واکاویِ جایگاه تجاری سبزوار در اواخر عصر قاجار(1299-1344ق)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه حکیم سبزواری، خراسان رضوی، ایران.

2 استادیارگروه تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)،قزوین،ایران

چکیده

منطقه ســبزوار که در گذشته به بیهق معروف بود، همواره به عنوان مکانی پراهمیت در کناره شاهراه تجاری فرهنگی خراسان مطرح بوده اســت. تردد از ســبزوار افزون بر مقاصد زیارتی و اداری، هدف تجاری هم داشت، چنانکه سبزوار در اواخر دوره قاجار به شهری محوری در زمینه دادوستد داخلی و خارجی تبدیل شد. این پژوهش درصدد است با به کار بردن روش تحقیق تاریخی مبتنی بر ترتیب زمانی رویدادها و بهره گیری از تحلیل علی و معلولی و روش کتابخانهای و اســنادی در گردآوری دادهها به این پرســشها پاســخ دهد که در اواخر عصر قاجار چه دگرگونیهایی در وضع تجاری سبزوار روی داد؟ و چه عواملی در وقوع این دگرگونیها مؤثر بودند؟ یافته های این پژوهش نشان میدهند در نیمه اول قاجاریه حکومت به مســئله امنیت و بازسازی زیرساختهای ارتباطی که از مقدمات ضروری تجارت هستند توجهی نداشت. در این زمان شبیخون ترکمنها و خرابکاریهای کارگزاران حکومتی از موانع اصلی توسعه تجارت در سبزوار بودند. چند سال بعد از جلوس ناصرالدین شاه حکومت مرکزی تا حدودی تدابیر آبادگرانه را سرلوحه کار خود قرار داد و روسها بعد از انعقاد قرارداد آخال با سرکوب ترکمنها در آسیای میانه امنیت را به وجود آوردند. این شرایط و اراده روسها برای بهرهبرداری تجاری از مناطق شمالی ایران، زمینه رشد تجارت داخلی و خارجی را در سبزوار فراهم کرد، بهطوری که هم تولیدات خام بومی و هم تجارت منطقه ای و خارجی افزایش یافت. در این دوره سبزوار رونق تجارت خود را بیشتر از آنکه مدیون حکومت قاجار باشد مدیون اقدامات روسیه در تأمین امنیت و توسعه تجارت خود در صفحات شمالی ایران بود

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis in transformation of Sabzevar's commercial position in the late Qajar era

نویسندگان [English]

  • Yaqub Tabesh 1
  • Fatemeh Ahmadvand 2
1 Assistant Professor of History, Hakim Sabzevari University, Khorasan Razavi. Iran.
2 Assistant Professor, History and Civilization of Islamic Nations, Imam Khomeini International University, Qazvin, Iran
چکیده [English]

Sabzevar region has always been a significant place along commercial and cultural highway of Khorasan. Traveling in Sabzevar, in addition to pilgrimage and office purposes, also had a commercial purpose, so that Sabzevar became a major city in the area of domestic and foreign trade in the late Qajar period. The present study seeks to answer the question by using the method of historical research based on the timing of events and the use of causal analysis Why in the late Qajar era, Sabzevar is commercially important? The findings of this research show that the central government's measures and its power have affected the commercial standing of Sabzevar as a non-self-governing city. In the first half of Qajar, the government's look was obedient, so it did not pay close attention to the issue of security and reconstruction of communication infrastructure, which was a necessary precondition for commerce, at the time, the Turkmen's assassination and sabotage of government agents were major barriers to trade in Sabzevar. A few years after Nasser-al-Din Shah's presidency, the central government was somewhat more ambitious and the Russians created security by cracking the Turkmens in Central Asia. The conditions and will of the Russians for the commercial exploitation of the northern regions of Iran provided Preliminaries for the growth of domestic and foreign trade in Sabzevar.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sabzevar
  • Trade
  • Qajar
آرشیو اسناد مؤسسه تاریخ معاصر ایران.
آرشیو سازمان اسناد ملی.
‏‫اشرف، احمد، «ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران دوره اسلامی»، نامه علوم اجتماعی، ش 4 (۱۳۵۳)، صص 7-49.
‏‫اعتمادالسلطنه‌، محمدحسن ‌بن‌ علی‌، مرآۀ ‌‌البلدان‌، تهران‌: دانشگاه‌ تهران‌، مؤسسه‌ انتشارات‌ و چاپ‌، ۱۳۶۷.
اعتصام ­الملک، میرزا خانلرخان‏، سفرنامه خانلرخان اعتصام­الملک‏، تهران: منوچهر محمودی، ۱۳۵۱.
‏‫افضل‌الملک‌، غلامحسین‌، سفرنامه‌ خراسان‌ و کرمان‌، تهران‌: توس، ۱۳۴۸.
‏‫افوشته‌­اى نطنزى‏، محمودبن هدایت‌الله، نقاوۀ الآثار فی ذکر الاخیار فی تاریخ الصفویه‏، تصحیح احسان اشراقى‏، تهران: علمى و فرهنگى‏، ۱۳۷۳.
‏‫امین‌، علینقی‌، تاریخ‌ سبزوار، تهران‌: دایرۀ‌المعارف‌ ایران‌شناسی‌، ۱۳۸۲.
‏‫برهان‌، محمدحسین ‌بن‌ خلف‌، فرهنگ‌ فارسی‌ برهان‌ قاطع‌، تهران‌: افراسیاب‌، ۱۳۸۰.
‏‫بهرامی‌، تقی‌، تاریخ‌ کشاورزی‌ ایران‌، تهران‌: دانشگاه تهران، ۱۳۳۰.
‏‫‏‫بیهقی‌، علی‌ بن‌ زید،  تاریخ‌ بیهق، تهران: کتابفروشی فروغی، ۱۳۶۱.
‏‫بیهقی‌، محمود، سبزوار شهر دانشوران‌ بیدار، سبزوار: دانشگاه‌ آزاد اسلامی‌ (سبزوار)، ۱۳۷۶.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، سبزوار، شهر دیرینه‌­های پایدار، مشهد: کتابستان، 1370.
جغرافیای نفوس خراسان در عصر ناصری، به کوشش رضا نقدی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1390.
‏‫‏‫خادمیان‌، کاظم‌ (مترجم)، فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌، مشهد: آستان‌ قدس‌ رضوی‌­ـ بنیاد پژوهش­های‌ اسلامی‌، ۱۳۸۰.
تذکرۀ الملوک، به­ کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: طهوری، ۱332.
‏‫خاوری‌ شیرازی‌، فضل­الله بن‌ عبدالنبی‌، تاریخ‌ ذوالقرنین‌، تهران‌: وزارت‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامی‌، سازمان‌ چاپ‌ و انتشارات‌: کتابخانه‌، موزه‌ و مرکز اسناد مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌، ۱۳۸۰.
‏‫خورموجی‌، محمدجعفر بن‌ محمدعلی‌، تاریخ‌ قاجار: حقایق‌ الاخبار ناصری‌، تهران‌: کتابفروشی زوار، ۱۳۴۴.
دانشیار، مرتضی و کاظم بیکی محمدعلی، «قحط و غلای 1288ق در خراسان: زمینه، روند و تبعات اقتصادی»، تاریخ و فرهنگ، ش 94 (بهار و تابستان ۱۳۹۴)،صص 113-135.
‏‫دآلمانی‌، هانری‌ رنه‌، سفرنامه از خراسان تا بختیاری؛ مشتمل بر طرز زندگی، آداب و رسوم، اوضاع اداری، اجتماعی، اقتصادی، فلاحتی و صنایع ایران از زمان قدیم تا پایان سلطنت قاجاریه، ترجمه‌ علیمحمد فره‌وشی‌، تهران: ابن‌سینا، ۱۳۳۵.
‏‫ذبیحى، مسیح‏، استرآباد نامه‏، تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۶.
روزنامه خورشید، س 1، ش 64، سوم شوال 1325ق.
‏‫رهربرن‌، کلاوس‌ میشائیل، نظام‌ ایالات‌ در دوره‌ صفویه‌، ترجمه کیکاوس‌ جهانداری‌، تهران‌: علمی‌ و فرهنگی‌، ۱۳۸۳.
‏‫سالور، قهرمان‌ میرزا، روزنامه‌ خاطرات‌ عین‌السلطنه‌، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران‌: اساطیر، ۱۳۷۴.
‏‫سفرنامه‌­هاى خطى فارسى‏، تهران: نشر اختران‏، ۱۳۸۸.
‏‫سلطانی ­فرد، هادی، حاتمی­نژاد حسین، عباس­زادگان مصطفی و پوراحمد احمد، «تحلیل دگرگونی ساختار کالبدی فضایی شهر ایرانی­ـ اسلامی (مطالعه موردی: شهر سبزوار)»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، س 4، ش 14 (زمستان ۱۳۹۲)، صص 13-22.
 ‏‫سیاح محلاتی، محمدعلی، «سبزوار و نیشابور در عصر ناصری»، حافظ، ش 97، (شهریور ۱۳۹۱)، صص 16-17.
‏‫سیف‌الدوله، سلطان محمد میرزا قاجار، سفرنامه سیف‌الدوله، تهران: نی، ۱۳۶۴.
‏‫شیروانی‌، زین‌العابدین‌ بن‌ اسکندر، بستان ‌السیاحه، ‏‫تهران: سنایی، بی‌تا.
‏‫طهرانی‌، مصطفی‌، سفرنامه‌ گوهر مقصود: خاطرات‌ سیاسی‌ و اجتماعی‌ دوره‌ استبداد صغیر، تهران‌: میراث‌ مکتوب‌، ۱۳۸۵. ‏عیسوی‌، چارلز فیلیپ‌، تاریخ‌ اقتصادی‌ ایران‌ (عصر قاجار، ۱۱۲۱۵- ۱۳۳۲ق‌)، ترجمه‌ یعقوب‌ آژند، تهران‌: گستره‌، ۱۳۸۸.
غنی‌، قاسم، یادداشت­های‌ دکتر قاسم‌ غنی‌، به کوشش سیروس‌ غنی‌، هاله‌ اسفندیاری‌ و حسین‌ نمینی‌، تهران: آبان، ۱۳۶۱.
‏‫فراهانی، حسن، روزشمار تاریخ معاصر ایران، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش­های سیاسی، ۱۳۸۵.
فوران، جان‌، ‏‫مقاومت‌ شکننده‌: تاریخ‌ تحولات‌ اجتماعی‌ ایران‌ از سال‌ ۱۵۰۰ میلادی‌ مطابق‌ با ۸۷۹ شمسی‌ تا انقلاب‌ اسلامی. ترجمه احمد تدین‌، ‏‫تهران‌: ‏‫رسا، ۱۳۹۲.
کاظم‌زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران: ۱۸۶۴-۱۹۱۴؛ پژوهشی درباره امپریالیسم، ترجمه منوچهر امیری، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱.
کرزن‌، جورج‌ ناتانیل‌، ایران‌ و قضیه‌ ایران‌، ترجمه غلامعلی‌ وحید مازندرانی‌، تهران‌: شرکت‌ انتشارات‌ علمی‌ و فرهنگی‌، ۱۳۸۰.
‏‫کوشکی، فرشته، «آگاهی‌های پراکنده تاریخی درباره سبزوار در قرن سیزدهم هجری»، پیام بهارستان، ش 5 (۱ مهر ۱۳۸۸)، صص 261-301.
‏‫متولی‌ حقیقی‌، یوسف‌، یاد ایام: نگاهی به زندگانی روان شاد غلامعلی میلانی یا برگی از تاریخ معاصر سبزوار، با همکاری سعید میلانی، مشهد: انتشارات مرندیز، ۱۳۹۷.
‏‫مجدالاسلام کرمانى‏، احمد، سفرنامه کلات‏، اصفهان: دانشگاه اصفهان، بی‌تا.
‏‫مراغه‌ای، زین‌العابدین، سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ‏، تهران: آگاه‌، ۱۳۸۵.
 مروجی، حسن، تذکره سخنوران بیهق، سبزوار: امید مهر، 1388.
‏‫مقدسی‌، محمد بن‌ احمد، احسن ‌التقاسیم‌ فی‌ معرفه الاقالیم، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱.
‏‫ملکم‌، جان‌، تاریخ‌ کامل‌ ایران‌، ترجمه‌ اسماعیل ‌بن‌ محمدعلی‌ حیرت‌، تهران‌: افسون‌، ۱۳۸۰.
منشی‌ قزوینی‌، بوداق، جواهر الاخبار: بخش‌ تاریخ‌ ایران‌ از قراقویونلو تا سال‌ ۹۸۴ق، تصحیح محسن‌ بهرام‌نژاد، تهران‌: دفتر نشر میراث‌ مکتوب‌، ۱۳۷۸.
‫مهدوی، اصغر، و ناطق هما، «روزگار یک اهل قلم در دوره قاجار (قسمت دوم)»، یاد 71-72، ش 19 (۴ فروردین ۱۳۸۳)، صص 257-67.
هدایت‏، رضاقلی خان، فهرس التواریخ، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى‏، ۱۳۷۳.
‏‫هدایت‌، مهدیقلی‌، خاطرات و خطرات: توشه‌ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‌ای از دوره زندگی من، تهران: زوار، ۱۳۸۵.
‏‫ییت‌، چارلز ادوارد، سفرنامه‌ خراسان‌ و سیستان‌، ترجمه‌ مهرداد رهبری‌ و قدرت‌الله‌ روشنی‌، تهران‌: یزدان‌، ۱۳۶۵.
Weber, Max, Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology, Losangelese: University of California Press, 1978.
Атаев, X, Политические и Торгво-Экономические Отношения Северо-Восточного Ирана и России в Начале XX Века (1900-1917 гг), Ашхабад, yЫлЫм, 1989.