علی قاسمی؛ ایرج ورفی نژاد
چکیده
در اسناد و مدارک تاریخی دورة قاجار و پارهای از پژوهشهای جدید اخبار جستهگریختهای دربارة اقدامات تجاوزکارانة دولت عثمانی در بندر خرمشهر و جزایر ایرانی جنوب غرب خوزستان وجود دارد. با ...
بیشتر
در اسناد و مدارک تاریخی دورة قاجار و پارهای از پژوهشهای جدید اخبار جستهگریختهای دربارة اقدامات تجاوزکارانة دولت عثمانی در بندر خرمشهر و جزایر ایرانی جنوب غرب خوزستان وجود دارد. با این حال، دربارة عوامل و چگونگی این مسئله روایت بههمپیوسته و منسجمی بیان نشده است. این مقاله با رویکردی تاریخی و با توصیف و تحلیل منابع و اسناد دورة قاجار، در قالب روایتِ «سیاست توسعهطلبی استراتژیک» عثمانی، در پی توضیح این مسئله برآمده است. یافتههای این پژوهش به شرح زیر است: نخست، موقعیت سوقالجیشی خرمشهر و جزایر این منطقه امکان تسلط و نفوذ بر بصره، بینالنهرین و مسیرهای تجاری و نظامی منتهی به آبراهة مهم خلیجفارس را برای رقیبان عثمانی فراهم میساخت. از این رو، این مسئله برای این دولت حساسیتبرانگیز و تهدیدآمیز بود. دوم، تسلط احتمالی بر منطقة زرخیز خرمشهر و آبادان میتوانست ثروت قابل توجهی را از محل فروش محصولات کشاورزی و نیز درآمدهای مالیاتی نصیب دولت عثمانی و پاشای بغداد کند. سوم، درهمتنیدگی جغرافیایِ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ناحیة خرمشهر با حوزة بصره و بغداد، حساسیتهای امنیتی و اهمیت اقتصادی این ناحیة مهم را برای دولت عثمانی افزون کرده بود. بنابراین، دولت عثمانی، براساس سیاستی توسعه طلبانه، با استفاده از عهدنامه های ناشفاف و عدم تعیین قطعی مرزهای فیمابین، تغییراتی که اروندرود در مرزها ایجاد میکرد و جغرافیای درهمتنیدة سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این نواحی با منطقة بینالنهرین، در این مناطق مکرر به اقدامات اشغالگرانه دست زد و در جریان مذاکرات با دولت قاجاری نیز بر دعاوی تمامیتخواهانة خود اصرار ورزید. با این همه، به دلیل سیاستورزی صحیح دیپلماتهای دولت قاجاری در رسیدن به اهداف خویش ناکام ماند.