نقش حکومتها در ایجاد شبکه های آبرسانی کشاورزی در گستره شرقی خلافت تا حمله مغول

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو

2 استاد

چکیده

دو نظر عمده درباره نقش حکومتهای ایران بر ایجاد نظام های آبرسانی برای کشتزارها و کنترل منابع آبیاری وجود دارد که در تعاقب خود نظریات دیگری را درباره مناسبات تولید کشاورزی و ساختار سیاسی ایران در بین اندیشمندان ایجاد کرده است. دسته ای از پژوهشگران همچون ویتفوگل بر نقش عمده دولتهای ایران در ایجاد شبکه های آبیاری کلان و تسلط بر منابع آبیاری تکیه می کنند و دولتهای ایرانی را نمونه بارز دولتهای «آب سالار» می دانند و دسته ای دیگر منکر نقش عمده دولت در آبرسانی به کشتزارهای فلات ایران هستند. با توجه به نقدهای موجود به مبانی اروپا محور و ایدئولوژیک این نظریات تعمیمی حوزه اقتصاد سیاسی ایران، مساله مقاله حاضر بررسی تاریخی جایگاه و نقش حکومت های ایران در ایجاد و کنترل نظام آبیاری در اقتصاد کشاورزی ایران در دوران میانه، با اتکا بر اطلاعات منابع و تحلیل آماری این اطلاعات است. در این مقاله بر اساس روش تطبیقی تاریخی و مطالعه ای کمی مابین مناطق مختلف بخش شرقی خلافت، علاوه بر اینکه جایگاه و نقش حکومت ها در این امر بازنمایی می گردد، ادعای دیدگاههای متعارض در این موضوع نیز سنجیده می شود.

عنوان مقاله [English]

The role of governments in irrigation systems make in the eastern part of the caliphate territory until the Mongol invasion

نویسندگان [English]

  • mohsen seraj 1
  • shahram yousefifar 2
1 student
2 professor
چکیده [English]

Abstract:
There are two Maine ideas about the role of government in the irrigation systems make and control of these sources, which in owns pursuit has created related ideas about the Iran’s agricultural production modes and political structure, among scholars. A group of researchers, such as Wittfogel, emphasis on Iranian government’s major role in setting up large-scale irrigation networks and water resources control and present them as a typical example of the "hydraulics" governments. But another group denies the pivotal role of the state in irrigation to the plantations of the Iranian plateau.
Given the critique of the Europe-centric and ideological foundations of these General comments of Iran's political economy, The problem of this paper is a historical review of the status and role of Iranian governments in the establishment and control of irrigation systems in Iran's agricultural economy in the middle ages, Based on sources information and statistical analysis of these.
In this article, based on the historical comparative method and a quantitative study between the different regions of the eastern part of the caliphate territory, in addition to the position and role of governments in this regard will be Represent, the claims of conflicting views are also tested.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Irrigation system- hydraulics government- government’s Irrigation- Wittfogel

مراجع

  1. ابن بلخی، فارسنامه‏، تحقیق و تصحیح منصور رستگار فسایى، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی، 1374.
  2. ابن جبیر، محمد بن احمد، سفرنامه، ترجمة پرویز اتابکی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1370.
  3. ابن حوقل، سفرنامة ابن حوقل (ایران در صورة الأرض)، ترجمة جعفر شعار، تهران: امیرکبیر، 1366.
  4. ـــــــــــ، صورة الأرض، بیروت: دارصادر، 2 ج، 1938م.
  5. ابن خرداذبه، عبیدالله بن عبدالله‏، المسالک و الممالک، ترجمة سعید خاکرند، بیروت: دارصادر، افست لیدن‏، 1889م.
  6. ابن رسته، الاعلاق النفیسه، ترجمة حسین قره‌چانلو، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1380.
  7. ابن فقیه، مختصرالبلدان (بخش ایران)، ترجمة ح. مسعود، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1349.
  8. ابن فندق، على بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: کتابفروشی فروغی‏، 1361.
  9. ادواری، مظهر، «مسئلة آبیارى و آبرسانى در خراسان (قرن چهارم تا هفتم ه.ق) با تأکید بر حملة مغول»، مجلة پیام بهارستان / د2، س 5، ش 19، بهار 1392.
  10. اسماعیلی، پوریا و عادل فر، باقرعلی، «نظام آبیاری ایران در روزگار ساسانیان»، فصلنامة علمی پژوهشی تاریخ، س 3، ش 8، 1387.
  11. اصطخرى، ابراهیم بن محمد، المسالک و الممالک، قاهره: الهیئة العامة لقصور الثقافة، 2004م.
  12. اندرسون، پری، تبارهای دولت استبدادی، ترجمة حسن مرتضوی، تهران: نشر ثالث، 1390.
  13. بلاذری، أحمد بن یحیى، فتوح البلدان، ترجمة محمد توکل، تهران: نشر نقره، 1337.
  14. بنداری اصفهانی، فتح بن على، تاریخ سلسلة سلجوقى‏، ترجمة محمد حسین جلیلى‏، تهران: بنیاد فرهنگ ایران‏، 2536 شاهنشاهی.
  15. بنین، مایکل، «قنات، شبکة زمین‌های زراعی و مورفولوژی روستایی»، ترجمة عباس سعیدی، فصلنامة تحقیقات جغرافیایی، س 5، ش 19، زمستان 1369.
  16. پاپلی یزدی، محمد حسین و جلالی، عباس، «هیرمند/ هیلمند/ هلمند رود/ (Hel.mand) (Hilmand) (hir.mand)»، فصلنامة تحقیقات جغرافیایی، س10، ش 37، تابستان 1374.
  17. پطروشفسکی، ایلیا پاولیچ، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ترجمة کریم کشاورز، تهران: انتشارات مؤسسة مطالعات و تحقیقات اجتماعی، 1344.
  18. تاریخ سیستان، تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: نشرکلالة خاور، 1366.
  19. جمعه‌پور، محمود، «کاریز (قنات) دستاورد دانش و فرهنگ بومی: زیستگاه‌های کرانه‌های کویر و نظام‌های وابسته به آن در ایران و بهره‌برداری پایدار از آن (نمونه قنات‌های کاشان)»، علوم اجتماعی (دانشگاه علامه طباطبائی)، س 9، ش 33، بهار 1385.
  20. جواهرى، پرهام و جواهرى، محسن، چارة آب در تاریخ فارس، تهران: کمیتة ملى آبیارى و زهکشى ایران و گنجینة ملى آب ایران، 2 ج، 1378.
  21. حاسب کرجى، انباط المیاء الخفیه، ترجمة حسین خدیوجم، مشهد: مؤسسة انتشاراتى قدس رضوی، 1388.
  22. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، جغرافیاى حافظ ابرو، تصحیح صادق سجادى، تهران: ‏میراث مکتوب‏، 3 ج، 1375.
  23. حدود العالم من المشرق الى المغرب‏، ترجمة میرحسین شاه، تصحیح و حواشی مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، تهران: دانشگاه الزهرا، 1383.
  24. حسینی ابری، سید حسین، «مدیریت سنتی آب زاینده‌رود بحثی در دانش بومی ایران»، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، س5 ، ش 15، زمستان 1377.
  25. حقیقت، عبدالرفیع، تاریخ قومس، بی‌جا، بی‌نا، 1344.
  26. حمزه اصفهانی، تاریخ پیامبران و شاهان (سنی ملوک الارض و الانبیاء)، ترجمة جعفر شعار، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1346.
  27. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان‏، ، بیروت: دار صادر‏، 7 ج، 1995م.
  28. ـــــــــــــــــــــــــــــ‏، معجم البلدان، ترجمة على‌نقى منزوى‏، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، 2 ج، 1380.
  29. خسروی، خسرو، «آبیاری و جامعة روستایی در ایران»، علوم اجتماعی، مجلة مطالعات جامعه‌شناختی، دورة قدیم، س 1، ش 3، زمستان 1348.
  30. دشتی، محمد، «جغرافیای تاریخی شبکة آب‌های بین‌النهرین، بخش دوم؛ محور فرات»، مجلة نامة تاریخ‌پژوهان، س 1، ش 2، تابستان 1384.
  31. رحمتی، محمدرضا، «نظام آبیاری سواد و سقوط ساسانیان»، مقالات و بررسی‌ها، ش 68، زمستان 1379.
  32. زاهدی، محمد جواد، «نگاهی به بنیان‌های جامعه‌شناختی نظام‌های آبیاری سنتی در ایران»، پیک نور، س 5، ش 17، بهار 1386.
  33. زرکوب شیرازی، ابوالعباس احمد بن ابی‌الخیر، شیرازنامه، به کوشش محمدجواد جدی و احسان‌الله شکراللهی، تهران: موسسة متن، 1389.
  34. زمچی اسفزاری، معین‌الدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات‏، تصحیح سید محمد کاظم امام‏، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 2 ج، 1338.
  35. سلیمی، حشمت‌الله، «خراج و شبکة آبیاری در قلمرو سامانیان»، بررسی‌های نوین تاریخی، س 1، ش 3، بهار 1386.
  36. سوسه، احمد، الری و الحضاره فی وادی الرافدین، بغداد: مطبعه الادیب البغدادیه، 1968.
  37. صفی‌نژاد، جواد، نظام‌های آبیاری سنتی در ایران، تهران: نشر دانشگاه تهران، 1359.
  38. ـــــــــــــــــــ، «باران ایران و آبیاری سنتی»، فرهنگان، س 5، ش 18، زمستان 1382.
  39. ـــــــــــــــــــ، بنه (قبل و بعد از اصلاحات ارضی)، تهران: انتشارات توس، 1353.
  40. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمة ابوالقاسم پاینده، ‏16 ج، تهران: نشر اساطیر، 1375.
  41. عرب خدری، محمود و حکیم خانی، شاهرخ، «بررسی رابطة دو فن‌آوری باستانی بیابان‌زدایی: بندسار و قنات»، تحقیقات جغرافیایی، ش 69، تابستان 1382.
  42. فرقانی، محمد فاروق، تاریخ اسماعیلیان قهستان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381.
  43. فرهادی، مرتضی، «کارگزاران و سازمان‌های سنتی آبیاری در ایران (قسمت اول)»، اقتصاد : جهاد، ش 107، فروردین 1367.
  44. قزوینی، امام زکریا بن محمد بن محمود، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمة محمد مراد بن عبدالرحمان، تصحیح دکتر سید محمد شاهمرادی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 2 ج، 1371.
  45. قمى، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم‏، ترجمة حسن بن على بن عبد الملک قمى‏، تصحیح محمدرضا انصارى قمى‏، قم: کتابخانة بزرگ آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى‏، 2 ج در یک مجلد، 1385.
  46. کاتب بغدادی، قدامة بن جعفر، الخراج، ترجمة حسین قره‌چانلو، تهران: نشر البرز، 1370.
  47. کاتب خوارزمی، ابوعبدالله محمد بن احمد بن یوسف، مفاتیح العلوم، ترجمة حسین خدیوجم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1362.
  48. گابه، هانس، ارجان و کهکیلویه از فتح عرب تا پایان دورة صفوی، ترجمة سعید فرهودی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1377.
  49. لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمة محمود عرفان، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1337.
  50. لمبتون، آن، تداوم و تحول در تاریخ میانة ایران، ترجمة یعقوب آژند، تهران: نشر نی، 1386.
  51. ــــــــــــــ، مالک و زارع در ایران، ترجمة منوچهر امیری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1377.
  52. مارکس، کارل و انگلس، فردریک، دربارة تکامل مادی تاریخ (2 رساله و 28 نامه)، ترجمة خسرو پارسا، تهران: نشر دیگر، 1380.
  53. مستوفی قزوینی، حمدالله، نزهت القلوب، تصحیح محمد دبیر سیاقی، قزوین: نشر حدیث امروز، 1381.
  54. ــــــــــــــــــــــــــــــ‏، تاریخ گزیده‏، تصحیح عبدالحسین نوایى‏، تهران: امیرکبیر، 1364.
  55. مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی، 1381.
  56. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، مروج الذهب و معدن الجواهر، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1374.
  57. مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الامم، ترجمة علی‌نقی منزوی، تهران: نشر توس، 6 ج، 1376.
  58. مقدسی، شمس‌الدین ابو عبدالله محمد بن احمد بن ابى بکر بناء شامى‏، أحسن التقاسیم فی المعرفة الاقالیم، ترجمة على-نقى منزوى‏، تهران: نشر شرکت مؤلفان و مترجمان‏، 2 ج، 1361.
  59. ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ابومعین حمیدالدین، سفرنامه، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی زوار، 1355.
  60. نرشخی، ابی بکر محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، تصحیح مدرس رضوی، تهران: انتشارات توس، 1363.
  61. یعقوبى، احمد بن اسحاق‏، البلدان، ترجمة محمد ابراهیم آیتى‏، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب‏، 1356.
  62. نظام‌الملک، ابوعلی حسن طوسی، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347.
  63. نعمانی، فرهاد، تکامل فئودالیسم در ایران، تهران: انتشارات خوارزمی، 1385.
  64. وامقی، ایرج، «آبیاری در ایران باستان: یک مسئلة اجتماعی»، تأمین اجتماعی، س2 ، ش 5، تابستان 1379.
  65. ولی، عباس، «تناقض‌های شیوة تولید آسیایی»، ترجمة پرویز صداقت، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ش 111-112، 1375.
  66. ـــــــــــــ، ایران پیشاسرمایه‌داری، ترجمة حسن شمس‌آوری، تهران، نشر مرکز، 1380.
  67. ویتفوگل، کارل آگوست، استبداد شرقی، ترجمة محسن ثلاثی، تهران: نشر ثالث، 1391.
  68. همفریز، استیفن، چهارچوبی برای پژوهش در تاریخ اسلام، ترجمة جواد مرشدلو، تهران: پژوهشکدة تاریخ اسلام، 1396.
  69. یحیایی، علی، «آب و آبیاری در عهد آل بویه»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش165، بهمن 1390.
  70. Engels, Frederick, “Anti-Duhring”, Karl Marx and Frederick Engels collected works, translator: Emile Burns, edited by: C.P.Dutt, New York: International Publishers, 1978.
  71. English, Paul W, City and Village in Iran: Settlement and Economy in the Kirman Basin, Madison and London: University of Wisconsin Press, 1966.
  72. English, Paul W,“The Origin and Spread of Qanats in the Old World”, Proceedings of the American Philosophical Society, 1968.
  73. Flower, D. J, “Water Use in North-east Iran” In Cambridge History of Iran,1968.
  74. Gibson, McGuire,“Violation of Fallow and Engineered Disaster in Mesopotamian Civilization” , In Downing and Gibson, Irrigation’s Impact on Society, 1974.
  75. . McC Adams, Robert, “Agriculture and Urban Life in Early Southwestern Iran”, Science, New Series, Vol. 136, No. 3511, American Association for the Advancement of Science, 1962.
  76. . McC. Adams, Robert, Heartland of Cities: Surveys of Ancient Settlement and Land Use on the Central Floodplain of the Euphrates, Chicago & London: University of Chicago Press, 1981.
  77. Neely, James A. “Sassanian and early Islamic water-control and irrigation systems on the Deh Loran Plain, Iran,” In Downing and Gibson, Irrigation’s Impact on Society.
  78. . Susa, Ahmad (=Ahmad Sousa), Irrigation in Iraq, its History and Development, New Publishers Iraq, 1945.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار