألیفی بودند و تنها در حوزة آشنایی کودکان و نوجوانان با دیگر کشورها و
زمینه­های علمی کتاب­هایی ترجمه شد. توجه به فرهنگ و سنت ایران کهن و باستان در این دوره بسیار مشهود است. البته این مفاهیم به گونه­های مختلف در کتاب­ها درج شد. قصه­های اساطیری، افسانه­های ایرانی، اشعار شاعران کهن و معاصر، کتب نقاشی و رنگ­آمیزی، مجموعة هنر و صنایع­دستی ایران، معرفی و شناساندن جاذبه­های تفریحی و گردشگری سرزمینی و... تنها بخش­هایی از این رویکرد است. کانون در این دوره از انتشار کتب مذهبی هم غافل نبود و شش کتاب در این حوزه منتشر کرد که تنها یک کتاب ترجمه است. از دیگر رویکردهای کانون حمایت از نهاد سلطنت و حکومت پهلوی بود. به طور مستقیم تنها دو کتاب پیمان و پیوند و درخت سایه­گستر در سال 1355 منتشر شد. هرچند بنا به گفتة مدیر عامل کانون این آثار چندان مورد توجه قرار نگرفت.

یافتۀ کلی پژوهش حاضر حاکی از آن است که کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ادبیات کودک را بسیار غنا بخشید و با تولید کتاب در حوزه­های مختلف توانست کودکان و نوجوانان را به کتاب و کتابخوانی علاقه­مند سازد. ضمن اینکه مفاهیمی چون شاه­دوستی، حمایت و طرفداری از نهاد سلطنت، میهن­پرستی، باستان­گرایی و دیگر مضامین در قالب کتاب­های آموزشی گنجانده و در قالب داستان و رمان به مخاطبین آموزش داده شد و در آنها نهادینه­سازی گردید.

[1]. رسول حسین لی، مبانی و اصول سیاست فرهنگی در جمهوری اسلامی ایران (تهران: نشر آن، 1379)، ص 2.

[2]. کریس بارکر، مطالعات فرهنگی، نظریه و عملکرد، ترجمة نفیسه حمیدی و مهدی فرجی (تهران: پژوهشکدة مطالعات فرهنگی و اجتماعی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1387)، ص 788.

[3]. علی­اکبر فرهنگی، «نظری به فرهنگ»، نامة فرهنگ، ش30 (1381)، ص 83-97.

[4]. پرویز اجلالی، سیاست­گذاری و برنامه­ریزی فرهنگی در ایران، چ 1 (تهران: نشر آن، 1379)، ص 51.

[5]. بتول احمدی، «بررسی کتابخانه­های کودکان و نوجوانان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، گروه کتابداری دانشگاه تهران، 1351.

[6]. منصور کدیور، «تحلیل محتوای کتاب­های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در دو مرحلة پیش و پس از انقلاب اسلامی» (پایان­نامة کارشناسی ارشد مجتمع دانشگاهی هنر، 1361-1362).

[7]. وحید طوفانی اصل، «مقایسه کمّی انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در دوره­های 1345-1357 و 1358-1367» (پایان­نامة کارشناسی ارشد دانشکدة علوم تربیتی دانشگاه تهران، اردیبهشت 1369).

[8]. مریم محمدی، «بررسی نقش حیوانات در داستان­های فارسی کودکان منتشرة کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (1345-1378)»، (پایان­نامة کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی (واحد شمال)، تابستان 1379).

[9]. محمود طاهر احمدی، «از شورای کتاب کودک تا کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (1341-1357)»، گنجینة اسناد، ش 51 و 52 (پاییز و زمستان 1382).

[10]. مجموعه مصوبات مجلس شورای ملی در چهار دوره تقنینیه (بی­جا: مطبعة مجلس، بی­تا)، ص 569.

[11]. محمدعلی اکبری، دولت و فرهنگ در ایران 1304-1357، چ 1 (تهران: روزنامة ایران، 1382)، ص 19.

[12]. فرهنگ­ستیزی در دورة رضاشاه (اسناد منتشرنشدة سازمان پرورش افکار 1317-1320)، به کوشش محمود دلفانی (تهران: سازمان اسناد ملی ایران، 1375)، ص 3 و 4.

[13]. همان، ص 4 و 5.

[14]. اکبری، ص 238.

[15]. مجموعه قوانین بیست و یکمین دورة قانونگذاری مجلس شورای ملی، ج 2 (تهران: چاپخانة مجلس شورای ملی، بی­تا)، ص 1056.

[16]. اکبری، ص 94.

[17]. همان، ص 234 و 235.

[18] . همان، ص 254.

[19]. نعمت­الله فاضلی، تاریخ فرهنگی ایران مدرن (تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1393)، ص 337.

[20]. نعمت­الله فاضلی، مردم­نگاری آموزشی، چند مطالعة مردم­نگارانه در زمینة آموزش و پرورش امروز ایران (تهران: نشر علم، 1390)، ص 47.

[21]. محمدعلی اکبری و رضا بیگدلو، «پهلویسم: ایدئولوژی رسمی دولت محمدرضا پهلوی در دهه­های 1340- 1350ش»، گنجینة اسناد، س 20، ش 84 (1390)، ص 10.

[22]. سومین کنگرة انجمن­های خانه و مدرسه (دهم تا دوازدهم اسفند 2535) (تهران: انجمن ملی اولیا و مربیان ایران، مرکز آسیایی فدراسیون بین­المللی اولیا و مربیان، بی­تا)، ص 72.

[23]. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، سند شمارة 45515-297.

[24]. رسول نفیسی، «آموزش و فرهنگ سیاسی»، ترجمة اصغر صارمی شهاب، ایران فردا، ش 30 ( 1375)، ص 53.

[25]. همان.

[26]. اطلاعات، ش 12715، 23/7/1347، ص 16.

[27]. اکبری و بیگدلو، ص 17.

[28]. محمد ترکمان، یادنامة دکتر یدالله سحابی: اسوة اخلاق و سلوک اجتماعی (تهران: انتشارات قلم، 1393)، ص 687.

[29]. اطلاعات، ش 12164، 1/10/1345، ص 2.

[30]. اطلاعات، س 45، ش 13303، 1/7/1349، ص 16.

[31]. لیلی ایمن و دیگران،  گذری بر ادبیات کودکان (تهران: شورای کتاب کودک، 1357)، ص 27.

[32]. عیسی صدیق،  تاریخ فرهنگ ایران، ج 2 (تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1354)، ص 483.

[33]. توران میرهادی، «مراکز و مؤسسات ایرانی»، راهنمای کودک، س 14، ش 5 و 6 (1350)، ص 408.

[34]. اطلاعات، ش 11987، 7/3/1354، ص 14؛ همان، ش 11984، 3/3/1345، ص 10؛ همان، ش 11984، 3/3/1345، ص 7؛ زنان دربار به روایت اسناد ساواک (فرح پهلوی)، ج 3، چ 1 (تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1393)، ص 496 و 497.

[35]. International Board on Books for Young people

[36]. کابینة حسنعلی منصور به روایت اسناد ساواک، ج 3 (تهران:‌ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1384)، ص 156؛ چنگیز پهلوان، «برنامه­ریزی فرهنگی در ایران»، فرهنگ و زندگی، ش 15 (1353)، ص 69.

[37]. لوح فشردة مشروح مذاکرات مجلس ملی، دورة 21، ج 216،  2/9/1344، ص 217.

[38]. گزارش فعالیت سازمان­های تحت ریاست علیاحضرت شهبانوی ایران در دهة انقلاب (بی­جا: بی­نا، بی­تا)، ص 102-108.

[39]. آرشیو کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، گزارش سالانة سال 2528، ص 1.

[40]. لوح فشردة مشروح مذاکرات مجلس ملی، دورة 22، ج 20، 5/10/1346، ص 20.

[41]. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ش بازیابی  84765، ص 263 و 264.

[42]. گزارش فعالیت سازمان­های تحت ریاست علیاحضرت شهبانوی ایران در دهة انقلاب، ص 102.

[43]. احمدی، ص 2 و 3.

[44]. کارنامة کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، دورة 7، ش 9 (آذرماه 1353)، ص 15.

[45]. گزارش فعالیت سازمان­های تحت ریاست علیاحضرت شهبانوی ایران در دهة انقلاب، ص 104.

[46]. اطلاعات، ش 14584،  22/9/1353، ص 6.

[47]. آرشیو کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، گزارش سالانة کانون در سال 2526ش (تهران، بی­نا)، ص 3.

[48]. همان، ص 4 و 5.

[49]. همان، ص 11.

[50]. ماهنامة شورای کتاب کودک، س 1، ش 6 (اسفندماه 1342)، ص 13 و14.

[51]. همان، ص 3.

[52]. آرشیو کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، گزارش سالانة کانون در سال 2528ش (تهران، بی­نا)، ص 9.

[53]. کبوتر ارشدی، «همة تلاشم این بود که مرغک کانون زنده بماند»، مجلة فرهنگی و هنری آنگاه، ش 2 (بهار 1396)، ص 85.

[54]. محمد قاضی، خاطرات یک مترجم (اصفهان: زنده­رود، 1371)، ص 411.

[55]. علی­اصغر کشانی، فرایند تعامل سینمای ایران و حکومت پهلوی، چاپ اول (تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1386)، ص 305.

[56]. علی میرزایی، یک شاخه در سیاهی جنگل: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان از 1344 تا 1357 (تهران: نشر نگارة آفتاب، 1399)، ص 114 و 115.

[57]. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ش بازیابی 84765، ص 37 و 39.

[58]. همان، ص 23-25.

[59]. همان، ص 212.

[60]. عبدالحسین آذرنگ، آشنایی با چاپ و نشر (تهران: انتشارات سمت، 1375)، ص 184 و 185.

[61]. اطلاعات، ش 13703، 29/10/1350، ص 4.

[62]. آرشیو کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، اولین بروشور معرفی فعالیت­های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ص 16.

[63]. سیروس طاهباز، «کوشش­های کانون در زمینة تهیة کتاب و گسترش کتابخوانی کودکان و نوجوانان ایران»، فصلنامة کانون، دورة 1، ش 3 و 4 (1354)، ص 191 و 192.

[64]. کارنامة کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، دورة 3، ش 12 (اسفند 1349)، ص 1 و 2.

[65]. محمدهادی محمدی، زهره قایینی، تاریخ ادبیات کودکان ایران، ادبیات کودکان در روزگار نو (1340-1357)، ج 8 (تهران: چیستا، 1393)، ص 197.

[66]. نسرین­دخت عماد خراسانی، ادبیات کودکان و نوجوانان در عصر پهلوی (تهران: انتشارات مرکز تحقیقات، 2535)، ص 56؛ اطلاعات، ش 2556، 22/1/1347، ص 14.

[67]. اطلاعات، ش 12518، 2/12/1345، ص 4.

[68]. آیندگان، ش 79، 30/12/1346، ص 15.

[69]. فروغ رحیمی، «تاریخچه، ساختار و تشکیلات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»، ماهنامة اطلاع­یابی و اطلاع­رسانی، س 2، ش 7 (1387)، ص 20؛ طاهر احمدی، ص 84؛ اطلاعات، ش 12720، 29/7/1347، ص 4.

[70]. کارنامة کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، دورة 11، ش5 (فروردین 1357)، ص 19.

[71]. همان،  دورة 2، ش 2 (اردیبهشت 1348)، ص 3.

[72]. اطلاعات، ش 12687، 21/6/1347، ص 22.

[73]. کارنامة کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، دورة 5، ش 12 (اسفندماه 1351)، ص 4.

[74]. همان، دورة 11، ش 1 (فروردین 1357)، ص 3.

[75]. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ش بازیابی 84765، ص 194-197.

[76]. سعید شریفی، «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (1344-1357)»، گفتگو، ش 9، (1377)، ص 33؛ علی بزرگیان، «غولی که خوابید، روایتی از فراز و فرود کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»، اندیشة پویا، س 3 (1393)، ص 103؛ مرجان فولادوند، «کانون پرورش فکری کودکان ونوجوانان»، دایره­المعارف کتابداری و اطلاع­رسانی، ج 2، چ 1 (تهران: سازمان اسناد و کتابخانة ملی، 1385)، ص 1321.

[77]. آرشیو کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، گزارش سالانة کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سال 2528، ص 12.

[78]. کارنامة کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، دورة 10، ش 1 (1356)، ص 6.

[79]. غلامرضا امامی، آنها زنده­اند، تصویرگر علی­اکبر صادقی (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1354)، ص 5.

[80]. همان، ص 14-17.

[81]. غلامرضا امامی، عبادتی چون تفکر نیست، تصویرگر علی­اکبر صادقی (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1352)، ص 5-24.

[82]. عایشه الشاطی، مادر پیامبر، ترجمة ب. ابطحی (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1353)، ص 5-7.

[83]. همان، ص 23.

[84]. آرشیو کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، گزارش سالانة سال 2529ش، ص 22.

[85]. سیاوش کسرایی، آرش کمانگیر، تصویرگر فرشید مثقالی (تهران، سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1350)، ص 5-8.

[86]. فریده فرجام، محمود مشرف آزاد تهرانی، عمو نوروز، تصویرگر فرشید مثقالی (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1346)، ص 23-23.

[87]. هانیبال الخاص، گیلگمش، تصویرگر منوچهر صفرزاده (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1351، ص 2.

[88]. همان، ص 4 و 24.

[89][89]. مهرداد بهار، جمشیدشاه، تصویرگر فرشید مثقالی (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1346)، ص 2.

[90]. همان، ص 6 و 7.

[91]. نادر ابراهیمی، عبدالرزاق پهلوان، تصویرگر علی­اکبر صادقی (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1351)، ص 3 و 10-12.

[92]. همان، ص 23.

[93]. آرشیو کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، گزارش سالانة سال 2532ش، ص 52-54.

[94]. بهمن دادخواه، گیلان (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1347)، ص 11-12 و 21.

[95]. رستم و اسفندیار، نقاشی سیروس راد (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 2535)، مقدمة کتاب.

[96]. آرشیو کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، گزارش سالانة سال 2531ش، ص 42.

[97]. محمدرضا عدنانی، نقاشی تخت­جمشید، چ 1 (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1353)، بدون صفحه.

[98]. محمدرضا عدنانی، نقش­های جانواران در آثار تاریخی ایران، چ 2 (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 2536)، تمام صفحات کتاب.

[99]. بهار در شعر شاعران ایران، نقاشی بهمن دادخواه، چ 1 (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1352) مقدمة کتاب.

[100]. آرشیو کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، گزارش سالانة سال 2530، ص 22.

[101]. «روایت لیلی گلستان از کانون»، مجلة فرهنگی و هنری آنگاه، ش 2 (1396)، ص 36 و 37.

[102]. آرشیو کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، گزارش سالانة سال 2529ش، ص 22.

[103]. پیمان و پیوند، چ 1 (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 2535)، ص 6، 7، 10، 12، 14، 16.

[104]. همان، ص 24 و 28.

[105]. همان، ص 38.

[106]. همان، ص 24.

[107]. درخت سایه­گستر، علی­اکبر صادقی (تصویرگر)، چ 1 (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 2535)، ص 8.

[108]. همان، ص 6.

[109]. همان، ص 8-10.

[110]. همان، ص 8 و 16.

[111]. همان، ص 18 و20.

[112]. لیلی امیر ارجمند (امریکا، 1394) قابل دسترسی در آدرس: www.andisheh.tv.

[113]. حسن پستا، کوروش شاه، تصویرگر نورالدین زرین­کلک (تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1356)، ص 6.