نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 استادیار، گروه جغرافیای ایران، بنیاد ایرانشناسی، تهران، ایران.
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
“Chalderan", whose name in the history of Iran is associated with the renowned battle between the Safavids and the Ottomans in this region in 920 AH/1514 CE, was considered part of the province of Azerbaijan during the Safavid era and administratively subordinate to Coy. Before the Battle of Chalderan, this region was not at the center of historical developments; however, with the occurrence of the aforementioned battle, its name came into prominence. The present article seeks, through a historical–comparative approach, to analyze the frequency of this region’s name in the maps drawn by European cartographers. Contemplated the geographical image of Iran during the Safavid Era. Based on European maps, this name appeared for a specific period of time - namely, from the mid-10th/16th century to the mid-11th/17th century - in European depictions of Iran, and after a while it disappeared from the maps. Therefore, the specific research question of the article is: due to which factors did the name “Chalderan” emerge during the aforementioned period and subsequently disappear? The findings of the research indicate that the representation and omission of “Chalderan” in European cartography reflected the contingent geopolitical significance of historical events rather than the natural realities of the region in question. More specifically, the renown of the Battle of Chalderan was the primary factor behind the appearance of this toponym on maps, and with the gradual stabilization of Safavid–Ottoman relations and the decline of military tensions, the name was progressively forgotten in cartographic records. This process reveals the profound gap between local realities and external representations in European cartography.
Introduction
With the emergence of the Safavid dynasty, a new chapter was opened in Iran’s geopolitical interactions and international relations. In this context, Iran’s relations with the Ottoman Empire, as its most powerful western neighbor, attracted particular attention from European powers for strategic reasons. The persistent rivalry and conflict between Europe and the Ottoman Empire, coupled with diplomatic efforts to establish an alliance with Iran, provided the principal motivation for Europeans to collect precise geographical data—particularly concerning the border regions of western Iran and eastern Anatolia. European cartographers primarily focused on recording the western regions of Iran with greater accuracy on two grounds: first, the existence of significant overland routes in the western part of the country, which connected the southern maritime routes—the principal thoroughfare for travelers, merchants, and diplomatic envoys—to Iran. These travelers, who played a key role in transmitting geographical information to European cartographers, primarily provided more precise descriptions and depictions of these regions through direct observation. Second, given the Ottomans’ recurrent military engagements on their western fronts with European states, European cartographers closely monitored the developments along Iran’s western borders and the Safavid–Ottoman military-political conflicts, continuously reflecting the resulting changes in their maps.
Accordingly, the maps of Iran produced by European cartographers—particularly those depicting its western regions—became a fundamental source for understanding how political, military, and geographical developments in Iran and the Ottoman Empire were monitored from a European perspective. Within this context, the region of “Chalderan,” as the site of one of the most significant military confrontations between the Safavid and Ottoman polities, attained a prominent position in European cartography. An examination of European maps from the Safavid period reveals that the name of this region emerged within a specific timeframe—from the mid-10th/16th century to the mid-11th/17th century—before gradually disappearing from cartographic records. In this regard, the focus of the article is to investigate the factors behind the rise and subsequent disappearance of the name “Chalderan” in European cartography. The central question of the study is: due to which factors did the name “Chalderan” first appear and then gradually vanish from European maps?
Materials And Methods
This study employs a historical-comparative research method. According to this approach, in the first step, the authors selectively chose seven European maps in which the emergence and subsequent disappearance of the name “Chalderan” is particularly prominent. They then provided, in the chronological order of the maps’ publication, a description of Chaldiran’s spatial relationship with its surrounding regions. Concurrently with this chronological description, direct and indirect historical events related to the Chaldiran region were extracted from contemporary Safavid historiographical sources. As a result, the primary factors behind the emergence, persistence, and subsequent disappearance of the name “Chalderan” in European cartography were identified. To elucidate this issue, the authors, at the beginning of the article, present preliminary discussions on the current geographical position of Chaldiran based on modern maps and geographical information, followed by an examination of its historical geography during the period under study—that is, the Safavid era—drawing on historical, geographical, and administrative writings. This provides the necessary context for addressing the place of Chaldiran in European cartography. The final section is divided into two related headings: the first addresses the emergence of the name “Chalderan” on maps, and the second examines its decline and disappearance from cartography. In each section, data extracted from the maps are analyzed in relation to historical events. The data collection method of the study is library-based, relying on maps as well as historiographical and geographical writings.
Result and Discussion
The study of European maps of Iran during the Safavid period, from 16 to the 18th century, reveals that the name “Chalderan” first appeared in European cartography in the second half of the 16th century, and before that, there had been no direct reference to this region. An examination of the maps by Gastaldi (1548) and Ruscelli (1561) demonstrates that, although various regions such as Tabriz, Khoy, and Lake Van were marked in northwestern Iran, the name “Chalderan” was absent. The name “Chalderan” appeared for the first time in Abraham Ortelius’s map of Iran (1570), where it was placed in northwestern Iran, adjacent to the Ottoman borders. Two notable features accompanied this designation: the addition of the suffix “Campus” and its visual emphasis relative to the surrounding areas. These elements reflect the military significance of the region and its role as the battlefield between the Safavids and the Ottomans in the perception of European cartographers. The process of recording and emphasizing the name “Chalderan” continued in subsequent maps, such as John Speed’s map (1626) and even Nicolaes Visscher’s world map (1652). However, after the mid-seventeenth century, this name ceased to appear in European cartography. The emergence of “Chaldiran” in maps was directly linked to the renowned Battle of Chaldiran (1514), and its role as the site of confrontation between the Safavids and the Ottomans compelled cartographers to record it. Other military and political developments between the Safavids and the Ottomans—such as the Ottoman invasions of Tabriz and the treaties of Amasya and Zahab—were significant, yet they did not reproduce the same level of importance for the Chaldiran region. Instead, this area primarily functioned as a passageway for Safavid and Ottoman political and military forces.
After the mid-seventeenth century, shifts in political relations, the consolidation of borders, and the reduction of military conflicts led to a decline in the military and political significance of Chalderan, resulting in its omission from European maps. Examples such as the maps of Adam Olearius (1656) and Guillaume Delisle (1724) illustrate the disappearance of the name “Chalderan,” although surrounding areas such as Khoy—of which Chalderan was a district—continued to appear. This disappearance was not due to cartographers’ lack of knowledge, but rather to changing centers of geopolitical attention and the temporal distance from the prominent historical event associated with the region, namely the Battle of Chaldiran.
An analysis of this process reveals that the inclusion or omission of geographical names in European maps was often closely tied to political and military developments, with the significance of places in collective memory and cartography being shaped by major historical events. The name “Chalderan” is a striking example of toponyms associated with military events, which gradually disappeared from maps once the significance of the event declined. Likewise, certain natural and military occurrences—such as the severe cold in the vicinity of Chalderan in 1604 and the defeat of Ottoman forces—though they temporarily enhanced the geographical importance of the region, failed to secure its lasting presence in European cartography. Thus, the case study of “Chalderan” demonstrates that European cartography was shaped by the complex interplay of politics, collective memory, and spatial significance, with changes in the cartographic status of a place reflecting shifts in its political and military importance. This process offers a generalizable example of how geopolitical transformations in a given region influenced European mapmaking and gradually redirected historical-geographical attention to other locations. It also reveals that places acquire or lose identity and significance not only based on natural realities, but equally through historical and military events, which determine whether they are remembered or forgotten.
Conclusions
The Battle of Chalderan between the Safavids and the Ottomans marked a turning point in Iran’s political and military history, solidifying the name “Chalderan” in the memory of Iranian historians and geographers, while also paving the way for its inclusion in European cartography. Although this designation appeared in European maps more than five decades after the battle, it clearly reflected the strategic and military significance of the region. The name “Chalderan” continued to appear in maps specifically of Iran, as well as in some Asian and world maps, until the mid-seventeenth century, after which it gradually disappeared. This trend indicates that the appearance and disappearance of a name on European maps did not necessarily correspond to its actual significance within the country; in the case of “Chalderan,” reduced European contact with the region and shifting geopolitical priorities—including key routes and communication pathways—led to its omission from maps. This example illustrates the disjunction between local realities and their external representation in historical cartography, highlighting the influence of political, economic, and communication factors on the depiction of geography. Examining this process not only enriches the local history of Iran but also contributes to understanding the mechanisms of geographical knowledge production and the role of power within the field of the history of science in the West. It is recommended that future studies focus on systematically comparing European maps with Iranian indigenous sources to critically reassess how historical events were reflected in cartography and how this influenced political geography, thereby revealing the hidden layers of this process more fully.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
چالدران (در زبان فارسی به صورت Chalderan و در زبان ترکی به صورت Çaldıran) نام ناحیۀ جغرافیایی در شمال غرب ایران است که در تاریخ ایران، نام آن با جنگ مشهور چالدران که بین صفویان و عثمانی رخ داد، پیوند خورده است. در نتیجۀ این جنگ، سپاه عثمانی به فرماندهی سلطان سلیم (917-925ق/1512-1520م) توانست نیروهای صفوی با فرماندهی شاهاسماعیل اول (907-930ق/1501-1524م) را شکست دهد. حاصل این شکست در کوتاهمدت، تصرف بخشهایی از قلمرو نواحی غربی صفویان توسط عثمانی بود و در بلندمدت، درگیریهای دامنهداری را در مناطق مرزی، بین دو طرف به میراث گذاشت. از طرفی وضعیت مناسبات ایران و عثمانی، همواره توسط دولتهای اروپایی رصد میشد. اروپاییان مدتها پیش از روی کار آمدن صفویان، به دلیل منازعات مستمر با عثمانی در اندیشۀ اتحاد با حاکمانِ ایرانی برای مقابله با عثمانی بودند و این راهبرد در دورۀ صفوی و در قالب ارسال سفیران و هیئتهای دیپلماتیک استمرار پیدا کرد.
اهمیت مناسبات صفویان و عثمانی برای دولتهای اروپایی، زمینهای برای آنان فراهم ساخت تا همواره در تکاپویِ آگاهیهای تازه و جدید از نواحی غربی ایران و مناطق شرقی عثمانی باشند. نقشههای جغرافیایی اروپاییان از ایران عصر صفوی و مناطق غربی آن، یکی از مهمترین منابع برای شناخت نحوۀ رصدِ تحولات ایران و عثمانی از نگاه اروپاییان به شمار میروند. در این نقشهها، عناصر جغرافیایی مختلف از جمله پدیدههای طبیعی، مرزها، مراکز شهری و روستایی و بعضاً راهها جلب توجه میکند.
نقشهنگاران اروپایی عمدتاً بنا به دو دلیل، گرایش بیشتری برای دقت نظر در توصیف غرب ایران نسبت به نواحی دیگر داشتند: دلیل نخست، مسیرهای خشکی غرب ایران در کنار راههای آبی جنوب، مهمترین مسیرهای رفتوآمد مکرّر اروپاییان به ایران بودند. این امکان زمینهای فراهم میکرد تا سیاحان، تاجران و هیئتهای دیپلماتیک که نقش اساسی در انتقالِ اطلاعات جغرافیایی ایران به اروپا برای استفادۀ نقشهنگاران داشتند، از نزدیک مسیر پیشروی خود را مشاهده کنند و در نتیجه، دربارۀ آن بیشتر و دقیقتر بنویسند یا ترسیم کنند. دلیل دوم، با توجه به درگیریهای نظامی عثمانی در قلمرو غربیاش با دول اروپایی، نقشهنگاران عمدتاً تحولات مربوط به غرب ایران و درگیریهای نظامی و مجادلات سیاسی صفویان با عثمانی را رصد میکردند و به صورت پیوسته، تغییرات و دگرگونیهای حاصل از آن را در نقشهها بهروزرسانی میکردند.
به نظر میرسد رخداد تاریخی جنگهای ایران و عثمانی بهویژه در منطقۀ چالدران، این منطقه را به موضوعی قابل تأمل در نقشههای تاریخی تبدیل کرد؛ بهطوری که بررسی کرونولوژی چاپ نقشههای اروپایی از ایران، از ابتدای سدۀ 10ق/16م تا نیمۀ سدۀ 12ق/18م، نشان میدهد که در روند تولید نقشههای جدید و در یک بازۀ زمانیِ خاص، یعنی از نیمۀ سدۀ 10ق/16م تا نیمۀ سدۀ 11ق/17م، نام «چالدران» در نواحیِ غربیِ قلمرو صفویان و در مواجهه با قلمرو عثمانی به صورت تدریجی درج و سپس محو شده است. بر همین اساس، مسئلۀ مقاله واکاویِ عوامل پدیداری و فراموشی نام «چالدران» در نقشهنگاری اروپاییان است. سؤال مقاله این است که در نتیجۀ چه عواملی نام «چالدران» در نقشهنگاری اروپاییان ظاهر و سپس فراموش شده است؟ در این پژوهش، از روش تحقیق تاریخی-تطبیقی بهره برده شده است؛ چنانکه ابتدا توصیفی عمیق از وضعیت جغرافیایی و جغرافیای تاریخی «چالدران» ارائه گردید و سپس مراحل و عوامل بروز و محو آن در نقشههای جغرافیایی اروپاییان از ایران عصر صفوی با کمک دیگر منابع تاریخی و جغرافیایی، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. فرضیۀ مقاله آن است که بین اوج و فراموشی نام «چالدران»، با رخدادهای سیاسی میان صفویان و عثمانی رابطۀ مستقیم وجود داشت.
اهمیت جنگ چالدران در مناسبات نظامی ایران و عثمانی در دورۀ صفوی و موقعیت جغرافیایی این ناحیه، زمینۀ کافی برای توجه محققان و پژوهشگران در زمینۀ تأمل دربارۀ ناحیۀ چالدران را فراهم کرده است. برای بررسیِ پیشینۀ این موضوع و مسئلۀ آن، زمینههای پژوهشی و تحقیقاتی دربارۀ چالدران را میتوان در سه دسته از یکدیگر تفکیک کرد: ویژگی تحقیقات دستۀ نخست، بررسی ناحیۀ چالدران در بستر یک رویداد و حادثۀ تاریخی است. در این ویژگی، وقوع یک حادثۀ تاریخی مثل جنگ مشهور صفویان با عثمانی در چالدران، براساس گزارشهای متون تاریخی مدّ نظر بوده است. از نمونههای این دستۀ تحقیقی میتوان به مقالۀ «جنگ چالدران بر پایۀ منابع ونیزی و صفوی» از چارویماقی (2021) و مقالۀ «روایتی از جنگ چالدران در نامه آلفونسو دِ آلبوکرک والی پرتغال به شاه امانوئل اول» از تاشتان، مقالۀ «روایتی ایتالیایی از جنگ چالدران» از رنجبر و رحیمیان (1396)، مقالۀ «بررسی عوامل و پیامدهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نبرد چالدران (920ق/1514م) براساس گزارش مورخان ترک» از مجربی (1397) و همچنین مقالۀ «جنگ چالدران: خوانشی ژئوپلیتیکی» از رئیسینژاد و صادقی (1401) اشاره کرد. در هر یک از آثار یادشده، نویسندگان نبرد چالدران را به عنوان یک رویداد تاریخی و بر پایۀ متون تاریخنگاری یا سفرنامهای تنظیم کردهاند و برخلاف مقالۀ پیش رو، از نقشههای تاریخی اروپاییان بهرهای برده نشده است.
گفتنی است مبنای تفکیک تحقیقات دستۀ دوم، بررسی محوریت جغرافیای چالدران به عنوان یک ناحیۀ جغرافیایی است که با رویکرد غیرتاریخی و عمدتاً از منظر جغرافیایی و و باستانشناسی انجام شدهاند. از نمونههای آن میتوان به مدخل «چالدران» از کرمهمدانی (1390)، مدخل «چالدران» از ساسانپور (1393)، «تفسیر شمایلنگارانۀ نقوش جانوری در قره کلیسای چالدران» از گراوند و رضالو (1397)، مقالۀ «تپۀ گاوور قلعهسی، استقرارگاهی از فرهنگ کورا-ارس در چالدران، شمال غرب ایران» از گراوند و همکاران (1401) اشاره کرد. در این دسته از آثار، این بار منطقۀ چالدران بدون استفاده از نقشههای تاریخی اروپاییان، بلکه با رویکرد باستانشناسی و جغرافیا، مورد بررسی قرار گرفته است.
زمینۀ تحقیقی سوم برای بررسی «چالدران»، استفاده از نقشههای تاریخی بهویژه نقشههای اروپاییان از ایران برای تحلیل و ارزیابی آن است که تاکنون در این راستا تحقیقی صورت نگرفته است. آنچه تاکنون بر مبنای نقشههای تاریخی بهویژه نقشههای اروپایی صورت گرفته، ناظر به وصف عمومیِ ایران بدون توجه به «چالدران»، یا بررسی اختصاصی برخی از مناطق دیگر ایرانی از منظر نقشههای اروپایی است. کتاب چهرۀ ایران از کافورته (2003)، کتابهای نقشههای عمومی ایران و نقشههای اختصاصی ایران از علائی (2010)، کتاب European Cartographers and The Ottoman World از منرز (2007)، مقالۀ «ایالت گیلان و هیرکانی در دورۀ صفوی بر مبنای نقشۀ جغرافیایی آدام اولئاریوس در 1656م/1066ق. در تطابق با کتاب مختصر مفید 1087ق» از فریدی مجید و همکاران (1401)، مقالۀ «جغرافیای تاریخی مکران در دورۀ صفوی براساس نقشههای تاریخی اروپاییان» از صفرزایی و ملازئی (1400) و همچنین مقالۀ «ریشهیابی نام دریاچۀ باباقمبر در ایالت خراسان بر مبنای نقشۀ آدام اولئاریوس از ایران عصر صفوی: یک خوانش تطبیقی و تحلیلی» از ملازئی (1403) از این دسته به شمار میروند. هدف اصلی در این دسته از آثار، نه ارزیابی ناحیۀ چالدران، بلکه ناظر بر ارزیابی عمومی ایران یا نواحی وابستۀ بدان، از جمله گیلان و مکران بوده است. همچنین گودرزی (1400) ضمن بهرهگیری از نقشههای اروپایی برای توصیف مرزهای غربی صفویان، در بخش مقدماتی کتاب و در بحث سفرنامهها و اهمیت اطلاعات آنان برای نقشهنگاران، تنها به ذکر این نکته اکتفا کرده است که براساس گزارشهای ونیزیان از جنگ چالدران، زمینهای برای نقشهنگاران اروپایی فراهم شد تا نام آن را در نقشهها اضافه کنند. گودرزی چنین اشارۀ کوتاهی را نیز از منظر نقشهنگاری اروپاییان بیان نکرده، بلکه صرفاً براساس گزارش ونیزیان به این نتیجۀ کوتاه رسیده است.
چالدران: جایگاه جغرافیایی
امروزه چالدران نام یک شهرستان در شمال غرب ایران و در شمال غربِ استان آذربایجان غربی (نقشۀ شمارۀ 1) و نام منطقهای در استان وان در کشور ترکیه است (نقشۀ شمارۀ 2).
نقشۀ شمارۀ 1. موقعیت چالدران در ایران امروزی
(استانداری آذربایجان غربی)
نقشۀ شمارۀ 2. موقعیت چالدران در ترکیۀ امروزی
چالدرانِ ایران به لحاظ حدود جغرافیایی، از شمال به شهرستان ماکو، از غرب به کشور ترکیه، از جنوب به شهرستان خوی و از شرق به دهستان شوط محدود است (حاجیزاده و رضازاده، 1393: 7/47). به لحاظ طبیعی، چالدران دارای یک دشت با وسعت چهل کیلومتر مربع است که به وسیلۀ ارتفاعات و ناهمواریها احاطه شده است (ساری صراف، 1371: 129). این دشت در شمال غرب شهرستان چالدران قرار دارد که از شمال به بخش آواجیق، از مشرق به بخش مرکزی شهرستان ماکو و بخش ببهجیکِ شهرستان چالدران، از جنوب به بخش صفائیۀ شهرستان خوی و از مغرب به کشور ترکیه محدود است (ساسانپور، 1393: 11/664-665). شکل هندسی این دشت، مستطیل و منحنی و درازای آن از شمال غربی به جنوب شرقی است (اسپناقچیپاشازاده، 1379: 307). وجود دو رشتۀ جبال در دو طرف این دشت، آن را به صورت یک درۀ وسیع درآورده است (قربانی، 1388: 417). به لحاظ منابع آبی، رودخانههای متعددی از چالدران میگذرند. یکی از مهمترین رودخانههایی که از این ناحیۀ جغرافیایی سرچشمه میگیرد، رودخانۀ آقچای است که از دامنههای شمالی کوه مندلیخ و کوههای مرزی ایران و ترکیه سرچشمه میگیرد (جعفری، 1384: 2/96). به علت این موقعیت طبیعیِ بیانشده، هوای این ناحیه متغیر است؛ چنانکه قسمتهای مرزی سردسیر و ییلاقی و سایر بخشهای آن معتدل است (رزمآرا، 1330: 4/154).
دربارۀ اینکه نام باستانی و کهن «چالدران» چه بوده، چند دیدگاه وجود دارد. مانستر (Münster) جغرافینگار و نقشهنگار مطرح اروپایی سدۀ 10ق/16م. در تألیف کتابی با موضوع جهاننگاری عمومی از تمام دنیا، به نام «چالدران» اشاره کرده و دربارۀ آن آورده است: این منطقه که در گذشته ماتیانه (Matiane) نام داشته، امروزه چالدران خوانده میشود؛ این سرزمین با کوهها احاطه شده و دشتی بسیار زیبا و نسبتاً وسیع دارد؛ در همین دشت بود که در سال 1514 سپاهیان سلطان سلیم عثمانی و شاه صفوی گرد آمدند (Münster, 1575: 1590).
در دیدگاهی دیگر، مینادوی (Minadoi) یکی از مورخان ایتالیایی سدۀ 10ق/16م، در کتابی که با موضوع جنگهای عثمانی و صفوی نوشت، اینگونه به نام قدیمی «چالدران» اشاره کرد: «چالدران نامی شناختهشده برای این دشتهاست؛ شاید بتوان آن را همان دشتهای آراسنی (Arassene) در نوشتههای استرابون (Strabon) دانست» (Minadoi, 1594: Tavola Prima). بررسیهای انجامشده در منابع ایرانی دربارۀ نام باستانی چالدران، به نتیجهای نرسید و به نظر میرسد این نام در متون جغرافیایی ایرانی و اسلامیِ پیشاصفوی، سابقهای نداشته است.
در تاریخ معاصر ایران، نام سابق چالدران «قرهعینی» بود که در سال 1312ش. به «سیهچشمه» تغییر نام پیدا کرد. با توجه به موقعیت تاریخی و حماسیِ نام چالدران، در سال 1375ش. این منطقه از شهرستان ماکو تفکیک شد و نام سیهچشمه به چالدران تغییر پیدا کرد (قربانی، 1388: 354؛ فریدی مجید و همکاران، 1388: 1/252). دربارۀ وجهتسمیۀ نام چالدران، با توجه به پیشینۀ حضور ارمنیان و کلیساهای آنان در این ناحیه، نام اولیۀ آن «چهاردیران» (زاهدی، 1355: 576) به معنای وجود چهار معبد بود که بعدها به کلیسا تبدیل شدند (قربانی، 1388: 354).
جغرافیای تاریخی «چالدران» در دورۀ صفوی
برآورد متون تاریخی و جغرافیایی نشان میدهد که تا پیش از دورۀ صفوی، ناحیۀ «چالدران» در کانون تحولات تاریخی و جغرافیاییِ ایران قرار نداشت. موقعیتِ طبیعیِ دشتمانند و در نتیجه، خالی از سکنه بودن آن را میتوان به عنوان مهمترین عاملِ دور بودن چالدران از تحولات تاریخی و جغرافیایی مهم تا پیش از دورۀ صفوی قلمداد کرد، اما با ورود به دورۀ صفوی و وقوع جنگ چالدران، این منطقۀ جغرافیایی بر سر زبانها افتاد. البته برآوردِ روایات متون تاریخی و جغرافیایی دورۀ صفوی نشان میدهد که واکاوی جغرافیای تاریخی چالدران در این دوره، به علت فقر دادههای تاریخی و جغرافیایی، با محدودیتهایی روبهرو است؛ بهطوری که در بین متون جغرافیایی بر جای مانده از دورۀ صفوی، نویسندۀ مختصر مفید و نویسندۀ خاتمۀ شاهد صادق، در آثارشان هیچ اشارهای به چالدران نکردهاند (مستوفی یزدی، 1390؛ صادقی اصفهانی، 1377). در متون اداری و دیوانی این دوره از جمله دستور الملوک (میرزا رفیعا، 1385)، تذکرة الملوک (میرزا سمیعا، 1332) و القاب و مواجب دورۀ سلاطین صفویه (نُصَیری، 1371) که بسامدِ نام نواحی جغرافیایی در آنان پُررنگ است، به چالدران اشارهای نشده است. تنها براساس برخی گزارشهای مورخان با محوریت جنگ چالدران، چند رویدادِ تاریخی مرتبط با این ناحیه در سالهای بعد و برخی نوشتههای جغرافیایی اروپاییان در سدۀ 10ق/16م، دستکم میتوان گوشههایی از ابعاد جغرافیای تاریخی این ناحیه را در دورۀ صفوی روشن کرد.
آنچه از همان گزارشهای تاریخی و جغرافیاییِ پراکنده قابلیت استنباط دارد، این است که در تقسیمبندی اداری و سیاسی قلمرو سرزمینی صفویان، ناحیۀ چالدران به عنوان یکی از نواحیِ ایالت آذربایجان و در شمال غرب تبریز قرار داشت؛ بهطوری که فاصلۀ آن با تبریز بیست فرسنگ بود (روملو، 1384: 2/1082؛ جنابدی، 1378: 286؛ رازی، 1378: 3/1674؛ قمی، 1383: 1/129؛ واله اصفهانی، 1372: 234). این ناحیه در دورۀ صفوی یکی از توابع شهر خوی (منشی، 1390: 1/65؛ قزوینی، 1367: 10؛ فیگوئروا، 1363: 295) به شمار میرفت که تا اواخر دورۀ صفویه (ریاحی، 1372: 155) و حتی دورۀ قاجاریه نیز این رویّه استمرار داشت (اعتمادالسلطنه، 1368: 4/1965). با توجه به اینکه چالدران در حد فاصل خوی و چخورسعد قرار داشت، گاهی به عنوان یکی از مضافاتِ چخورسعد نیز در نظر گرفته میشد (جنابدی، 1378: 286). علاوه بر تقسیمبندی اداری، با بررسی روایات مرتبط با جنگ چالدران در متون سفرنامهای و تاریخنگاری، امکان شناخت برخی ویژگیهای طبیعی ناحیۀ مورد نظر در دورۀ صفوی، از جمله وجود درّه و دشت پهناور (سفرنامۀ ونیزیان در ایران، 1381: 350) و موقعیت پُشتهای و تپّهای آن نیز وجود دارد (روملو، 1384: 2/1083؛ واله اصفهانی، 1372: 239). تلفیق عناصر طبیعی بیانشده زمینهای برای ناحیۀ چالدران فراهم میکرد تا در مصافهای نظامی از جمله جنگ چالدران، از کاربرد اساسی برای تاکتیکهای جنگی و حملات نظامی برخوردار باشد.
درواقع، با آغاز دورۀ صفوی و وقوع جنگ مشهور صفویان و عثمانی در سال 920ق/1514م در چالدران، زمینۀ کافی برای اهمیت پیدا کردن این ناحیه در رخدادهای تاریخی و گزارشهای مورخان و جغرافینویسان فراهم شد. اسکندربیگ منشی هنگام ارائۀ گزارش پیشروی شاهعباس به آذربایجان، چنین نوشته است: «موکب ظفرنشان تا صحرای چالدران که نبردگاه پادشاه جمقدر سلیمانشأن و سلطان سلیم فرمانفرمای ممالک روم بود و بدین جهت شهرۀ آفاق است» (منشی، 1390: 2/848). درواقع، براساس دیدگاه اسکندربیگ، وقوع جنگ شاهاسماعیل اول و سلطان سلیم باعث شد تا این ناحیه شهرت پیدا کند و بر سر زبانها بیفتد. اعتمادالسلطنه در دورۀ قاجار و در اثر جغرافیاییاش، بخشی را به چالدران اختصاص داده و دربارۀ اینکه چرا بدان پرداخته، چنین نوشته است: چون تفصیل جنگ چالدران که فیمابین شاهاسماعیل صفوی و سلطان سلیمخان عثمانی رخ داده در السنه و افواه زایدالوصف دایر و مشهور است، ما نمیتوانستیم در ضمن اسامی بلادی که مبدأ به حرف جیم است، از چالدران صرف نظر نماییم (اعتمادالسلطنه، 1368: 4/1965).
«چالدران» در نقشهنگاری اروپاییان
سابقۀ تولید و ترسیم نقشههای جغرافیایی در اروپا، به پیش از عصر اکتشافات جغرافیایی با میگردد. در این دوره، نقشهنگاری و جغرافیا متأثر از تکاپوهای جغرافیایی تعدادی از افراد و شخصیتها، نظم علمی پیدا کرد (ملازئی، 1404: 57). با این حال، از سدۀ 10ق/16م به این سو، دانش نقشهنگاری در اروپا وارد مرحلۀ نوینی شد. از این دوره و تحت تأثیر صنعت چاپ و رونق اکتشافات جغرافیایی، اطلاعات فراوان جدیدی از موقعیت سرزمینها، شهرها، دریاها، جزیرهها و موارد دیگر حاصل شد. نخستین کانونهای نقشهنگاری، معمولاً در بندرها و شهرهایی چون بلونیا (Bologna)، فلورانس (Florence)، ونیز (Venezia)، مادرید (Madrid)، آمستردام (Amsterdam)، آنتورپ (Antwerp)، لندن (London)، هامبورگ (Hamburg) و موارد دیگر بود که ارتباطات دریایی گستردهای با نواحی مختلف جهان داشتند. در این بین، پرتغالیها نخستین مشتشرقانی بودند که تصویری درست و منطبق با واقعیتهای جغرافیایی، از سرزمینهای شرقی جهان به دست دادهاند؛ البته بیشتر آنان به نیمۀ جنوبی آفریقا و آسیا و آن بخش که با اقیانوس هند ربط داشت، پرداختهاند (فریدی مجید و همکاران، 1401: 18). این سنت یعنی سنت نقشهنگاری پرتغالی، توسط نقشهنگاران هلندی پیگیری و سپس در سنت نقشهنگاری فرانسوی و انگلیسی، به جزئیات بیشتر و مبتنی بر شناخت حداکثری انجامید.
با توجه به اهمیت جایگاه جغرافیایی ایران در جهانِ معاصر با صفوی و رونق بیش از پیش مناسبات ایران با اروپا در این دوره، ضرورت توجه به جغرافیای ایران و نواحی گوناگون آن در نقشهنگاری اروپایی، فراهم شد و در این بین، چالدران به عنوان بخشی از سرزمینهای ایرانی، از این قاعده مستثنی نبود. بنابراین تحقیق و پژوهش دربارۀ بازتاب نام چالدران، تنها منحصر به منابع ایرانی نیست، بلکه نام آن در منابعی که فرسنگها دورتر از ایران و ناحیۀ چالدران و در شهرهای اروپایی منتشر میشدند نیز بسامد قابل توجهی پیدا کرد. درواقع، بررسی نام «چالدران» از این منظر، ابعاد و زوایای جدیدی در نحوۀ نگاه اروپایان از جمله نقشهنگاران را نسبت به مناسبات صفویان و عثمانی و نواحی غربی ایران روشن میسازد.
ارزیابی ترتیب تاریخ چاپ نقشههای ایران در اروپا، از ابتدای سدۀ 10ق/16م تا نیمۀ سدۀ 12ق/18م که معاصر با دورۀ صفوی بود، گویای آن است که نخستین نشانههای ظهور نام «چالدران» در این گونه منابع، از نیمۀ دوم سدۀ 10ق/16م به بعد است و تا پیش از آن، بازتاب و اشارهای مستقیم در نقشهها از نام این ناحیۀ جغرافیایی نیست. البته این بدین معنا نیست که نام این ناحیۀ جغرافیایی در تمامی نقشههای بازۀ زمانی یادشده بازتاب پیدا کرد، بلکه به صورت پراکنده و به میزان آگاهیهای جغرافیاییِ نقشهنگار، مورد توجه قرار میگرفت. حال برای اینکه مشخص شود «چالدران» تا پیش از نیمۀ دوم سدۀ 10ق/16م. در نقشهها مورد توجه نبوده، ضرورت بررسی چند نمونه نقشۀ جغرافیایی تا پیش از این بازۀ زمانی لازم است. درواقع، مبنای گزینش این نقشهها، معاصر بودن چاپ آنان با دورۀ صفوی و تکاپوهای نقشهنگاران آن برای کسب آگاهیهای جدید از ایران است. گاستالدی (Gastaldi) یکی از نقشهنگاران ایتالیایی بود که در سال 954ق/1548م. نقشهای با عنوان نقشۀ جدید ایران (Persia Nova Tabvla) ترسیم کرد. از این نقشه میتوان به عنوان یکی از نقشههای مدرن از ایران در آن دوره، یاد کرد (Alai, 2010 [a]: 37). همانطور که از عنوان نقشه نیز مشخص است، گاستالدی به دنبال پیریزی یک درک جدید از جغرافیای ایران و جاینامهای مرتبط با آن بود. در این نقشه، وی بدون اشاره به نام «چالدران»، در شمال غربی ایران به: 1. تبریز 2. شماخی 3. تسوج 4. خوی 5. دریاچۀ وان اشاره کرد (نقشۀ شمارۀ 3). در این نقشه، نامی از «چالدران» در شمال غرب ایران نیست. با وجود این، خوی که «چالدران» از توابع آن به شمار میرفت، به وضوح نمایان است. این الگو در نقشۀ جدید روسلّی (Roselli) از ایران که مربوط به سال 968ق/1561م. است نیز تکرار شده و به نام «چالدران» که مکان آن در حوالی خوی بود، اشاره نشده است. از جمله مناطق شمال غربی ایران در این نقشه عبارت است از: 1. تبریز 2. شماخی 3. تسوج 4. خوی 5. دریاچۀ وان 6 . وسطان 7. ارزیل (ورزقان) (نقشۀ شمارۀ 4).
نقشۀ شمارۀ 3. شمال غرب ایران در نقشۀ جدید ایران از گاستالدی
(Rumsey, David Rumsey Historical Map Collection)
نقشۀ شمارۀ 4. شمال غرب ایران در نقشۀ جدید ایران از روسلّی (Alai, 2010 [a]:40)
نخستین نشانههای پدیداری و برآمدن نام «چالدران» در نقشهنگاری اروپاییان را میتوان در نقشۀ آبراهام اورتلیوس (Abraham Ortelious) از قلمرو سرزمینی صفویان (Persici sive Sophorvm Regni Typus) پیدا کرد که در سال 977ق/1570م منتشر شد. این نام در نواحی شمال غربی ایران و در مجاور سرحدات ایران با عثمانی به صورت «Caldaran» ضبط شده و در حدود جغرافیایی آن: 1. اخلاط در جنوب 2. عادلجوز در جنوب 3. ارجیش در جنوب 4. خوی با یک فاصلۀ جغرافیایی در شرق 5. سلماس در شرق 6. شیروان در شمال شرق 7. رود کُر در شمال و 8. مرزهای ایران با عثمانی در جنوب و غربِ نام چالدران، جانمایی شدند (نقشۀ شمارۀ 5).
نقشۀ شمارۀ 5. نام «چالدران» در نقشۀ آبراهام اورتلیوس (Ortelious, 1570: 49)
نام ضبطشدۀ «چالدران» در نقشۀ اورتلیوس، از دو ویژگی برجسته برخوردار است: نخستین آن، اضافه شدن پسوند «Campus» بدین نام است. براساس فرهنگنامههای لاتینی، این واژه به سطحی هموار و پهن از زمین (Oxford Latin Dictionary, 1968: 263) و جایی که میتواند میدان نبرد (Marchant & Charles, 1879: 81) باشد، قابل معنی است. ویژگی دوم نامشناسیِ «چالدران» در نقشۀ اورتلیوس، برجستهسازی نام آن نسبت به بسیاری از مناطق پیرامونی آن است که این الگوی نامگذاری، معنادار و حاوی یک پیام از نقشهنگار به مخاطب است. با این توضیح که در نقشهها، مجموعهای از نمادها و نشانهها مورد استفاده قرار میگرفت که هر یک هدف و پیام خاصی را از طرف نقشهنگار نمایندگی میکرد؛ بهطوری که ایجاد ارتباط سریع بین ترسیمکنندۀ نقشه و مخاطب آن، مهمترین هدف نمادها و نشانهها در نقشههاست (Ivanov et al,2019: 54). بنابراین برجستهسازی نامها در نقشهها، حاوی یک پیام جغرافیایی از طرف نقشهنگار برای مخاطب است. براساس این ویژگی، اندازۀ نوشتاریِ نام «چالدران» نسبت به بسیاری از مناطق پیرامونیِ آن از جمله سلماس و خوی بزرگتر ضبط شد. این برجستهسازی گویای آن است که وضعیت مناسبات سیاسی و نظامی صفویان با عثمانی و تحولات منتسب بدان مثل جنگ چالدران، تا چه اندازه برای اروپاییان دارای اهمیت بود.
حال سؤال قابل توجه این است که چرا در بین نقشهنگاران اروپایی، اورتلیوس به نام «چالدران» برای نخستین بار توجه کرد؟ برای پاسخ بدین سؤال، شناخت رویکرد نقشهنگاری نقشهنگار ضروری است. نقشۀ وی از ایران و قلمرو صفویان، برگرفته از یک اطلس بزرگ جهانی بود که از وی در سال 977ق/1570م. منتشر شد (Ortelius,1570) و در سالهای بعد، نسخههای گوناگونی از آن به زبانهای اروپایی انتشار یافت (Inverso: 2023: 180). با توجه به اینکه مجموعۀ اورتلیوس یک اطلس جهانی بود، برای وی این امکان فراهم بود تا با رویکردی حداکثری و بهرهبرداری از مجموعۀ منابع، به ثبت تمامی جزئیات تا حد امکان اهتمام ورزد.
درواقع، مبنایی که اورتلیوس برای نامگذاری «چالدران» در نقشههای اروپایی بنیان گذاشت، زمینهای برای نقشهنگاران بعدی فراهم کرد تا آنان نیز مطابق ساختار توصیفیِ اورتلیوس، نام «چالدران» را ضبط کنند. از جان اسپید (John Speed) یکی از نقشهنگاران نیمۀ نخست سدۀ 11ق/17م انگلیس، نقشهای با عنوان «پادشاهی ایران» (The Kingdom of Persia) منتشرشده در سال 1035ق/1626م. در لندن در دست است که همانند ساختار نقشۀ اورتلیوس، به نام «چالدران» اشاره شد. گفتنی است نام چالدران تنها در برخی از نقشهها ضبط شده و در بیشتر نقشههای ترسیمی از ایران در فاصلۀ زمانی بین چاپ نقشههای اورتلیوس و اسپید، این نام ضبط نشده است. در نقشۀ اسپید، همانند پسوند و برجستگیهای نقشههای قبلی: 1. اخلاط در جنوب 2. عادلجوز در جنوب 3. ارجیش در جنوب 4. خوی با یک فاصلۀ جغرافیایی در شرق 5. سلماس در شرق 6. شیروان در شمال شرق 7. رود کُر در شمال و 8. مرزهای ایران با عثمانی در جنوب و غربِ نام «چالدران» جانمایی شدند (نقشۀ شمارۀ 6).
نقشۀ شمارۀ 6. نام «چالدران» در نقشۀ جان اسپید (Speed, 1626: 33-34)
علاوه بر دو نقشۀ اورتلیوس و اسپید دربارۀ نام «چالدران»، اوج کاربرد این نام در نقشهنگاری اروپایی و در عین حال، آخرین نشانههای بازتاب این نام در نقشهها را میتوان در یک نقشۀ جهانی از نیمۀ سدۀ 11ق/17م. ردیابی کرد که از دنیای شناختهشدۀ آن روزگار ترسیم شد. این نقشه توسط نیکولاس ویسچر (Nicolas Visscher) هلندی در سال 1062ق/1652م. و در آمستردام منتشر شد. چالدران در این نقشه در مجاور غربی سرحدات ایران با عثمانی قرار داشت و به ترتیب: 1. تبریز در جنوب شرق 2. رشت در شرق 3. دریای مازندران در شرق 4. باکو در شمال و شمال شرق و 5. مرزهای ایران و عثمانی در جنوب و جنوب غرب نام چالدران، جانمایی شدند (نقشۀ شمارۀ 7).
نقشۀ شمارۀ 7. نام «چالدران» در نقشۀ جهانی نیکولاس ویسچر
(Rumsey, David Rumsey Historical Map Collection)
نقشۀ مورد اشاره، از دو منظر در مقایسۀ با نقشههای پیشینی مبتکرانه است: نخستینِ آن، حذف پسوند «Campus» از انتهای نام «چالدران» است که در نقشههای پیش از آن همواره بدان اشاره میشد. این نکته گویای آن است که بهتدریج اهمیت نظامی ناحیۀ چالدران جای خود را به اهمیت صِرف جغرافیایی در نگاه نقشهنگاران اروپایی داد. نکتۀ دوم، بازتاب نام چالدران در یک نقشۀ جهانی است که این مهم گویای آن است که هرچه از جنگ «چالدران» بیشتر میگذشت، نقشهنگاران بیشتر متوجه اهمیت چالدران میشدند. این نکته از آن رو اهمیت پیدا میکند که معمولاً در نقشهها با فضا و گسترۀ جغرافیایی بالاتر مثل نقشههای آسیایی یا جهانی، با توجه به اینکه امکان توصیفات و نامهای جزئی به علت فضای کم نقشۀ ترسیمی وجود نداشت، نقشهنگاران معمولاً به توصیف نواحی جغرافیایی مهم اکتفا و از مکانگزینیِ نواحی کماهمیتتر خودداری میکردند، اما ورود نام «چالدران» در یک نقشۀ جهانی در کنار عدم اشاره به بسیاری از مناطق جغرافیایی مهم، گویای اعتبار و نقش مهم این ناحیه در ساختار جغرافیایی غرب ایران از منظر نقشهنگاران اروپایی است.
در مجموع و براساس نقشههای بالا، بازۀ زمانی نخستین اشارهها به نام «چالدران» تا آخرین نشانههای بازتاب آن در نقشهنگاری اروپایی، تقریباً بین سالهای 977 تا 1062ق/ 1570 تا 1652م. بوده است. حال برای تحلیل ذهنیت جغرافیایی نقشهنگاران اروپایی از نام «چالدران» در نقشهها، ضرورت دارد تا یک مطالعۀ تطبیقی بین تاریخ انتشار نقشهها با مناسبات سیاسی و نظامی صفویان و عثمانی انجام و نمایان شود که ظهور و استمرار نام «چالدران» در نقشههای اروپایی، تحت تأثیر چه عواملی بود؟ آنچه از منابع تاریخنگاری برمیآید، این است که تکاپوهای شاهاسماعیل اول صفوی برای احیای حدود تاریخی ایران و تلاشهای توسعهطلبانۀ سلطان سلیم عثمانی برای پیشروی به شرق، زمینۀ رویارویی دو طرف را در سال 920ق/1514م. در چالدران فراهم کرد (حسینی، 1379: 171؛ وحید قزوینی، 1383: 37؛ خواندمیر، 1370: 85). درواقع، جنگ چالدران برجستهترین تحولی بود که تا آن زمان زمینۀ شهرت نام «چالدران» در جغرافیای ذهنی مورخان و جغرافینویسان را فراهم کرد، اما سؤال قابل طرح آن است که آیا نقشهنگاران اروپایی نیز متأثر از همین جنگ و رویداد نظامی یادشده، نام چالدران را در نقشهها ظاهر کردند یا اینکه رویدادهای دیگری این اتفاق را رقم زد؟
همانطور که پیشتر آمد، نام چالدران در نقشههای اروپایی معمولاً با پسوند «Campus» همراه بود که معنای دشتی پهناور که محل نبرد باشد، از آن متبادر میشود. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که عامل اصلی ظهور نام چالدران در نقشهنگاری اروپایی، جنگ مشهور چالدران بود و هدف نقشهنگاران از نمایاندن آن، نشان دادن محل نبرد صفویان با عثمانی بوده است.
بعد از جنگ چالدران، رویداد برجستۀ دیگر بین صفویان و عثمانی، در سال 940ق/1533م رخ داد. درواقع، در زمان فرمانروایی شاهطهماسب در ایران و سلطان سلیمان، نیروهای عثمانی به سمت آذربایجان حرکت کردند، اما به علت تحولات آبوهوایی از جمله سرمای هوا و زمستان، تنها تا سلطانیه پیش رفتند و بعد از آن به سمت بغداد تغییر جهت دادند (قمی، 1383: 1/228-234). در این رخداد سیاسی، گزارشهای تاریخی مبنی بر اینکه ناحیۀ چالدران در کانون تحولات باشد، در دسترس نیست. رویداد بعدی مربوط به سال 955ق/1548م. است که نیروهای عثمانی قصد پیشروی به تبریز را داشتند، اما در نهایت مهمترین نتیجۀ آن، تصرف قلعۀ وان به دست عثمانیها بود (منشی قزوینی، 1378: 201). در این تحول نظامی، چالدران تنها محل عبور نیروهای صفوی برای حرکت به سمت قلعۀ وان، به منظور رویارویی با نیروهای عثمانی بود (حسینی، 1379: 171). رویداد بعدی حملۀ مجدد نیروهای عثمانی به سرحدات غربی ایران بود که در گزارشی از روملو، دربارۀ آن چنین آمده است: «سلطان سلیمان نخجوان را سوزانیده به جانب ارزروم معاودت نمود» (روملو، 1384: 3/1373). گفتنی است مهمترین و چهارمین رویداد سیاسی-نظامی بین صفویان و عثمانی بعد از جنگ چالدران، معاهدۀ آماسیه بین ایران و عثمانی در سال 962ق/1555م. بود که براساس آن، دو طرف توافق کردند جنگ متوقف شود و مرزها را براساس مناطقی که در اختیار داشتند، تعیین کنند (گودرزی، 1400: 159). براساس آن، حاکمیت عثمانی بر عراق عرب و آناتولی شرقی و حاکمیت ایران بر آذربایجان و قفقاز تثبیت شد (گوگچه، 1373: 32-33). در سال 986ق/1578م. و در زمان سلطان محمد خدابنده، نیروهای عثمانی به ناحیۀ شیروان (افوشتهای نطنزی، 1373: 95) و در سال 993ق/1585م. تا تبریز پیشروی و آنجا را تصرف کردند (حسینی استرآبادی، 1366: 123). همین رخداد زمینۀ صلح در سال 998ق/1590م. را فراهم کرد. براساس این صلح و بر مبنای نامهای که بین شاهعباس اول و سلطان مراد سوم رد و بدل شد، عثمانی بر نواحی چون تبریز، قراچهداغ، گنجه، قرهباغ، شیروان، گرجستان، نهاوند، لرستان و توابع آن، ادعای حاکمیت کرد و نامی از «چالدران» در این نامه نیست (فریدونبیگ، 1275ق: 2/252).
در سال 1011ق/1602م. در میانۀ درگیریهای نظامی صفویان با عثمانی، چغال اوغلی فرماندۀ نیروهای عثمانی، برای پیشروی به آذربایجان، از چالدران عبور کرد (شاملو، 1375: 1/184) و چالدران تنها محل عبور نیروهای نظامی و سیاسی بود. سپس در نتیجۀ تثبیت قدرت شاهعباس اول، مجموعهای از تحرکات نظامی و سیاسی از طرف دولت ایران برای بازگرداندن مناطق ایرانی به قلمرو صفویان آغاز شد که از جملۀ آن میتوان به نواحیِ تبریز، مرند، خوی، نخجوان (منجم، 1398: 352-353)، ایروان و چخورسعد در سال 1012ق/1603م. و شیروان، بادکوبه و تفلیس در سال1015ق/1606م (حسینی استرآبادی، 1366: 190-191) اشاره کرد. در سال 1013ق/1604م، حوالیِ چالدران یک رخداد برجسته و قابل توجهِ آبوهوایی که شامل برف، سرما و باد بود، اتفاق افتاد. این حادثۀ طبیعی باعث مرگ نزدیک به سههزار نفر از نیروهای نظامی عثمانی و افراد نزدیک به سرحدّات شد (منجّم، 1398: 376). یک سال بعد از این رخداد طبیعی و در پی استمرار تکاپوهای نظامی ایران در مواجهه با عثمانی، نیروهای صفوی به فرماندهی اللهوردیخان توانستند نیروهای عثمانی به فرماندهی چغال اوغلی را در ناحیۀ وان شکست دهند. شاهعباس اول که همزمان با این پیروزی قصد داشت از تبریز به خوی حرکت کند، بین راه در چالدران توقف کرد و در همانجا اللهوردیخان به خدمت او رسید و به تعبیر وحید قزوینی «در یورت چالدران سرها و اخترمههای رومیان به نظر کیمیا اثر رسیده» (وحید قزوینی، 1383: 161). ملا جلال منجم تعداد آنان را پنجاه هزار سَر دانسته است (منجم، 1398: 389). در سال 1019ق/1610م. مرادپاشا صدراعظم عثمانی که برای پیشنهاد صلح قصد ورود به تبریز را داشت، از چالدران عبور کرد (منشی، 1390: 2/1013، 1014). در سال 1021ق/1613م. صلح دیگری بین ایران و عثمانی منعقد شد که براساس آن «آنچه در تصرف هر طرف بود واگذاشته، سنور سرحد بر این طریق قرار دادند که رفع مادۀ خصومت و نزاع بالکلّیه شود» (منشی، همان، 204). بازگرداندن شهر بغداد در سال 1033ق/1624م (حاجی خلیفه، 1376: 183) و ایروان در سال 1044ق/1636م (خواجگی اصفهانی، 1368: 199) توسط شاهعباس اول به قلمرو ایران نیز از جملۀ رویدادهای سالهای بعد بود. در نهایت، با سقوط شهر بغداد در سال 1048ق/1638م (حاجی خلیفه، 1376: 186)، زمینۀ معاهدۀ زهاب بین ایران و عثمانی فراهم شد. براساس این معاهده که در 1049ق/ 1639م منعقد شد، تسلط عثمانی بر بغداد، بصره و بخشی از کردستان و تسلط ایران بر گرجستان و ارمنستان تثبیت شد و در مفاد آن -که در نامۀ شاهصفی به سلطان مراد چهارم قید شده است- هیچ اشارهای به چالدران نشد (نوایی، 1360: 36-37).
آخرین نشانههای ظهور و استمرار نام چالدران در نقشهنگاری اروپاییان، مربوط به نقشههایی است که تا نیمههای سدۀ 11ق/17م. از ایران ترسیم شدند و پس از آن در سنتهای نقشهنگاری جدید، خبری از نام «چالدران» در نقشههای اروپایی نیست. برافتادن این نام در این نقشهها، به گونهای بود که علیرغم توجه نقشهنگاران به نواحی متعدد در شمال غربی ایران، حتی نواحی گمنامتر و جزئیتر، نامشناسی و مکانیابی چالدران توجه آنان را به خود جلب نکرد. بنابراین سؤال قابل توجه آن است که از این زمان به بعد چه تغییری در سبک نقشهنگاری اروپاییان از ایران و بهویژه نواحی غربی آن ایجاد شد که در نتیجۀ آن، نام چالدران در نقشههای اروپایی به فراموشی سپرده شد؟ برای پاسخ به این سؤال، ابتدا به دو نمونه از نقشههای بازۀ زمانی از نیمۀ سدۀ 11ق/17م. تا پایان عصر صفوی که مبانی جدید و معاصری از درک معاصر نقشهنگاران اروپایی از وضعیت جغرافیایی قلمرو شمال غربی صفویان ارائه شده، اشاره میشود. یکی از مهمترین نقشههای جغرافیایی که تقریباً در همین زمان از ایران ترسیم شد، نقشۀ جغرافیایی است که آدام اولئاریوس (Adam Olearius) از ایران عصر صفوی ترسیم و در ضمیمۀ سفرنامهاش، آن را درج کرده است (Olearius, 1656: 779).
نقشۀ ترسیمی وی از ایران، مبتنی بر تلفیقی از آگاهیهای جغرافیایی پیشینی و مطالعات میدانی معاصر از ایران عصر صفوی است. به تعبیر کافورته، نقشهنگاری اولئاریوس از ایران در میانۀ دو دورۀ جغرافیای کلاسیک یونانی-رومی و نوشتههای جغرافیایی جهان اسلام قرار دارد (Brancaforte, 2003: 110) که البته حضور او در ایران توانست رونق بیشتری بر کیفیت نقشهنگاری وی مبتنی بر استفادۀ حداکثری از منابع قدیم و جدید بدهد (ملازئی، 1403: 72).[i] در نقشۀ یادشده، به دهها نام جغرافیایی از عناصر طبیعی مانند کوهها، رودخانهها، دریاچهها و بیابانها و استقرارگاههای جمعیتی مانند شهرها، روستاها و آبادیها اشاره شده است. این مشخصه همانند نواحی شرقی، شمالی، جنوبی و مرکزی ایران، در نواحی غربی و بهویژه شمال غربی که با مکانیابی «چالدران» مطابقت دارد نیز بسامد قابل توجهی دارد. با وجود این، اولئاریوس هیچ اشارهای به نام چالدران در این بخش جغرافیایی ندارد. در این نقشه: 1. سلماس 2. رومیه (ارومیه) 3. خوی و با گذر از یک مجموعه رشتهکوه در غرب آنان 4. دریاچۀ وان مشخصاند و اشارهای به نام چالدران که در میانۀ همین نواحی بود، نشده است (نقشۀ شمارۀ 8). این نکتۀ مهم گویای آن است که دیگر اهمیت چالدران به عنوان مکان وقوع نبرد صفویان با عثمانی، از جغرافیای ذهنی نقشهنگاران اروپایی فراموش شده و با گذشت زمان این ناحیه اعتبار خود را از دست داد.[ii]
نقشۀ شمارۀ 8. شمال غرب ایران در نقشۀ آدام اولئاریوس (Olearius, 1656: 779)
علاوه بر آن، در تکاپوهای جغرافیایی نقشهنگاران اروپایی در ترسیم چهرۀ جغرافیایی ایران در اواخر عصر صفوی و نیز سنّتهای جدید نقشهنگاری اروپایی که مبتنی بر آگاهیهای بهروزتر بود، با وجود اشاره به دهها نام جغرافیایی، اشارهای به نام چالدران نشد. نقشۀ ترسیمی ایران در سال 1136ق/1724م. توسط «گیوم د. لیل» (Guillaume Delisle) فرانسوی که در پاریس منتشر شد، مصداق و نمونۀ مناسبی از افول نام چالدران در نقشهنگاری اروپایی از اواخر عصر صفوی به شمار میرود. در این نقشه، گیوم د. لیل در حد فاصل بین: 1. قپان تا 2. میانه و از 3. دریاچۀ وان تا 4. کوه آرارات یا آغریداغ، دهها نام جغرافیایی از شهرها و آبادیها گرفته تا مجموعهای از پدیدههای طبیعی بهویژه رودخانهها و نواحی کوهستانی را نامشناسی و مکانیابی کرده و علیرغم اشاره به نواحی نزدیک به «چالدران» مثل خوی، خبری از نام چالدران نیست (نقشۀ شمارۀ 9).
نقشۀ شمارۀ 9. شمال غرب ایران در نقشۀ گیوم د. لیل فرانسوی (Delisle, 1731: Map of 80)
گیوم د. لیل به عنوان یکی از پیشگامان نقشهنگاری مدرن و اصلاحکنندگان جغرافیا و به عنوان «نخستین جغرافیدان پادشاه» یعنی لوئیپانزدهم، شناخته میشود. حاصل تکاپوهای جغرافیایی او در طول حیاتش، منجر به شکلگیری یک سبک و سنت نقشهنگاری نه فقط در فرانسه، بلکه در دنیای نقشهنگاری شد. در سنت نقشهنگاری د. لیل، سه اصل دقت، کیفیت و صداقت در امر نقشهنگاری (Sturdy, 1995: 372)، مبانی و ارکان اصلی رویکرد نقشهنگاری وی را تشکیل میداد. در این رویکرد و سنت نقشهنگاری، بهرهبرداری حداکثری از مجموعۀ اطلاعات جغرافیایی و تاریخی قدیم و جدید، از جایگاه ویژهای برخوردار بود. او نقشههای خود را براساس عرض و طول جغرافیایی تعیینشده از طریق مشاهدات نجومی، بنا میکرد و در مرحلۀ بعد، تعداد زیادی از مکانهای جغرافیایی را از طریق بررسی انتقادی منابع اولیه و ثانویه در نقشههای خود گنجاند (Balashi, 2008: 13). این سبک نقشهنگاری مبتنی بر دادههای مشاهدات نجومی، سفرنامهها، نقشههای قدیمی و نقشههایی با مقیاس محلی را یکپارچهسازی میکرد و در خروجیِ آن، یک نقشۀ جغرافیایی دقیق ترسیم میکرد (Oliviera & Cintra, 2019: 36). در دیدار د. لیل با پتر، وی دربارۀ نحوۀ جمعآوری و نقد دادهها، نقشههای قبلی و روایتهای سفرنامهنویسان و در عین حال، انتظار برای نتایج مشاهدات علمی مسافران جدید با استفاده از قطبنام و مثلثسازی، گزارشی به پتر ارائه داد (Chabin, 1996: 48). د. لیل براساس این رویکرد، با وجود اینکه هرگز پاریس را به مقصد کشورهای دیگر برای ترسیم نقشۀ جغرافیایی ترک نکرد، اما تمام جهان را نقشهبرداری کرد و اصلاحیهای را افزود و برخی از تصورات قدیمی و غلط را کنار زد؛ همین نکته باعث شد از دورۀ نقشهنگاری وی به عنوان «دورۀ اصلاح نقشهنگاری» یاد شود (Kuentzel-Witt, 2018: 68). بنابراین با توجه به سبک نقشهنگاری که گیوم د. لیل داشت، بعید است که وی از اهمیت ناحیۀ چالدران اطلاعی نداشته باشد، بلکه در زمان او چالدران اهمیت خود را از دست داده و فاصلۀ زمانی با جنگ چالدران، این ناحیه را از اعتبار انداخته بود و بر همین اساس زمینۀ توجه نقشهنگارانی مثل گیوم د. لیل برای ضبط نام آن، فراهم نمیشد. با توجه به اینکه علت اصلی برآمدن نام «چالدران» در نقشهها، جنگ مشهور صفویان و عثمانی در این ناحیه بود، بیشتر شدن فاصلۀ زمانی این جنگ با تاریخ تدوین و چاپ نقشهها از نیمۀ سدۀ 11ق/17م به بعد، در کنار معاهدات دیپلماتیک صفویان و عثمانی و در نتیجه، فروکش کردن مجادلات نظامی دو طرف، منجر به فراموشی نام «چالدران» و برافتادن آن در نقشهنگاری اروپایی از ایران شد.
بنابراین همچون بسیاری از وقایع و تفاسیر تاریخی، با عوض شدن مناسبات تاریخی و اهمیت یافتن نقاط دیگر جغرافیایی، چالدران از منظر توجه نقشهنگاران کنار رفت. این پدیده در برجسته شدن اسامی جغرافیایی و یا حذف و کمرنگ شدن آنها متناسب با وقایع سیاسی و نظامی، پدیدهای شایع و قابل توجه است. درواقع، برعکس پایداری آن دسته از نامهای جغرافیایی که برگرفته از ریشههای تاریخی و اجتماعی بر مکانهای جغرافیایی میباشند، در آن دسته از نامهای جغرافیایی مثل چالدران که بر اثر برخی رویدادهای تاریخی دیگر چون تحولات سیاسی و نظامی، برجسته و پراهمیت میشوند، در نتیجۀ فروکش کردن اهمیت واقعه، مشمول زمان میشدند و اهمیت خود را از دست میدادند، یا اینکه به صورت کلی به فراموشی سپرده میشدند. از طرفی آنچه اهمیت ویژه پیدا میکند، این است که تأثیر تحولات سیاسی داخلی یک سرزمین مانند ایران در اذهان بیگانگان و همسایگان، بعضاً تبعات سیاسی و اجتماعی داشته که ممکن بود با واقعۀ رخداده در داخل سرزمین، کاملاً متفاوت و متمایز باشد.
تغییر در مناسبات قدرت و جابهجایی کانونهای اهمیت ژئوپلیتیکی، موجب شد منطقۀ چالدران بهتدریج از کانون توجه نقشهنگاران و جغرافیدانان خارج شود. این فرایند که در آن اسامی و موقعیتهای جغرافیایی، متناسب با تحولات سیاسی و نظامی برجسته به حاشیه رانده میشوند، پدیدهای شناختهشده در جغرافیای تاریخی و ژئوپلیتیک است. از این منظر، میان اسامی ماندگار و اسامی مقطعی در جغرافیا، میتوان یک دسته بندی ارائه کرد؛ نامهایی با ریشههای تاریخی و اجتماعی عمیق که برآمده از هویت دیرپای فرهنگی، قومی، یا طبیعی یک منطقهاند و به علت متأثر شدن کم از نوسانات سیاسی، در طول زمان پایداری بیشتری داشتهاند. نمونههای بارز آن را میتوان در نامهای کهنی چون خراسان، آذربایجان، یا فارس دید که با وجود تغییر حکومتها و جابهجایی مرزها، همچنان در حافظۀ تاریخی و جغرافیایی باقی ماندهاند.
گفتنی است دستۀ دوم که نام «چالدران» در نقشههای اروپایی، از مصادیق بارز آن است، اسامی وابسته به رویدادهای سیاسی و نظامیاند که صرفاً در پی یک رویداد تاریخی خاص، مانند فتوحات نظامی، تغییرات اداری، یا جابهجایی مراکز قدرت و جابهجایی مسیرهای تجاری و یافتن راههای بازرگانی جدید به جای مسیرهای پرمخاطره برجسته شدهاند و با افول آن رویداد، بهتدریج اهمیت خود را از دست میدهند و یا حتی به کلی محو میشوند. از سویی تحولات داخلی یک سرزمین، بهویژه در کشوری مانند ایران با پیشینۀ تمدنی طولانی و موقعیت حساس ژئوپلیتیکی، میتواند بازتابهای متفاوتی در اذهان بیگانگان و همسایگان داشته باشد. گاهی ادراک خارجی از یک منطقه، تحت تأثیر روایات سیاسی، رقابتهای استعماری، یا تحولات مرزی، کاملاً با واقعیتهای داخلی آن سرزمین متفاوت است. بنابراین اهمیت یافتن و بعد بیاهمیت شدن منطقۀ چالدران در نقشههای اروپایی، ممکن است نه به دلیل افول واقعی آن، بلکه به دلیل تغییر کانونهای توجه امپراتوریهای همجوار یا تحول در مسیرهای تجاری بوده باشد.
بدین ترتیب، دگرگونی در نقش و جایگاه نامهای جغرافیایی، تنها بازتابی از تحولات سیاسی نیست، بلکه نشاندهندۀ تعامل پیچیده بین سیاست، حافظۀ جمعی و هوّیت مکانی است. مطالعه موردی نام «چالدران» میتواند به درک بهتر این اصل بینجامد که چگونه مکانها در بستر تاریخ زنده میمانند، دگرگون میشوند و یا به دستمایۀ مسائل سیاسی تبدیل میشوند. در مطالعۀ نقشههای کهن اروپایی، بهویژه در سدههای میانه و آغاز دوران مدرن، نام چالدران به عنوان بخشی از جغرافیای ایران ظاهر میشود، اما بهتدریج و در پی تحولات سیاسی و تغییر کانونهای توجه قدرتهای اروپایی، این نام از نقشهها محو میگردد. این پدیده تنها محدود به ناحیۀ چالدران نیست، بلکه نمونهای گویا از تأثیرپذیری کارتوگرافی نقشهنگاری اروپایی از تحولات ژئوپلیتیک ایران و سرزمینهای پیرامونی آن و نمونهای از الگوی قابل تعمیم زیر است:
|
جنگ چالدران |
|
رویداد محرّک تاریخی، سیاسی و اجتماعی |
|
تثبیت موقت |
|
ظهور و پدیداری |
|
فراموشی و به حاشیهراندن |
|
حذف از نیمۀ سدۀ 17م |
|
برجستگی از نیمۀ سدۀ 16م تا نیمۀ سدۀ 17م |
|
درج در نقشه اورتلیوس |
نتیجهگیری
جنگ چالدران بین صفویان و عثمانی، نه تنها زمینۀ شهرت نام چالدران در بین مورخان و جغرافیدانان ایرانی را فراهم کرد، بلکه زمینۀ برآمدن نام آن در جغرافیای ذهنی نقشهنگارانی را فراهم کرد که فرسنگها دورتر از ایران و چالدران، در شهرهای اروپایی مانند لندن، پاریس، آمستردام و رُم، دربارۀ چهرۀ جغرافیایی نواحی غربی ایران میاندیشیدند. این ظهور اگرچه با تأخیری بیش از پنج دهه بعد از جنگ چالدران در نقشهنگاری اروپایی بروز و ظهور پیدا کرد، اما متأثر از همین رخداد تاریخی بین ایران و عثمانی بود. ظهور این نام در نقشهنگاری اروپایی تا نیمۀ سدۀ 11ق/17م. به گونهای پیش رفت که علاوه بر نقشههای اختصاصی ایران، در نقشههای آسیایی و حتی برخی نقشههای جهانی نیز پدیدار شد.
درواقع، جنگ چالدران به عنوان یک نقطۀ عطف تاریخی، تأثیر دوسویهای بر جغرافیای تاریخی و نقشهنگاری اروپایی گذاشت. اهمیت راهبردی این منطقه، گزارشهای سیاحان، رقابتهای سیاسی استعمارگران در اهمیت برخی مناطق، در کنار جنگ در این منطقه، در راهیابی نام «چالدران» در نقشهها -البته به صورت مقطعی- تأثیر داشت. اوج حضور این نام در نقشهنگاری اروپایی تا نیمۀ اول سده 11ق/17م. تداوم یافت. با این حال چنانکه دیدیم، حضور یا عدم حضور یک نام در نقشههای اروپایی، لزوماً به معنی اهمیت یا عدم اهمیت آن در داخل ایران نبوده است. در نمونۀ «چالدران»، ممکن است در منابع داخلی همچنان کاربرد داشته، اما به دلیل کاهش تماس خارجیها با این منطقه، در نقشههای اروپایی فراموش شد. این پدیده میتواند نشاندهندۀ گسست میان واقعیتهای محلی و بازنمایی خارجی در نقشهنگاری تاریخی و تابعی از اهمیت ژئوپلیتیک لحظهایِ رویدادهای شاخص تاریخی باشد. همچنین سرنوشت نام «چالدران» در نقشههای اروپایی، نمونهای از تأثیرپذیری جغرافیای ترسیمی از عوامل سیاسی، اقتصادی و ارتباطی است. بررسی این روند، نه تنها برای تاریخ محلی ایران، بلکه برای درک چگونگی شکلگیری دانش جغرافیایی در غرب نیز حائز اهمیت است. پژوهشهای بعدی میتوانند با بررسی تطبیقی نقشههای اروپایی و اسناد داخلی ایران، تصویر دقیقتری از این تحولات ارائه دهند.
[i] . برای مشاهدۀ مسیر حرکت آدام اولئاریوس به ایران، بنگرید به:
The Travel of Adam Olearius – Arc GIS Story Maps: https://storymaps.arcgis.com/stories/86e8b0e4bccf447e83a1141d506c94f9
[ii] . برای مشاهدۀ نقشههای بیشتر دربارۀ حذف نام چالدران در نقشههای جدید اروپایی، بنگرید به: نقشۀ امپراتوری صفوی از نیکولاس سانسون فرانسوی، ترسیمشده در سال 1652م/1062ق (David Rumsey Historical Map Collection)، نقشۀ ایران از هرمان مُل انگلیسی، ترسیمشده در سال 1662م/1072ق (Alai, 2010 [a]: 184).
)