نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسنده
استاد گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز
چکیده
متن‌های زردشتی فارسی میانه که پس از واژگونی شاهنشاهی ساسانیان و در سدة سوم هجری/ نهم میلادی، بر بنیاد ترجمه‌ها و تفسیرهای اوستای روزگار ساسانیان تدوین و گردآوری شده‌اند، برای شناخت دین، فرهنگ و تاریخ ساسانیان اهمیت چشمگیری دارند. یکی از این متن‌ها، کتاب بُنْدَهِشنْ (= آفرینش آغازین/ آفرینش بنیادین) است که گنجینه‌ای از دانش و آگاهیهای زردشتی است و بسیاری از اسطوره‌ها و افسانه‌های کهن ایرانی را از نابودی دور نگاه داشته است. احتمالاً گردآوری و تألیف اولیة این کتاب در پایان دورة ساسانیان انجام شده بود، امّا مدوِّنِ نهایی بندهشن در سدة سوم هجری، با بهره‌گیری از منابع گوناگون دینی و تاریخی آگاهیهای دیگری به این کتاب افزوده است. در فصل 33 بندهشن به نام «دربارة گزندی که هزاره هزاره به ایرانشهر آمد،» چکیده‌ای از تاریخ ایرانیان از آغاز آفرینش تا آمدن تازیان به ایرانشهر و مرگ یزدگرد سوم آمده است و آنگاه بر بنیاد پیشگویی‌های زردشتیان، سرنوشت آیندة ایرانشهر تا پیدایی سوشیانس گزارش شده است. آگاهیهای درست این فصل دربارة کوشش اردشیر بابکان برای نابودی کَذَگْ خُوَتایان (= ملوک الطوایف) و آراستن دوبارة دین زردشتی؛ جنگ‌های شاپور دوّم با تازیان؛ خشکسالی هفت سالة دورة پیروز و تاخت و تازهای هپتالیان؛ پیدایی مزدک در دورة قباد و نابودی او با پایمردی خسرو انوشیروان و نبرد او با هون‌ها، و سپس آمدن تازیان به ایرانشهر در دورة یزدگرد سوم تا مرگ او، همگی بر بنیاد خودای‌نامگ (تاریخ ملّی ایرانیان) نگاشته شده‌اند، و ازاین‌رو باید بندهشن را چنان منبعی سودمند برای مطالعة تاریخ ساسانیان نگریست.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Khwadāy-Nāmag in Bundahišn: The account of Sasanid history in Bundahišn
نویسنده [English]
- shahram jalilian
Professor of History, Faculty of Literature and Humanities, Shahid Chamran University of Ahvaz
چکیده [English]
Middle Persian Zoroastrian texts prove instrumental in illuminating the religion, culture and history of the Sasanian era. Compiled after the fall of Sasanid empire and in the ninth century of the common era, these texts drew on the ‘translations’ and Avestan interpretations at the Sasanid period. One such text is Bundahišn, literally meaning ‘Primal creation’, which is a trove of Zoroastrian knowledge, preserving many ancient Persian myths and legends. Chances are that the original writing of the book was completed at the end of the Sasanid era. New information was added to the final version in the ninth century of the common era by drawing on a variety of religious and historical sources. In Chapter XXXIII of the book, the section on “the afflictions which befell Ērān-šahr in each millennium” presents a synopsis of the Persian history from the creation to the coming of Arabs to Ērān-šahr and the death of Yazdgerd III; it then gives an account of Ērān-šahr’s fate until the emergence of Saošyant on the basis of the Zoroastrian foretelling. This research is a comparative and analytical study. It compares the information about Sasanids contained in this Chapter with that provided in the historical sources of the Islamic era. It will show that the following stories are based on Khwadāy-Nāmag and the Bundahišn must therefore be regarded as useful sources for studying the Sasanid history. The accounts provided in the book are: Ardašīr Bābakān’s efforts to annihilate feudalism and re-establish Zoroastrianism, Shāpūr II’s battle against Arabs, seven-year drought in Pirūz’s time and Hephthalites’ incursions, the emergence of Mazdak in Qubād’s time and his death through Khusraw Anūširvān’s stamina, his battle against Huns, and the coming of Arabs to Ērān-šahr in Yazdgerd III’s time until his death.
کلیدواژه‌ها [English]
- Sasanids
- Khwadāy-Nāmag
- Bundahišn
- Ardašīr Bābakān
- Shāpur II
- Pirūz
- Khusraw Anuširvān
- Yazdgerd III
1ـ منابع فارسی و عربی
ابن اعثم کوفی، مح ّمد بن علی. الفتوح. ترجمة مح ّمد بن احمد مستوفی هروی. به تصحیح غلامرضا طباطبائی مجد. تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، .13۷۲
ابن بلخی. فارس نامه. به سعی و اهتمام و تصحیح: گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون. تهران: دنیای کتاب، .1363
ابن فقیه همدانی، ابوبکر احمد بن عمر بن اسحق ترجمة ُمختصر ال ُبلدان )بخش مربوط به ایران(. ترجمة ح. مسعود. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، .1349
ابن قتیبة الدینوری، أبو محمد عبدالله بن مسلم. عیون الأخبار. المجلد الاول. بیروت: 1418 ق / 1998م.
آذرنوش، مسعود. » َو ِر تاچیکان،« مجلة معارف، دورة دوازدهم، ش 1 و ۲ )فروردین ـ آبان 1374(: 15 ـ .3
اشپولر، برتولد. تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. ج .1 ترجمة جواد فلاطوری. تهران: علمی و فرهنگی، 1379.
اکبرزاده، داریوش و محمود طاووسی. کتیبه های فارسی میانه. تهران: نقش هستی،1384.
آلتهایم، فرانتس و روت استیل. تاریخ اقتصاد دولت ساسانی. ترجمة هوشنگ صادقی. تهران: علمی و فرهنگی، 1382.
آموزگار، ژاله )ترجمه و تحقیق(. ارداویراف نامه )متن پهلوی، حر فنویسی، آوانویسی، ترجمة متن پهلوی، واژه نامه(. تهران: معین ـ انجمن ایرانشناسی فرانسه، 1382.
امیدسالار، محمود. »ایران شناسی در غرب )شاعر و پهلوان در شاهنامة فردوسی نوشتة الگا ام دیویدسن(«، ایرانشناسی. س هفتم، شمارة ۲ )تابستان 1374(: 457 ـ 436.
امیدسالار، محمود. »خداینامه.« دانشنامة زبان و ادب فارسی، ج .3 به سرپرستی اسماعیل سعادت. ۲4 ـ .19 تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، .1388
امیدسالار، محمود. »در دفاع از فردوسی،« ترجمة ابوالفضل خطیبی. نامة فرهنگستان، فصلنامة فرهنگستان زبان و ادب فارسی. س سوم شمارة چهارم شمارة پیاپی 1۲ )زمستان 1376(: 140 ـ 120.
انزاب ینژاد، رضا و یحیی کلانتری )به کوشش(. تجار ُب ا ُلا َمم فی اَخبار ملوک ال َعرب و ال َع َجم. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، .1373.
آیدنلو، سجاد. »تأملاتی دربارة منبع و شیوة کار فردوسی،« نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. س .4۷ شمارة مسلسل 19۲)پاییز 1383(: 148 ـ 85.
بلاذری، احمد بن یحیی. فتوح البلدان )بخش مربوط به ایران(. ترجمة آذرتاش آذرنوش. ب ه تصحیح استاد علامه مح ّمد فرزان. تهران: سروش، .1364
بلاردی، والتر. »روابط خویشاوندی میان دست نوشت ههای بندهشن،« ترجمة حسن رضایی با غبیدی، نامة پارسی، س نهم، ش چهارم )زمستان 1383(: ۷۷ ـ 65.
بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد. تاریخ بلعمی. به تصحیح مح ّمدتقی بهار. به کوشش مح ّمدپروین گنابادی. تهران: ز ّوار، .1385
بهار، مهرداد. پژوهشی در اساطیر ایران )پارة نخست و پارة دویم(. ویراستار کتایون مزداپور. تهران: آگاه، .1386
بویس، مری. زردشتیان: باورها و آداب و رسوم آنها. ترجمة عسکر بهرامی. تهران: ققنوس، .1381
بیرونی، ابوریحان. آثار باقیه )از مردمان گذشته(. ترجمه و تعلیق: پرویز سپیتمان )اذکائی(. تهران: نشر نی، .139۲
بیوار، ا. د. ه. »تاریخ مشرق ایران.« تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان )ج سوم ـ قسمت اول(. پژوهش دانشگاه کیمبریج. گردآورنده احسان یارشاطر. ترجمة حسن انوشه. ۲1۷ ـ .۲۷6 تهران: امیرکبیر، 1373.
پاکزاد، فضل الله. بندهشن. ج :1 متن انتقادی. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، .1384
پروکوپیوس. جنگ های ایران و روم. ترجمة مح ّمد سعیدی. تهران: علمی و فرهنگی، .138۲
پیگولوسکایا، ن. و. شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. ترجمة عنایت الله رضا. تهران: علمی و فرهنگی، .13۷۷
تاوادیا، جهانگیر. زبان و ادبیات پهلوی )فارسی میانه(. ترجمة سیف الدین نجم آبادی. تهران: دانشگاه تهران، .1383
ذکرة آربلا )وقایعنامة آربلا(؛ متن کهن اثر مؤلف ناشناس. ترجمة محمود فاضلی بیرجندی. تهران: مرکز
دایر ةالمعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوه شهای ایرانی و اسلامی، .1390
تفضلی، احمد. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن، .1378.
تق یزاده، سید حسن. »نخستین پادشاهان ساسانی، بعضی نکات تاریخی که ممکن است محتاج تجدید نظر باشد.« بیست مقالة تقی زاده. ۲31 ـ .1۷3 ترجمة احمد آرام و کیکاووس جهانداری. تهران: علمی و فرهنگی، 1381.
تقی زاده، سید حسن. از پرویز تا چنگیز. تهران: کتابفروشی فروغی، .1349
ثعالبی مرغنی، حسین بن محمد. شاهنامة کهن: پارس ِی تاریخ غرر السیر. ترجمة محمد روحانی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، .1372.
جلیلیان، شهرام. »موقع ّیت جغرافیایی جنگ هرمزدگان؛ جنوب یا شمال؟،« تاریخ ایران فصلنامة علمی ـ پژوهشی / پژوهشنامة علوم انسانی. دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی. شمارة نوزدهم / پیاپی ،۷۷/5 )زمستان 1394 بهار (: 68 ـ .۲۷
جلیلیان، شهرام. تاریخ تحولات سیاسی ساسانیان. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها / سمت، .1396
جلیلیان، شهرام. نامة تَْن َسر به ُگ ْش َن ْسپ: پیشگفتار تاریخی، زندگینامة تنسر و تاری خگذاری نامة او، متن، یادداش تها، واژه نامه. اهواز: دانشگاه شهید چمران اهواز، .1396
چرتی، کارلو ج. ادبیات پهلوی. ترجمة پانته آ ثریا. تهران: نشر فرزان روز، .1359
چوکسی، جمشید کرشاپ. ستیز و سازش زرتشتیان مغلوب و مسلمانان غالب در جامعة ایرا ِن نخشتین سده های اسلامی. ترجمة نادر میرسعیدی. تهران: ققنوس، .1381
حمزة اصفهانی، حسن. تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمة جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، .1346
خالقی مطلق، جلال. »شاهنامة ابومنصوری.« فردوسی و شاهنامه سرایی. 115 ـ .109 تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، .1390
خالقی مطلق، جلال. »شاهنامه سرایی در ایران.« فردوسی و شاهنام هسرایی. 35 ـ .۲5 تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، .1390
خالقی مطلق، جلال. »از شاهنامه تا خداینامه: جستاری دربارة مآخذ مستقیم و غیرمستقیم شاهنامه )با یک پیوست: فهرست برخی متون از دست رفته به زبان پهلوی(،« نامة ایران باستان. س هفتم، ش ا ّول و دوم، شمارة پیاپی 13 ـ ،14 )1386(: 119 ـ .3
خطیبی، ابوالفضل. »یکی نامه بود از گه باستان )جستاری در شناخت منبع شاهنامة فردوسی(«، نامة فرهنگستان، فصلنامة فرهنگستان زبان و ادب فارسی. دورة پنجم، ش سوم، شمارة پیاپی 19 )فروردین 1381(: ۷3 ـ .54
خوارزمی، ابوعبدالله محمد بن احمد بن یوسف کاتب. ترجمه َمفاتیح ال ُع لُوم. ترجمة حسین خدیوجم تهران: بنیاد فرهنگ ایران، .134۷
دریایی، تورج. »اردشیر، موبد موبدان: یک تصحیح در متن بندهشن،« مجلة ایران شناسی، س سیزدهم، ش 49 بهار 1380(: 14۷ ـ 145.
دریایی، تورج. »پادشاه آرمانی ساسانیان: اردشیر بابکان یا خسرو انوشیروان؟« ناگفته های امپراتوری ساسانیان. 54 ـ .41 ترجمة آهنگ حقانی و محمود فاضلی بیرجندی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه، .1391
دریایی، تورج. »تأملات زرتشتیان دربارة پیشگویی رستاخیز در سد ههای نخستین اسلامی،« تاریخ و فرهنگ ساسانی. 144 ـ .131 ترجمة مهرداد قدرت دیزجی. تهران: ققنوس.138۲،
دریایی، تورج. »تصحیحی در تاریخ طبری بر حسب متن پهلوی بندهشن،« بخارا. شمارة ۷۷ و ۷8 )مهر و دی 1389(: 260 ـ .۲01
دریایی، تورج. »شاپور دوم.« ناگفته های امپراتوری ساسانیان. ۷1 ـ .55 ترجمة آهنگ حقانی و محمود فاضلی بیرجندی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه، .1391
دریایی، تورج. »فرزندان و نوادگان یزدگرد سوم در چی.« ناگفت ههای امپراتوری ساسانیان. ص 120 ـ 111 . ترجمة آهنگ حقانی و محمود فاضلی بیرجندی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه، .1391
دریایی، تورج. ساسانیان. ترجمة شهرناز اعتمادی. تهران: توس، .1392.
دریایی، تورج. شاهنشاهی ایران، پیروزی عر بها و فرجام شناختی زردشتی. ترجمة شهرام جلیلیان. تهران: توس، 1392.
دریایی، تورج. شاهنشاهی ساسانی. ترجمة مرتضی ثاق بفر. تهران: ققنوس، .1383
دوش نگیمن، ژاک. »دین زرتشت«. تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان )ج سوم ـ قسمت دوم(. پژوهش دانشگاه کیمبریج. گردآورنده احسان یارشاطر. ترجمة حسن انوشه. 344 ـ .۲91 تهران: امیرکبیر، 1377.
دینکرد هفتم. تدوین کنندگان پیشین: آذرفرنبغ پسر فرخزاد، آذرباد پسر امید، تصحیح متن، آوانویسی، نگارش فارسی، واژه نامه و یادداشتها از مح ّمدتقی راشد محصل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، .1389
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود. اخبار الطوال. ترجمة محمود مهدوی دامغانی. تهران: نشر نی، .1371.
رضایی، مریم )پژوهش(. دینکرد چهارم. آوانویسی، ترجمه، واژه نامه، تدوی نکنندگان پیشین: آذرفرنبغ پسر فرخزاد، آذرباد پسر امید. زیر نظر سعید عریان. تهران: نشر علمی، .1393
زرین کوب، عبدالحسین. »فتح ایران به دست اعراب و پیامد آن.« تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه. ج چهارم گردآورنده: ریچارد نلسون فرای. ترجمة حسن انوشه. 5۲ ـ .9 تهران: امیرکبیر، .1363
زرین کوب، عبدالحسین. تاریخ ایران بعد از اسلام تهران: امیرکبیر، .1373.
زند بهمن یسن. تصحیح متن، آوانویسی، برگردان فارسی و یادداشتها از محمدتقی راشد محصل. تهران: موسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، .1370.
زنر، آر سی. طلوع و غروب زرتشت یگری. ترجمة تیمور قادری. تهران: فکر روز، .1375.
زنر، آر. سی. زروان یا معمای زرتشتی گری. ترجمة تیمور قادری. تهران: فکر روز، .1375.
سبه سوس، اسقف براگراتونیک. تاریخ سبئوس. بر پایة ترجمة آر. دبلیو. تامسون و مقابله با نسخة رابرت پتروسیان. ترجمة محمود فاضلی بیرجندی. تهران: ققنوس، .1396
سجادی، صادق. »اسلام در ایران )فتوح عربی ـ اسلامی سرزمی نهای ایرانی(.« تاریخ جامع ایران. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. ج ششم. 104 ـ .۷1 تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، .1394
شاپور شهبازی، علیرضا. تاریخ ساسانیان: ترجمة بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسة آن با تاریخ بلعمی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، .1389
شکی، منصور. »آموز ههای هست یشناختی تکوینی و جها نشناختی مزدک،« نامة پارسی. ترجمة منیژه اذکایی. س ،6 ش 3 )پاییز 1380(: 3۲ ـ .13
شکی، منصور. »درست دینان،« معارف، دورة دهم، شمارة 1 ) فروردین ـ تیر 1372.(: 53 ـ .۲8
شیپمان، کلاوس. مبانی تاریخ ساسانیان. ترجمة کیکاووس جهانداری. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز، .1384
طبری، محمد بن جریر. تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک. ج .۲ ترجمة ابوالقاسم پاینده. تهران: بنیاد فرهنگ ایران،1352.
عثمانف، محمد نوری. »خداینامه ها و شاهنام ههای مآخذ فردوسی.« جشن نامة محمد پروین گنابادی. زیر نظر محسن ابوالقاسمی با همکاری محمد روشن. 332ـ .287، تهران: توس، .1354
غیبی، بیژن. »آمدن شاه بهرام ورجاوند.« دوازده متن باستانی. تدوین، ترجمه، توضیح و تفسیر: بیژن غیبی. 152- .189 تهران: انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی با همکاری انتشارات سخن، .1395
فرای، ریچارد نلسون. »تاریخ سیاسی ایران در دورة ساسانیان.« تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان )ج سوم ـ قسمت ا ّول(. پژوهش دانشگاه کیمبریج. گردآورنده احسان یارشاطر. ترجمة حسن انوشه. 276ـ .217تهران: امیرکبیر، .1373.
فردوسی، ابوالقاسم شاهنامه. دفتر ششم. به کوشش جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار. تهران: مرکز دائر ةالمعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوه شهای ایرانی و اسلامی، .1393
فردوسی، ابوالقاسم شاهنامه. دفتر هشتم. به کوشش جلال خالقی مطلق تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوه شهای ایرانی و اسلامی، .1393
فردوسی، ابوالقاسم شاهنامه. دفتر هفتم ب ه کوشش جلال خالقی مطلق و ابوالفضل خطیبی. تهران: مرکز دائر ةالمعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوه شهای ایرانی و اسلامی، .1393
فرنب غدادگی. بندهشن. ترجمة مهرداد بهار. تهران: توس، .1380
قزوینی، محمد. »مقدمة قدیم شاهنامه.« هزارة فردوسی، شامل سخنرانیهای جمعی از فضلای ایران و مستشرقین دنیا در کنگرة هزارة فردوسی. 176ـ .151 تهران: دنیای کتاب، .1362.
کارنامة اردشیر بابکان. با متن پهلوی، آوانویسی، ترجمة فارسی و واژه نامه. ترجمة بهرام فر هوشی. تهران: دانشگاه تهران، .1378.
کریستن ِسن، آرتور امانوئل. ایران در زمان ساسانیان. ترجمة رشید یاسمی. تهران: دنیای کتاب، .13۷4
کریستن ِسن، آرتور امانوئل. سلطنت قباد و ظهور مزدک. ترجمة احمد بیرشک. تهران: کتابخانه طهوری، 1374.
کریستن ِسن، آرتور امانوئل. کارنامة شاهان در روایات ایران باستان. ترجمة باقر امیرخانی و بهمن سرکاراتی. تبریز: دانشگاه تبریز، .1350
کریستن ِسن، آرتور امانوئل. کیانیان. ترجمة ذبی حالله صفا. تهران: علمی و فرهنگی، .1393
کلیما، اوتاکر. تاریخ جنبش مزدکیان. ترجمة جهانگیر فکری ارشاد. تهران: توس، .1386
کنت، رولاند ج. فارسی باستان: دستور زبان، متون، واژه نامه. ترجمه و تحقیق: سعید عریان. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، حوزة هنری، .13۷9
گردیزی، عبدالحی الضحاک ابن محمود. زین الأخبار. به مقابله و تصحیح و تحشیه و تعلیق عبدالحی حبیبی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، .1347.
لسترنج، گی. جغرافیای تاریخی سرزمی نهای خلافت شرقی. ترجمة محمود عرفان. تهران: علمی و فرهنگی،1377.
ماتسوخ، ماریا. »ادبیات پهلوی«. تاریخ ادبیات فارسی؛ پیوست :1 ادبیات ایران پیش از اسلام. ۲35 ـ .156 زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمة احمدرضا قائ ممقامی و دیگران. تهران: سخن، .1389
ماهیار نوابی، یحیی. »بندهشن،« دانشنامة جهان اسلام ج .4 311 ـ .306 زیر نظر غلامعلی ح ّداد عادل. تهران: بنیاد دائر ةالمعارف اسلامی، .1377.
مجمل التواریخ و القصص. به تصحیح محمدتقی بهار. تهران: دنیای کتاب، .1383
محمدی ملایری، محمد. تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. ج .1 تهران: یزدان، .13۷9
مسعودی، علی بن حسین. التنبیه و الاشراف. ترجمة ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی، .1365
مسعودی، علی بن حسین. التنبیه و الاشراف. تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی. قاهره: دار الصاوی، .1960
مسعودی، علی بن حسین. مروج الذهب و معادن الجوهر. ج .1 ترجمة ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی،1382.
مقدسی، م ّطهر بن طاهر. آفرینش و تاریخ. مجلد ا ّول تا سوم مقدمه، ترجمه و تعلیقات: مح ّمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه، .13۷4
مقدسی، م ّطهر بن طاهر. آفرینش و تاریخ. مجلد چهارم تا ششم مقدمه، ترجمه و تعلیقات: مح ّمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه، .13۷4
میرفخرایی، مهشید. »ادبیات فارسی میانه.« تاریخ جامع ایران. ج پنجم، 430 ـ .۲41 زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، .1394
مینورسکی، ولادیمیر. »مقدمة قدیم شاهنامه،« ترجمة مهدی فیروزان. نامة فرهنگستان، فصلنامة فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دورة سوم، ش دوم، شمارة پیاپی 10 )تابستان 1376(: 182ـ .178
نفیسی، سعید. »سرانجام یزدگرد سوم،« مجلة مهر، س ا ّول، شمارة سوم )مرداد 1312(: 206ـ .197.
نولدکه، تئودور. تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان. ترجمة عباس زریاب خویی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،1378.
نولدکه، تئودور. حماسة ملّی ایرانیان. ترجمة بزرگ علوی. به اهتمام سعید نفیسی. تهران: نشر جامی و مرکز نشر سپهر، .1369
هرودوت. تاریخ هرودوت. ج .1 ترجمة مرتضی ثاق بفر. تهران: اساطیر، .1389
وید نگرن، گئو. دین های ایران. ترجمة منوچهر فرهنگ. تهران: آگاهان ایده، .1377.
وینتر، انگلبرت و بئاته دیگناس. روم و ایران دو قدرت جهانی در کشاکش و همزیستی. ترجمة کیکاووس جهانداری. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز، .1386
یارشاطر، احسان. »آیین مزدکی.« تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان )ج سوم ـ قسمت دوم(. پژوهش دانشگاه کیمبریج. گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمة حسن انوشه، 483 ـ .44۷ تهران: امیرکبیر،1377.
یارشاطر، احسان. »تاریخ ملّی ایران.« تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان )ج سوم ـ قسمت ا ّول(. پژوهش دانشگاه کیمبریج، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمة حسن انوشه، 587ـ .471تهران: امیرکبیر، .1373.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب. تاریخ یعقوبی. ج .1 ترجمة محمدابراهیم آیتی. تهران: علمی و فرهنگی، .1366
2ـ منابع لاتین
Bosworth, C. E. “Arab. i. Arabs and Iran in the pre ـ Islamic period.” Encyclopaedia Iranica. Vol. II. 201 ـ 203. Edited by Ehsan Yarshater. Routledge & Kegan Paul. London, Boston and Henley, 1986.
Boyce, Mary. “Middle Persian Literature.” Handbuch der Orientalistik, 31 ـ 66. Abt. 1, Bd. 4, Abs. 2. 1968.
Brunner, C. J. “Aķšonavār.” Encyclopaedia Iranica. Vol. I. 729 ـ 730. Edited by Ehsan Yarshater. Routledge & Kegan Paul. London, Boston and Henely, 1985.
Cameron, Averil. “Agathias on the Sassanians.” Dumberton Oaks Papers. 1969 ـ 1970, vol. 23, 67 ـ 183.
Cereti, C. G. “Again, on Wahrām i Warzāwand.” La Persia e lʼAsia Centrale da Alessandro al X Secolo, 629 ـ 639. Accademia Nazionale dei Lincei. Roma, 1996.
Forte, A. “On the Identity of Aluohan (616 ـ 710), A Persian Aristocrat at the Chinese Court.” La Persia e LʼAsia Centrale da Alessandro al Xsecolo, 187 ـ 197. Accademia Nazionale dei Lincei, Roma, 1996.
Frye, R. N. “The Sasanian System of Walls for Defense.” Studies in Memory of Gaston Wiet. Jerusalem, 1977, 7 ـ 15.
Henning, W. B. “An Astronomical Chapter of the Bundahishn.” Journal of the RoyalAsiatic Society of Great Britain and Ireland. No. 3. Oct. 1942, 229 ـ 248.
Joshua the Stylite. The Chronicle of Joshua the Stylite. Syriac text and English tr. by W. Wright. Cambridge, 1882.
Kettenhofen, Erich. “Darband.” Encyclopaedia Iranica. Vol. VII. 13 ـ 19. Edited by Ehsan Yarshater. Mazda Publishers. Costa Mesa, California, 1996.
Kettenhofen, Erich. “Deportations. ii. In the Parthian and Sasanian periods.” Encyclopaedia Iranica. Vol. VII. 297 ـ 308. Edited by Ehsan Yarshater. Mazda Publishers, Costa Mesa. California, 1996.
Łazar P’arpec’i, The History of Lazar P’arpec’i. translated and commentry by Robert W. Thomson. Atlanta, Georgia, Scholar’s Press, Suren D. Feslian Academic Publications, 1991.
MacKenzie, D. Neil. “Bundahišn.” Encyclopaedia Iranica. Vol. IV. 547 ـ 551. Edited by Ehsan Yarshater. Routledge & Kegan Paul. London and New Yourk, 1990.
Mahamedi, H. “Wall as a System of Frontier Defence during the Sasanid Period.” Mēnōg ī Xrad: The Spirit of Wisdom. Essays in Memory of Ahmad Tafazzolī. 156 ـ 158. ed. T. Daryaee and M. Omidsalar. Mazda Publishers, Costa Mesa, 2004.
Morony, M. “Arab. ii. Arab conquest of Iran.” Encyclopaedia Iranica. Vol. II. 203 ـ 210.
Edited by Ehsan Yarshater. Routledge & Kegan Paul. London, Boston and Henley, 1986.
Schippmann, Klaus. “Fīrrūz.” Encyclopaedia Iranica. Vol. IX. 631 ـ 632. Edited by Ehsan Yarshater. Bibliotheca Persica Press. New York, 1999.
Shaki, Mansour. “The Dēnkard Account of the History of the Zoroastrian scriptures.” Archív Orientální 49. 1981, 114 ـ 125.
Shapur Shahbazi, Alireza. “Darius in Scythia and Scythians in Persepolis.” Archaologische Mitteilungen aus Iran 15, 1982, 189 ـ 236.
Shapur Shahbazi, Alireza. “On the Xwadāy ـ Nāmag.” Papers in Honour of Prof. Ehsan Yarshater. Acta Iranica 30, Leiden, 1990, 208 ـ 229.
West, E. W. “Pahlavi Literature.” Grundriss der Iranischen Philology. II/3. 1896 ـ 129. ـ 75 1904,
Widengren, Geo. “The Establishment of the Sasanian dynasty in the light of new evidence.” La Persia nel medieo, Accademia Nazionale dei Lincei. 711 ـ 782.Roma, 1971.
)