نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ دانشگاه لرستان

چکیده

صرف نظر از آنکه چه عوامل و عللی به ایلغار مغول در قلمرو خوارزمشاهی منتهی شد، واکنش خوارزمشاه در قبال این حمله و نحوه مواجهه‌یِ او با لشکر مغول در خور تأمل و بررسی است. منابع تاریخی نشان می‌دهند که سلطان در زمان فرار از دست مغولان، فقط یک بار با لشکر مهاجم مواجه شد، ولی زمان و مکان این نبرد چندان واضح نیست.  این مقاله در صدد است تا با روش توصیفی- تحلیلی و از طریق به پرسش کشیدن داده­های موجود، ضمن تبیین چگونگی مواجه شدنِ سلطان محمد خوارزمشاه با حمله مغول تا حدّ امکان به چگونگی تنها نبرد او با لشکر مغول و زمان و مکانِ وقوعِ آن وضوح بیشتری ببخشد.       این مطالعه نشان می­دهد که اگرچه سلطان محمد با ترس از لشکر مغول، شهر به شهر از ماوراءالنهر تا عراق عجم عقب­نشینی نمود، ولی سرانجام، در رجب 617ه.ق لشکر مغول به اردوی سلطان رسیده و اگرچه شخص سلطان توانست از معرکه بگریزد ولی لشکر سلطان قتل­عام شدند. بر خلاف ادعای پژوهشگرانی که مکان این نبرد را دشت ملایر دانسته­اند، این واقعه در دشت فراهان (منطقه ذلفاباد) به وقوع پیوست.

عنوان مقاله [English]

The Battlefield of Sultan Mohammad Khwarizmshah and Mongol

نویسنده [English]

  • Mohsen Rahmati

Associate Professor, Department of History, Lorestan University

چکیده [English]

The Khwarizmshah’s reaction against the Mongol invasion attack and his confrontation with the Mongol army was a worthy subject to be review, regardless of the factors and causes that led to Mongol invasion to Kharazmshahid territory.Historical sources show that the Sultan in escaping from the Mongols, were invaded by Mongols, just once, but time and place of the battle is not so clear. By The historical analytic method and by asking about the little existing data, this article seeks to make much clear, if possible, the Khwrizmshah’s reraction against the Mongol invation, beside of the Quality, time, and place of one Battle of them. This Study shows that Sultan Mohammad had scared of Mongols, although, he was retreated fromTransoxania to Iraq Ajam, Step by step, but finally, He Suffered to Attack of the Mongol army in Rajab 617 A.H., then, the Sultan could flee the scene but were murdered Sultan’s division. Unlike to what researchers claimed that the location of the Battle was the Plain of Malayer, this study shows that this Battle took place in Plain Farahan (Zolfabad region).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mongol invasion
  • Sultan Mohammad Khwarizmshah
  • Iraq-i Ajam
  • Farahan
  • Dowlatabad (Zolfabad)
  1. ابن ابی‌اصیبعه، احمد بن قاسم. عیون الانباء فی طبقات الاطباء. بیروت: دارالفکر. 1376ق.
  2. ابن ‌اثیر، عزالدین علی. الکامل فی التاریخ. تصحیح کارل یوهانس تورنبرگ. بیروت: دارصاد. 1399ق.
  3. ابن بکران، محمد بن نجیب. جهان‌نامه. تصحیح محمد امین ریاحی. تهران: ابن سینا، 1342.
  4. ابن‌عبری‌، ابوالفرج گریگوریوس. مختصر تاریخ ‌الدول. ترجمه عبدالمحمد آیتی. تهران: علمی و فرهنگی. 1377.
  5. ابن‌عبری‌، ابوالفرج گریگوریوس. تاریخ الزمان. نقله الی العربیه الأب إسحق أرمله. قدّم له الأب الدکتور جان موریس فییه. بیروت: دارالمشرق. 1986.
  6. ابن فقیه همدانی، احمد بن محمد. مختصر البلدان. تصحیح یان دخویه. لیدن: بریل. 1885.
  7. اذکایی، پرویز. فرمانروایان گمنام. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. 1367.
  8. اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا. اکسیر التواریخ. تصحیح جمشید کیانفر. تهران: ویسمن. 1370.
  9. اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. تاریخ آستانه عراق. کتابخانه ملی ایران. نسخه خطی شماره 279.
  10. افضل‌الملک، غلامحسین. افضل التواریخ. به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان. تهران: نشر تاریخ ایران. 1361.
  11. اقبال آشتیانی، عباس. تاریخ مغول. تهران: امیر‌کبیر، 1365.
  12. بناکتی، داود بن محمد. روضه اولی الالباب فی معرفه التواریخ و الانساب. به کوشش جعفر شعار. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. 1378.
  13. بیانی، شیرین. دین و دولت در ایران عهد مغول. ج 1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی. 1370.
  14. بیضاوی، قاضی ناصرالدین. نظام ‌التواریخ. به کوشش میرهاشم محدث. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1382.
  15. پولاک، یاکوب ادوارد. سفرنامه پولاک. ترجمه کیکاوس جهانداری. تهران: خوارزمی. 1368.
  16. ترابی، عبدالکریم. «ملایر شناسی». عندلیب ملایر. ش 26. 10 آبان 1376. ص 2.
  17. تقوی‌راد، محمود رضا. کارنامه ملایر. تهران: بوستان قرآن. 1390.
  18. تیموری، ابراهیم. امپراتوری مغول و ایران. تهران: دانشگاه تهران. 1377.
  19. جرفادقانی، ناصح بن ظفر. ترجمه تاریخ یمینی. تصحیح جعفر شعار. تهران: علمی و فرهنگی، 1374.
  20. جوزجانی، منهاج سراج. طبقات ناصری. تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب. 1363.
  21. جوینی، عطاملک. تاریخ جهانگشای. تصحیح محمد قزوینی. تهران: دنیای کتاب. 1375.
  22. چریکوف. سیاحتنامه. ترجمه ابگار مسیحی. به کوشش علی اصغر عمران. تهران: کتابهای جیبی. 1358.
  23. دو بد، بارون. سفرنامه لرستان و خوزستان. ترجمه محمدحسین آریا. تهران: علمی و فرهنگی. 1371.
  24. دهگان، ابراهیم. «قلعه فرّزین». یغما. س 7. ش 70. اردیبهشت 1333. صص 85-86.
  25. دهگان، ابراهیم و ابوتراب هدایی. تاریخ اراک. ج 1. اراک: چاپخانه موسوی. 1329.
  26. راوندی، علی بن سلیمان. راحة ‌الصدور و آیة السرور. تصحیح محمد اقبال. تهران: علی‌اکبر علمی. 1363.
  27. رحمتی، محسن. «جغرافیای تاریخی ملایر در قرون نخستین اسلامی». مطالعات تاریخ اسلام. س 9. ش 34. پاییز 1396. صص 63-84.
  28. ــــــــــــــ. «خوارزمشاه علاءالدین محمد». دانشنامه جهان اسلام. ج 16. تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.1390. صص 307-312.
  29. رفیعی، حسن‌رضا. «مکان‌یابی آخرین میدان‌گاه نبرد سلطان محمد خوارزمشاه با مغولان». پژوهش‌نامه تاریخ دانشگاه آزاد بجنورد. س 11. ش 42. بهار 1395. صص 111-128.
  30. سپهر، محمدتقی. ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه). به اهتمام جمشید کیانفر. تهران: اساطیر. 1377.
  31. شبانکاره‌ای، محمد بن علی. مجمع الانساب. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر. 1363.
  32. شمس‌الدین محمد بن قیس رازی. المعجم فی معاییر اشعار العجم. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: مطبعه مجلس. 1314.
  33. صدیق، حسن. «کرج و عراق یا کره و اراک». سالنامه فرهنگ ایران زمین. س 27. ش 27. 1366. صص 119-145.
  34. ظهیری، مجید. تاریخ ملایر. کتابخانه علامه مجلسی ملایر. نسخه دستنویس مؤلف.
  35. فرهنگ جغرافیایی ایران. ج 2. تهران: دایره جغرافیایی ستاد ارتش. 1328.
  36. قمی، ابورجاء. تاریخ‌ الوزراء. به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. 1363.
  37. قمی، حسن بن محمد بن حسن. تاریخ قم. ترجمه حسن بن علی بن حسن قمی. تحقیق محمدرضا انصاری قمی. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی. 1385.
  38. مجمل التواریخ و القصص. تصحیح ملک الشعراء بهار. تهران: کلاله خاور. 1318.
  39. مستوفی، حمدالله. تاریخ گزیده. تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر. 1364.
  40. ـــــــــــــــ. نزهة القلوب. تصحیح گای لسترنج. تهران: دنیای کتاب. 1362.
  41. ـــــــــــــــ. نزهة القلوب. کتابخانه مجلس شورای اسلامی. نسخه خطی شماره 18321.
  42. ناصرالدین ‌شاه قاجار. سفرنامه عراق و بلاد مرکزی ایران. تهران: مطبعۀ دولتی. 1311ق.
  43. نجم‌الدین رازی، ابوبکر عبدالله بن محمد. مرصاد العباد. به اهتمام حسین حسینی. تهران: مطبعة مجلس. 1312.
  44. نسوی، شهاب‌الدین محمد خرندزی. سیرت جلال‌الدین منکبرنی. تصحیح مجتبی مینوی. تهران: علمی و فرهنگی. 1365.
  45. نیدرمایر، اسکارفن. زیر آفتاب سوزان ایران. ترجمه کیکاوس جهانداری. تهران: نشر تاریخ ایران. 1363.
  46. وصاف الحضره، فضل‌الله بن عبدالله. تاریخ وصاف‌الحضره. به اهتمام محمدمهدی اصفهانی. تهران: کتابخانه ابن سینا و کتابخانه جعفری تبریزی. 1338.
  47. وکیلی طباطبایی تبریزی، رضا. «تاریخ عراق(اراک)». به اهتمام منوچهر ستوده. سالنامه فرهنگ ایران زمین. س 14. ش 14. 1345. صص 362-460.
  48. همدانی، رشیدالدین فضل‌الله. جامع التواریخ. به کوشش بهمن کریمی. تهران: اقبال. 1367.
  49. یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله. معجم ‌البلدان. تصحیح ووستنفلد. بیروت: دارصادر. 1977.
  50. یزدی، شرف‌الدین علی. ظفرنامه. تصحیح سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی. تهران: مرکز اسناد، موزه و کتابخانه مجلس شورای اسلامی. 1387.
  51. Barthold, V. V. Tutkestan Down to the Mongol Invasion. Translated from the original Russian by H. A. R. GIBB. London: Oxford University Press. 1928.
  52. Boyle, J., A. "Dynastic and Political History of the Il-Khans". The Cambridge History of Iran, v.5. edited by J. A. Boyle. Cambridge: Cambridge University press. 1968.
  53. Grousset, Rene. L’empire des Steppes. Paris: Éditions Payot. 1965.
  54. Kafesoğlu, Ibrahim. Harezmşahlar Devliti Tarihi. Ankara: türk tarih kurumu. 2000.
  55. Juvaini, ‘Ala-al-Din ‘Ata-Malik. The History of the World Conqueror, Translated from the text of Mirza Muhammad Qazvini by J. A. Boyle. The translation has been read by V. Minarsky at UNESCO’s request. Manchester: Manchester University Press. 1958.
  56. Le Strange, Guy. The Lands of the Eastern Caliphate. Cambridge: Cambridge University Press. 1905.
  57. Saunders, J.J. The History of the Mongol Conquests. Philadelphia: university of Pennsylvania Press. 2001.
  58. Spuler, Bertold. Mongolien in Iran, Die Politik, Verwaltung, und Kultur der Ilchanzeit 1220-1350. Berlin: Akademie-Verlag. 1985.