مجله علمی و پژوهشی تاریخ ایران

تحلیل محتوای اسناد موقوفات روحانیون شهر بارفروش در دورة قاجار (1344-1210 ق)

فرشید نوروزی؛ حمیدرضا آریان فر

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 22 اسفند 1402

https://doi.org/10.48308/irhj.2024.234320.1286

چکیده

روحانیون طبقه‌ای بانفوذ در دورة قاجاریه به شمار می‌آمدند که در حیات اجتماعی و سیاسی ایران در آن زمان نقش تعیین‌کننده‌ای داشتند. اسناد برجای مانده از این دوره نشان می‌دهد که روحانیون از طریق وقف، در ... بیشتر روحانیون طبقه‌ای بانفوذ در دورة قاجاریه به شمار می‌آمدند که در حیات اجتماعی و سیاسی ایران در آن زمان نقش تعیین‌کننده‌ای داشتند. اسناد برجای مانده از این دوره نشان می‌دهد که روحانیون از طریق وقف، در امور عام‌المنفعه، مذهبی و خیریه در بین دیگر گروه‌های اجتماعی، نقش فعالی داشته‌اند. وقف بهعنوان یکی از سرمایههای اقتصادی در دورة قاجار، باعث افزایش نفوذ و اعتبار روحانیون در میان طبقات مختلف و ایفای نقش اجتماعی فعال از سوی آنها گردید. با این وجود، اسناد موقوفات مربوط به این گروه در دورة قاجار، کمتر مورد بررسی قرار گرفته است. بررسی مندرجات وقفنامههای روحانیون به کسب اطلاعات از انواع، مصارف، ویژگیهای موقوفات این گروه اجتماعی و نیز دست‌یابی به اطلاعاتی ناب در خصوص مشاغل، بازارها، کاروانسراها، خانهها، تکایا و مساجد و محلات شهر بارفروش در دورة قاجار، کمک خواهد کرد. این پژوهش، بر آن است با روش تحلیل محتوا و از طریق مطالعه مندرجات و محتوای اسناد وقفنامههای روحانیون واقف شهر بارفروش ، مسائلی همچون مصارف موقوفات روحانیون، میزان و تنوع موقوفات و کارکرد آنها را از طریق استخراج آمار و اطلاعات از درون اسناد، بررسی و تبیین نماید. یافتههای تحقیق نشانمیدهد در میان اموال وقفشده روحانیون، زمین، خانه دکان و باغ بیشترین فراوانی را داشتند و در مورد مصارف موقوفات روحانیون بارفروش، تعزیهداری و عزاداری امامحسین (ع) در رتبة اول، امور خیریه و عامالمنفعه و اولاد در مرتبه بعدی قرار دارند. همچنین ایجاد موقوفات توسط روحانیون بارفروش در عصر ناصرالدینشاه و سالهای بعد از آن به دلیل ثبت، مدیریت و حفظ موقوفات در قالب نظام دیوان‌سالاری جدید و افزایش سطح درآمدی جامعه نسبت به دوران آغازین حکومت قاجاریه، رونق بیشتری داشت.

مشاهده مقاله

تلاش برای صادرات چای چین به ایران در دوره رضاشاه؛ علل، چگونگی، موانع و دستآوردها

نرگس صالح نژاد؛ فرهاد جوانبخت؛ جمشید نوروزی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 26 اسفند 1402

https://doi.org/10.48308/irhj.2024.233380.1270

چکیده

پس از چند قرن وقفه نسبی در روابط ایران و چین، تلاشهایی برای گذر از این وضعیت در دورة پهلوی اول صورت گرفت. بازرگانان و حکومت‌های دو سرزمین در تلاش برای احیاء مناسبات در این مقطع، روابط اقتصادی مبتنی بر ... بیشتر پس از چند قرن وقفه نسبی در روابط ایران و چین، تلاشهایی برای گذر از این وضعیت در دورة پهلوی اول صورت گرفت. بازرگانان و حکومت‌های دو سرزمین در تلاش برای احیاء مناسبات در این مقطع، روابط اقتصادی مبتنی بر تجارت چای، را محور تلاش‌های خود قرار دادند. پرسش اصلی این پژوهش، با رویکرد توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر مندرجات اسناد منتشرنشده وزارت امور خارجه و مرکز اسناد ملی و نیز برخی منابع و تحقیقات به انجام رسیده، آن است که تلاش‌ها برای احیاء روابط اقتصادی ایران و چین در دوره پهلوی اول با محوریت تجارت چای، بر پایة چه عواملی شکل گرفت و چگونه ادامه یافت و چه دستآوردی داشت؟ یافته‌های تحقیق، گویای آن است که تلاش‌ ها برای برقراری روابط دو کشور با تمرکز بر صادرات چای چین به ایران، متأثر از عواملی چون قدرت‌یابی دو شخصیت نظامی در این کشورها، نیاز آنها به کسب اعتبار بین‌المللی و منافع اقتصادی شماری از تجار ایرانی و چینی بود. تلاش ها برای برقراری روابط دوجانبه، با اقداماتی چون استخدام متخصصان چینی در صنعت چای ایران، تکاپو برای رونق مجدد صادرات چای چین به ایران و مجابکردن مسئولان دو کشور به تلاش برای تسهیل روابط تجاری دو کشور، به جریان افتاد و تداوم یافت. اما این تلاشها، به دلایلی چون دوری دو سرزمین از یکدیگر، عدم احساس نیاز مسئولان دو کشور به یکدیگر، تمرکز ایران روی مصوبه تقویت صنعت چای ملی و عدم علاقه به رابطه جدی با چین، کمثمر بود و تنها به تأسیس اتاق بازرگانی ایران در شانگهای منتهی شد.

مشاهده مقاله

بررسی منابع مالیاتی و روش های جمع آوری مالیات در قلمرو قراختاییان کرمان (704—619ه.ق /1222-1304 م)

سحر پورمهدی زاده؛ صالح پرگاری؛ جمشید روستا

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 09 فروردین 1403

https://doi.org/10.48308/irhj.2024.233616.1274

چکیده

همزمان با حکومت قراختاییان بر کرمان طی سدهء هفتم و اوایل سدهء هشتم هجری قمری، درآمدهای مالیاتی منبع مهم عایدات حکومت به حساب می‌آمد و از همین رو در حکومت قراختاییان کرمان تلاش مقاماتِ دیوانی اعم از وزرا ... بیشتر همزمان با حکومت قراختاییان بر کرمان طی سدهء هفتم و اوایل سدهء هشتم هجری قمری، درآمدهای مالیاتی منبع مهم عایدات حکومت به حساب می‌آمد و از همین رو در حکومت قراختاییان کرمان تلاش مقاماتِ دیوانی اعم از وزرا و مستوفیان منجر به ایجاد یک سازماندهی منظم و یک ساختار مهم تشکیلاتی مالی و اداری شد. امری که نوشتار حاضر با استفاده از روش مطالعات تاریخی و با رویکرد توصیفی- تحلیلی به دنبال اثبات آن است. در همین راستا پرسش اصلی نوشتار حاضر، عبارت است از اینکه نوعِ رویکردِ دولتمردان قراختایی کرمان نسبت به امور مالی و جمع آوی مالیات‌ها چگونه بوده و منابع مالیاتی قراختاییان کرمان بر چه مواردی استوار بوده است؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که منابع مالیاتی در دورۀ قراختاییان شامل دریافت انواع مختلف مالیات از نواحی مختلف منطقه کرمان و همچنین دریافت مالیات از ملوک اطراف می‌شد. که خود به دو روش مستقیم و غیر مستقیم انجام می گرفت به گونه‌ای که در روش مستقیم، دستگاه مالیه از طریق فرستادن محصلان مالیاتی اقدام به جمع آوری مالیات های مختلف از مردم می کرد و مالیات جمع آوری شده را به خزانۀ دیوان بزرگ واریز می‌نمود و در روش غیرمستقیم، حکومت بدون اینکه مستقیماً با مردم در ارتباط باشد و محصلانی برای جمع آوری مالیات بفرستد مالیات ها را جمع آوری می‌کرد. در این روش از مواضعه، مقاطعه و برات استفاده می شد.این روش ها اگرچه به عنوان روشی در جمع آوری مالیات ها به حکومت کمک می‌کرد اما فشار مالیاتی زیادی بر مردم تحمیل می نمود.

مشاهده مقاله

نقش پیشگویانه رویاء و مشروعیت در تاریخ ایران سده های 4 و 5 هجری قمری

امامعلی شعبانی؛ حمیده مهرعلی تبار

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 11 فروردین 1403

https://doi.org/10.48308/irhj.2024.234371.1288

چکیده

حکومت‌های ایرانی سده‌های میانۀ اسلامی با انواعی از نیازها و در عین‌حال چالشهای سیاسی مواجه بودند؛ ازاین‌رو سلاطین و متفکران پیرامونی‌شان از هر وسیله‌ای چون اعتقادات رایج در جامعه و مورد قبول افکار ... بیشتر حکومت‌های ایرانی سده‌های میانۀ اسلامی با انواعی از نیازها و در عین‌حال چالشهای سیاسی مواجه بودند؛ ازاین‌رو سلاطین و متفکران پیرامونی‌شان از هر وسیله‌ای چون اعتقادات رایج در جامعه و مورد قبول افکار عمومی، برای حفظ و تحکیم پایه‌های قدرت و غلبه بر موانع سیاسی و مشکلات احتمالی بهره می‌بردند.در همین زمینه رؤیا و تظاهر به خواب دیدن به عنوان ابزار برقراری ارتباط با مبدأ غیب و الهام از عالم قدسی-ماورایی و در قالب پیشگویی، روشی بود که مورد توجه آنان بوده است.پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با طرح این پرسش بنیادین که میان نقش پیشگویانۀ رؤیا و مشروعیت در سده‌های 4و5 هجری چه رابطه‌ای وجود دارد؟دریافته است که مواجهه با چالشهای مشروعیتی،یکی از دغدغه‌های اساسی حکومتهای ایرانی این مقطع بوده و در همین زمینه القا و تبلیغ پیشگویی آیندۀ سیاسی حکومتها و رهبران آنان از راه الهامات غیبی و در قالب رؤیا در دستور کار صاحبان قدرت و متفکران پیرامونی‌شان قرار داشته است.تولد و در عین‌حال زنده ماندن رهبران آن هم در میان انبوهی از تردیدها،نیل ناباورانۀ به قدرت و تأسیس و تداوم حکومت و فرمانروایی، توسعۀ قلمرو، سرکوب دشمنان و حتّی سقوط حکومتشان و نیز برخورداری از عمر طولانی بر اساس تقدیر و سرنوشت و مطابق قضا و قدر الهی محتوای رؤیاهای با مضمون پیشگویانه در سده‌های مذکور و برای تقویت مشروعیتشان بود.بسیاری از رؤیاها به آغاز شکل‌گیری حکومت حاکمان باز می‌گردد که خود از دیدگاه توجیه قدرت‌گیری تحلیل‌شدنی خواهد بود.تعدادی نیز درباره اواخر حکومت ها و از منظر توجیه زوال آنان مطرح گردیده اند.ضمنا برای رفع هرگونه تردید و در عین حال اثرگذاری هر چه بیشتر بر اذهان عمومی،استفاده از نمادهای پرمفهوم و در عین حال مؤیّد مفاهیم نهفتۀ پیشگویانه در رؤیا در دستور کار قرار داشته است؛ که البته با توجه به اشتراک قابل توجه رؤیاها در کاربست این نمادها،می‌تواند نشانی بر جعلی بودن آنها باشد.

مشاهده مقاله

گفتمان سکولاریسم و لاییسیته نزد جبهه ملی چهارم

محمد بختیاری؛ محمد حسین ایوبیان

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 19 فروردین 1403

https://doi.org/10.48308/irhj.2024.234462.1292

چکیده

سکولاریسم و لاییسیته دو مفهوم در علوم سیاسی هستند که معمولا به جای یکدیگر به کار می روند. با این حال، این دو مفهوم علیرغم شباهتهایی، دارای وجوه افتراق بسیاری هستند. سکولاریسم یک جهان بینی فلسفی ناظر بر ... بیشتر سکولاریسم و لاییسیته دو مفهوم در علوم سیاسی هستند که معمولا به جای یکدیگر به کار می روند. با این حال، این دو مفهوم علیرغم شباهتهایی، دارای وجوه افتراق بسیاری هستند. سکولاریسم یک جهان بینی فلسفی ناظر بر این جهانی نگریستن و تبیین کردن امور و پدیده‌های طبیعی، سیاسی و اجتماعی است که البته خود به شاخه‌هایی تقسیم می گردد؛ اما لاییسیته یک نوع حکومت است که در آن نهاد دین و دولت از یکدیگر تفکیک شده و دولت در مسائل مربوط به مذهب و امور اعتقادی بی‌طرف است. با توجه به این امر، مقاله حاضر به تحلیل و تفسیر مواضع جبهه ملی چهارم جهت یافتن نسبت این جریان سیاسی با این دو گفتمان پرداخته است تا بدین طریق، راهی به تبیین چگونگی همراهی آن با جریان روحانی- مذهبی در آستانه انقلاب اسلامی بیاید و به این سوال پاسخ دهد که چرا جبهه ملی علی‌رغم آن چه مشی سکولار این جریان می نامند، به برخی از مؤلفه‌های دین‌گرایانه جمهوری اسلامی تن داد. نتایج مقاله نشان می‌دهد جبهه ملی چهارم همانند اسلاف خود یعنی جبهه‌های موسوم به اول تا سوم، قرابتی با گفتمان سکولاریسم نداشته، اما به لاییسیته پایبندی کلی داشته است. این جریان چه پیش و چه پس از انقلاب علیرغم اتکا به مذهب در تحلیل مسائل سیاسی و اجتماعی، با پیوند مستقیم نهاد دین و دولت یا همان حکومت روحانیون مخالف بوده است. بااین‌حال، همین نزدیکی حداقلی به مذهب از یکسو و عدم پافشاری رهبر مذهبی جنبش بر حکومت روحانیون در مقطع انقلاب از سوی دیگر، زمینه همکاری دو جریان در آن عصر را فراهم کرد.

مشاهده مقاله

پیامدهای اشغال ایران در جنگ جهانی دوم بر پست و تلگراف

مرجان برهانی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 22 فروردین 1403

https://doi.org/10.48308/irhj.2024.234456.1291

چکیده

هجوم نیروی انگلیس، شوروی و امریکا در شهریور 1320 هـ.ش (اگوست1941م) به ایران و استعفای رضاشاه منجر به ورود این کشور به جنگ ناخواسته ای گردید که تبعات مختلفی در زمینه های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در پی داشت که ... بیشتر هجوم نیروی انگلیس، شوروی و امریکا در شهریور 1320 هـ.ش (اگوست1941م) به ایران و استعفای رضاشاه منجر به ورود این کشور به جنگ ناخواسته ای گردید که تبعات مختلفی در زمینه های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در پی داشت که این تبعات اثر عملی خود را به سرعت در وجوه مختلف جامعه نشان داد. در این تحقیق، تسلط دول خارجی بر پست و تلگراف به عنوان نمونه ای از این تبعات مورد ارزیابی و پژوهش قرار گرفته است. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با به کارگیری اسناد آرشیوی، در پی پاسخ به این پرسش است که پیامدهای حضور متفقین بر این وجه از سیستم ارتباطی کشور چه بود؟ بر اساس یافته های پژوهش، متفقین با انعقاد پیمان سه جانبه، زمینه دخالت مستقیم خود را در امور مربوط به پست و تلگراف فراهم نمودند و این مداخله موجب اخلال در روند کار تاجران و بازرگانان، کاهش سطح خدمات وزارتخانه‌ها، ادارات و سازمان های مرتبط با امور اقتصادی و مالی، کاهش درآمد دولت ایران از بابت پرداخت های مردم برای هزینه های پستی و تلگرافی و در نهایت کاهش درآمد دولت از این منبع مهم اقتصادی گردید. واژگان کلیدی: ایران، جنگ جهانی دوم، متفقین، پست، تلگرافواژگان کلیدی: ایران، جنگ جهانی دوم، متفقین، پست، تلگرافواژگان کلیدی: ایران، جنگ جهانی دوم، متفقین، پست، تلگرافواژگان کلیدی: ایران، جنگ جهانی دوم، متفقین، پست، تلگرافواژگان کلیدی: ایران، جنگ جهانی دوم، متفقین، پست، تلگرافواژگان کلیدی: ایران، جنگ جهانی دوم، متفقین، پست، تلگرافواژگان کلیدی: ایران، جنگ جهانی دوم، متفقین، پست، تلگرافواژگان کلیدی: ایران، جنگ جهانی دوم، متفقین، پست، تلگراف

مشاهده مقاله

تجارت خارجی صفویان و رقابت کمپانی های هند شرقی انگلیس و هلند ( دوره شاه صفی و شاه عباس دوم)

انور خالندی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 24 فروردین 1403

https://doi.org/10.48308/irhj.2024.233753.1279

چکیده

چکیده: با تبدیل شدن بازرگانی در اقیانوس هند به شاخه ای از تجارت دریایی جهانی، ایران عصر صفوی هم به دلیل نزدیکی به خلیج فارس وارد این عرصه گردید. کمپانی های هند شرقی انگلیس و هلند در نیمه اول قرن هفدهم میلادی ... بیشتر چکیده: با تبدیل شدن بازرگانی در اقیانوس هند به شاخه ای از تجارت دریایی جهانی، ایران عصر صفوی هم به دلیل نزدیکی به خلیج فارس وارد این عرصه گردید. کمپانی های هند شرقی انگلیس و هلند در نیمه اول قرن هفدهم میلادی با هدف به دست گرفتن تجارت انحصاری شرق متولد و راهی سرزمین های شرقی از جمله ایران شدند. شاه عباس یکم، با عقد قرارداد و اعطای امتیازاتی آنان را وارد مدار اقتصادی و تجاری ایران کرد تا از رقابت تجاری میان آنها برای رونق و شکوفایی اقتصاد کشور استفاده کند. رقابت های این دو کمپانی برای به دست گرفتن تجارت انحصاری ایران پس از شاه عباس یکم نیز ادامه یافت. مقاله حاضر در پی روشن ساختن عوامل مؤثر در رقابت کمپانی های هند شرقی انگلیس و هلند در دوره شاه صفی و شاه عباس دوم با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به منابع ایرانی و غیر ایرانی است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که لغو انحصار صادرات ابریشم توسط شاه صفی؛ قراردادهای تجاری دولت ایران با کمپانی ها؛ پول نقد ( نقدینگی)؛ جنگ های انگلستان و هلند در اروپا و خلیج فارس؛ صادرات و واردات این کمپانی ها، از عوامل مؤثر در رقابت تجاری کمپانی ها در دوره شاه صفی و شاه عباس دوم بودند. همچنین، کمپانی هند شرقی هلند به دلیل دارا بودن نقدینگی بیشتر، قدرت بالاتر دیپلماتیک در چانه زنی در مذاکرات با دربار صفوی و برتری کشتی های تجاری ـ نظامی، بر کمپانی انگلیسی از نظر تجاری برتری داشت.

مشاهده مقاله

تبیین ماهیّت و روند شکل‏ گیری مفهوم مشروطیّت در ایران بر اساس نظریۀ توماس اسپریگنز

مهدی فرجی؛ بهزاد قاسمی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 27 فروردین 1403

https://doi.org/10.48308/irhj.2024.234434.1290

چکیده

با گذشت بیش از یک قرن از جنبش مشروطه خواهی ایرانیان، همچنان مسائلی وجود دارند که مناقشه برانگیز هستند. از مهم‏ترین آنها؛ ماهیت و چگونگی ظهور «نظریه» مشروطیت در ایران است. بر این اساس بازبینی مقولات ... بیشتر با گذشت بیش از یک قرن از جنبش مشروطه خواهی ایرانیان، همچنان مسائلی وجود دارند که مناقشه برانگیز هستند. از مهم‏ترین آنها؛ ماهیت و چگونگی ظهور «نظریه» مشروطیت در ایران است. بر این اساس بازبینی مقولات مزبور به عنوان یک مسئلۀ مستقل پژوهشی ضرورت پیدا می کند. نوشتار حاضر با استفاده از نظریۀ بحران اسپریگنز که ناظر بر فهم نظریه‏های سیاسی است، به تبیین این سوال پرداخته که روند تکوین و ماهیت «نظریۀ مشروطیت» در ایران دورۀ قاجاریه چگونه بوده است؟ کاربست نظریۀ اسپریگنز، به منظور فهم ماهیت و تبیین روند تکوین نظریۀ مشروطیت در ایران، هدف این پژوهش است. نتایج بدست آمده از این تحقیق بر اساس روش توصیفی- تبیینی نشان می‏دهد که نظریۀ مشروطیت دفعتاً و در روزهای پایانی جنبش ظهور نکرده بود؛ بلکه روندی تاریخی- تکاملی داشته است. در خصوص ماهیت آن نیز می‏توان گفت که نظریۀ مشروطیت، «نظریۀ حکومت قانون» و جنبشی برای «تأسیس آزادی» و رهائی از استبداد بود. روند تکوین این نظریه با بهره‏گیری از رویکرد نظری اسپریگنز در چهار گامِ مشکل و مشاهده بی ‏نظمی؛ علل بی نظمی؛ نظم و خیال بازسازی جامعه؛ و مرحله تجویز تبیین خواهد شد. مقدمه نظریۀ مشروطیت یکی از مهم‏ترین نظریه‏های مدرن دولت است. پس از مواجهۀ ایرانیان با تمدن جدید غربی، نظریۀ مزبور از سوی نخبگان و منورالفکران ایرانی به عنوان راه نجات از نابسامانی‏ها و تباهی‏های کشور مطرح شد در واقع مشروطیت، نقطۀ عطف تاریخ ایرانیان است که با وقوع این جنبش، از دورۀ سنتی به دورۀ مدرن گذار می‏کنند. کتاب‏ ها و مقالات بسیاری در این خصوص به رشته تحریر در آمده است؛

مشاهده مقاله

تحلیل آماری نقش مجلس شورای ملی در سیاست‌گذاری صنعتی

حمیدرضا آریان فر

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 03 اردیبهشت 1403

https://doi.org/10.48308/irhj.2024.234566.1297

چکیده

آغاز سیاست‌گذاری صنعتی توسط مجلس شورای ملی به دورة دوم باز می‌گردد. در این دوره، نخستین قانون اختصاصی در حوزة صنعت با عنوان" قانون امتیاز تأسیس کارخانة چرم و صابون‌سازی به ربیع زاده و شرکاء" در ... بیشتر آغاز سیاست‌گذاری صنعتی توسط مجلس شورای ملی به دورة دوم باز می‌گردد. در این دوره، نخستین قانون اختصاصی در حوزة صنعت با عنوان" قانون امتیاز تأسیس کارخانة چرم و صابون‌سازی به ربیع زاده و شرکاء" در 10 ماده، توسط نمایندگان مجلس به تصویب رسید. از این زمان تا پایان دورة چهارم، قوانینی در حوزة صنعت به تصویب رسید، اما این مصوبات به علل ساختاری، به مرحله عمل در نیامد؛ تا این که با آغار دورة پنچم، همزمان با ورود ایران به مرحلة توسعة صنعتی، روند سیاست‌گذاری صنعتی توسط مجلس نیز وارد مرحله نوینی شد. مجلس پنجم با در نظر گرفتن نظام برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری به صورت رسمی به سیاست‌گذاری در زمینة صنعت پرداخت و این روند تا پایان دورة دوازدهم ادامه یافت. مجلس شورا در طی 8 دوره با توجه به بسیاری از نیازهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی حکومت پهلوی، سیاست‌های توسعة صنعتی را در قالب قوانین تصویب نمود. مسئلۀ اصلی تحقیق حاضر تبیین نقش مجلس شورای ملی در سیاست‌گذاری توسعة‌ صنعتی ایران در دورة پهلوی اول می‌باشد. در این دوره ویژگی‌های حاکم بر فضای گفتمانی، دخالت و تصمیم‌گیری دولت در تمامی امور و دستگاه‌ها از جمله مجلس، سبب شد یکی از نهادهای قانونی مشروطه، تحت سیطرة دربار در آمده و به دستگاهی تبدیل شد که به تصویب قوانینی پرداخت که در راستای تحکیم قدرت مطلقه حکومت بود، تا نیازهای واقعی یک برنامة توسعة صنعتی منسجم. این مقاله با روش کیفی به تحلیل آماری قوانین یاد شده پرداخته و سعی نموده است تا نقش مجلس را در روند سیاست‌گذاری صنعتی در دورة پهلوی اول روشن سازد.

مشاهده مقاله

مهاجرت اتباع عادی روسیه به استرآباد و پیامدهای ناشی از آن در این ایالت (1328-1336 ه.ق / 1910-1918م)

مینا معینی؛ علی اکبر جعفری

دوره 16، شماره 2 ، مهر 1402، ، صفحه 1-23

https://doi.org/10.48308/irhj.2024.104259

چکیده

مهاجرت اتباع روسی به شمال ایران آغاز فصل جدیدی در روابط ایران و روسیه بود. مهم‌ترین علت این رویداد، تغییر سیاست روسیه در قبال مهاجرت‌ها و تبدیل آن به یک استراتژی در سیاست روسیه بود. در واقع دولت روسیه ... بیشتر مهاجرت اتباع روسی به شمال ایران آغاز فصل جدیدی در روابط ایران و روسیه بود. مهم‌ترین علت این رویداد، تغییر سیاست روسیه در قبال مهاجرت‌ها و تبدیل آن به یک استراتژی در سیاست روسیه بود. در واقع دولت روسیه سعی داشت با اسکان مهاجرین در ایالات شمالی ایران، و به‌ویژه ایالت استرآباد، در این مناطق کلنیسازی کند و به‌تدریج نواحی شمالی را از خاک ایران جدا سازد. مهاجرینی که به این منطقه وارد شدند، از گروه‌های مختلفی تشکیل می‌شدند که هر یک، بنا به دلایلی، اقدام به مهاجرت نموده بودند. اینکه چه گروه‌هایی از اتباع روس و به چه دلایلی به ایران مهاجرت کردند، سؤال اصلی این پژوهش است. در پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از اسناد و منابع کتابخانه‌ای، ضمن پاسخگویی به سؤال فوق، روند مهاجرت‌ها به استرآباد و واکنش مقامات ایرانی و حاکمان محلی به این مهاجرت‌ها بررسی میشود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد گروه‌هایی مانند ترکمن‌ها و مالاکان‌ها از جمله مهاجرینی بودند که به دنبال تشویق دولتمردان روس برای تصاحب زمین به ایران مهاجرت کردند و حضور آنها در منطقۀ استرآباد باعث تصرف گستردۀ املاک و زمین‌ها، افزایش قدرت و نفوذ روسیه در این منطقه و به ‌جای نهادن تأثیرات عمیق فرهنگی شد.

تجارت خارجی در ایران ازقرن سوم تا آخر قرن پنجم هجری قمری

محسن اقبالی؛ سیدعلاالدین شاهرخی؛ مجتبی گراوند

دوره 16، شماره 2 ، مهر 1402، ، صفحه 25-46

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103487

چکیده

پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که طی قرون سوم تا پنجم قمری حکومت‌های سامانی، غزنوی و آل بویه چه تأثیری بر تجارت خارجی سرزمین‌های تحت سلطۀ خود نهادند؟ روش گردآوری اطلاعات به شیوۀ اسنادی و کتابخانه‌ای ... بیشتر پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که طی قرون سوم تا پنجم قمری حکومت‌های سامانی، غزنوی و آل بویه چه تأثیری بر تجارت خارجی سرزمین‌های تحت سلطۀ خود نهادند؟ روش گردآوری اطلاعات به شیوۀ اسنادی و کتابخانه‌ای و روش نگارش تحلیلی است. نتایج پژوهش به شرح زیر است: با تشکیل دولت‏های سامانیان، غزنویان و آل بویه، از اواخر قرن سوم، اوضاع سیاسی تثبیت و در نتیجه امنیت نسبی برقرار گردید. از این رو، زمینۀ رشد موقعیت اقتصادی شهرها از جمله بازارها، صنایع و بهویژه داد‏و‏ستد فراهم شد. حجم عظیم سکه‌های نقرۀ سامانی یافتشده در اروپا (در نتیجۀ واردات برده و کالا از اروپای شرقی) نمایانگر خروج میزان زیادی نقدینگی از قلمرو سامانی است که تراز بازرگانی منفی و کاهش توان اقتصادی را در پی داشت. این در حالی است که در دورۀ غزنوی با ورود مقادیر عظیمی از ذخایر طلا و نقره نقدینگی افزایش یافت که در ضرب مسکوکات و تسهیل تجارت مؤثر بود. در غرب، آل بویه، برخلاف دو حکومت پیشگفته، صنعت منسوجات را تقویت کرد و از طریق تجارت را رونق داد. در نهایت الگوی مشابهی از این سه حکومت مشاهده می‌شود. اقداماتی همچون ضرب سکه با عیار بالا، حفظ عیار مسکوکات، برقراری امنیت راه‌ها از طریق سرکوب راهزنان، نصب علائم راهنمایی در بیابان‌ها، ساخت کاروانسرا و پل و رباط و چاه در مسیر راه‌ها بر رشد و گسترش تجارت داخلی و خارجی تأثیر بسزایی داشت.

زن ایده‌آل از منظر نشریۀ شکوفه (بررسی مقایسه‌ای نقش زنان در دوران پیشامشروطه و پس از آن)

مهدی رفعتی پناه مهرآبادی

دوره 16، شماره 2 ، مهر 1402، ، صفحه 45-68

https://doi.org/10.48308/irhj.2024.104260

چکیده

با انقلاب مشروطه و گسترش فعالیت احزاب و مطبوعات، مقالات گوناگونی با هدف اصلاح جامعه انتشار یافتند. مسئلۀ زنان یکی از مهمترین موضوعات این مقالات بود، به نحوی که برخی از نشریات به صورت اختصاصی به آن ... بیشتر با انقلاب مشروطه و گسترش فعالیت احزاب و مطبوعات، مقالات گوناگونی با هدف اصلاح جامعه انتشار یافتند. مسئلۀ زنان یکی از مهمترین موضوعات این مقالات بود، به نحوی که برخی از نشریات به صورت اختصاصی به آن میپرداختند. نشریۀ شکوفه بهعنوان یکی از نشریات اختصاصی زنان در تلاش بود تا ضمن به نقد کشیدن وضعیت زنان در جامعه، امکان بهبود و ارتقای جایگاه و نقش آنان را فراهم آورد. این مقاله با استفاده از تحلیل محتوای کیفی درصدد است ضمن بررسی نقش زنان در ایران پیشامشروطه، به بیان ویژگیهای زن ایدئال ایرانی از منظر نشریۀ شکوفه بپردازد و به این پرسش پاسخ دهد که زنان در ایران پیشامشروطه اصولاً چه وضعیتی داشتند و با انقلاب مشروطه و تحولات فرهنگی و اجتماعی جامعه، چه تصویری از زن ایدئال در نشریات مشروطه، بهویژه در نشریۀ شکوفه، ترسیم شد. نتایج تحقیق نشان میدهد زن ایدئال از یک سو باید تحصیلکرده و باسواد و دارای نگاه انتقادی به مسائل میبود و از سوی دیگر باید کنش اجتماعی مؤثری میداشت، مانند تلاش برای ترویج سوادآموزی زنان، پرهیز از تقلید کورکورانه در مواجهه با فرهنگ مصرفی در کنار کسب مهارتهای زندگی از جمله شوهرداری، آشپزی، خیاطی، فرزندداری از جنبۀ نظری و عملی. زن ایدئال ایرانی باید واجد تمام ویژگیهایی میبود که میتوانست او را بهعنوان یک کنشگر مؤثر در امور اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و خانوادگی معرفی کند، از ویژگیهای ظاهری چون آراستگی ظاهر گرفته تا ویژگیهای اخلاقی و علمی.

ورود مدارس نوین به بنادر خلیج‌فارس و نقش دول خارجی در آن: مطالعه پژوهی بندرلنگه ( از دوره‌ی ناصری تا آغاز پهلوی)

حبیب اله سعیدی نیا؛ سارا یارمهدوی

دوره 16، شماره 2 ، مهر 1402، ، صفحه 67-90

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.232035.1245

چکیده

یکی از مهم‌ترین تحولات سیاسی ـ فرهنگی تاریخ اجتماعی ایران، شکل‌گیری مدارس نوین در دورۀ قاجار است، روندی سیال که در دورۀ ناصری آغاز شد و با ابداع الفبای صوتی، در دورۀ رویارویی سنت و مدرنیته، با گذر از ... بیشتر یکی از مهم‌ترین تحولات سیاسی ـ فرهنگی تاریخ اجتماعی ایران، شکل‌گیری مدارس نوین در دورۀ قاجار است، روندی سیال که در دورۀ ناصری آغاز شد و با ابداع الفبای صوتی، در دورۀ رویارویی سنت و مدرنیته، با گذر از موانع بسیار از غرب ایران به دیگر مناطق کشور گسترش یافت. این تحول بزرگ در ساختار آموزشی کشور با تأسیس مدرسۀ سعادت در بندر بوشهر به سایر بنادر جنوبی از ‌جمله بندر لنگه نیز راه یافت. این بندر به دلیل هم‌جواری با خلیج‌فارس و با توجه به اینکه دروازه و معبر تمدنی جنوب ایران بود، توجه تجار و دیپلمات‌های خارجی را به خود جلب کرد. ساخت مدارس از همان ابتدا و مقارن با مشروطه با واکنش مخالفین مواجه گردید، اما با عبور از موانع و کسب تأییدیۀ وزارت معارف در دورۀ پهلوی نیز تداوم یافت. این پژوهش به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی و منابع اصلی مانند اسناد و روزنامه‌های وقت در پی آن است که روند راهیابی تعلیمات آموزشی نوین به مکاتب و مدارس بندر لنگه را بررسی نماید. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد شرایط اجتماعی و عملکرد افراد و نهادهای مختلف و نیز حمایت نیروهای خارجی در شکل‌گیری و حیات مدارس نوین نقش اساسی داشت. مضاف بر آنکه حمایت نیروهای خارجی با حضور مکرر در مدارس، به بهانۀ کمک مالی و حمایت از تحصیل، به یکی از راه‌های بسط نفوذ آنان بدل شد.

بررسی علل موجبات خاموشی‌های برق شهرتهران در سالهای پایانی حکومت پهلوی(چالش ها و راهکارها)

محسن پرویش؛ حسن اسدی

دوره 16، شماره 2 ، مهر 1402، ، صفحه 91-115

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.232189.1248

چکیده

قطعی برق در ایران موضوع تازهای نیست. در سالهای پایانی حکومت پهلوی نیز خاموشیهای گسترده گریبانگیر مردم شده بود. رشد بیرویۀ جمعیت تهران در دهۀ 1350 و عدم ‌توسعۀ لازم در بخش ... بیشتر قطعی برق در ایران موضوع تازهای نیست. در سالهای پایانی حکومت پهلوی نیز خاموشیهای گسترده گریبانگیر مردم شده بود. رشد بیرویۀ جمعیت تهران در دهۀ 1350 و عدم ‌توسعۀ لازم در بخش تولید به تناسب جمعیت از یک طرف و بیشتر شدن نرخ رشد تقاضای برق از نرخ رشد عرضۀ آن و عدم سرمایهگذاری لازم برای توسعۀ ظرفیت‌های تولید و انتقال و توزیع برق از طرف دیگر موجب خاموشی و کمبود برق شد. مسئولین دولتی برای رفع این مشکل و جلوگیری از تکرار آن دست به اقداماتی زدند، از جمله خاموش کردن چراغ خیابانها، پارکها و ادارات دولتی در ساعات اولیۀ شب و خاموشی موقت خانهها و محلات در سراسر کشور بهویژه تهران. اجرای طرح خاموشی و تاریکی (دفاع غیرعامل هوایی) در تهران، خاموشی چراغ‌های بعضی از معابر شهر تهران و ‏‫تنظیم برنامهای برای کاهش بار مصرفی از سیستم بههمپیوسته در مواقع اضطراری از دیگر راهکارهای ادارۀ برق برای تأمین برق شهر تهران به شمار میرفت. این پژوهش با استفاده از روش تحقیق تاریخی و با استناد به اسناد آرشیوی و منابع تاریخی درصدد بررسی علل و پیامدهای قطعی برق شهر تهران در دهة آخر حکومت محمدرضا شاه پهلوی است. یافتههای پژوهش نشان میدهد بهرغم اقدامات مسئولین، مشکل خاموشی در بخش خانگی ادامه داشت، تا جایی که دولت برای عبور از اوج مصرف برق در تابستان و رفع مشکل کمبود برق مجبور شد کارخانهها و واحدهای تولیدی را تعطیل کند.

چالش حفظ بیضه اسلام در مشروطه ایران و عثمانی با تاکید بر رویکرد آقانجفی قوچانی

یوسف حیدرنژاد

دوره 16، شماره 2 ، مهر 1402، ، صفحه 117-133

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.232222.1249

چکیده

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی دو کشور ایران و عثمانی شاهد جنبشهای سیاسی ناشی از تزلزل همبستگی اجتماعی بودند. تزلزل همبستگی اجتماعی در جوامع ایران و عثمانی عمدتاً به دلیل تغییر شرایط ... بیشتر در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی دو کشور ایران و عثمانی شاهد جنبشهای سیاسی ناشی از تزلزل همبستگی اجتماعی بودند. تزلزل همبستگی اجتماعی در جوامع ایران و عثمانی عمدتاً به دلیل تغییر شرایط بیرونی و درونی جهان اسلام و نتیجۀ دورهای طولانی از تحولات سیاسی و اجتماعی بود. از این منظر اندیشمندان و علمای دو کشور، در تلاش برای حفظ ثبات در اجتماع خود، فعالیتهای علمی و عملی را آغاز کردند. از جملۀ این اندیشمندان علمای نجف بودند که به دلیل قرار گرفتن در خاک عثمانی و داشتن ارتباطات فرهنگی قوی با ایران، در تولید مفاهیم جدید و انتقال اندیشههای دو کشور نقش بسزایی داشتند. از زمرۀ این افراد آقانجفی قوچانی بود که از شاگردان و مریدان آخوند خراسانی و از مدافعان نگاه اصولی وی به مشروطه بود. بنابراین، سؤال این پژوهش این است که آقانجفی قوچانی برای ایجاد همبستگی اجتماعی و حفظ بیضۀ اسلام در مشروطۀ ایران و عثمانی چه راهکاری را مؤثر میدانست؟ مدعا این است که از نظر آقانجفی چهار مؤلفۀ اصلی مشروطیت، عقلانیت جمعی، حریت اخلاقی و مساوات اجتماعی منشأ تداوم همبستگی اجتماعی یا حفظ بیضۀ اسلام هستند. این تحقیق با استفاده از شیوۀ اسنادی و براساس نظریۀ همبستگی اجتماعی دورکیم تدوین شده است.

تبیین ایدئولوژی و برنامه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جمعیت آزادی مردم ایران (بهمن 1331 تا اسفند 133۳)

سید هاشم آقاجری؛ مهدی زمانی

دوره 16، شماره 2 ، مهر 1402، ، صفحه 135-157

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.232480.1252

چکیده

در پی باز شدن فضای سیاسی و فکری ایران در دهۀ بیست، احزاب مختلف با ایدئولوژی و برنامههای متفاوت پدید آمدند. جمعیت آزادی مردم ایران یکی از این احزاب بود که مقارن با دورۀ نهضت ملی شدن صنعت ... بیشتر در پی باز شدن فضای سیاسی و فکری ایران در دهۀ بیست، احزاب مختلف با ایدئولوژی و برنامههای متفاوت پدید آمدند. جمعیت آزادی مردم ایران یکی از این احزاب بود که مقارن با دورۀ نهضت ملی شدن صنعت نفت فعالیت میکرد. این تحقیق به شیوۀ تحلیلی و توصیفی و با استفاده از منابع دست اول در پی تبیین ایدئولوژی و برنامههای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این حزب است. حزب، براساس تحلیل خود، جامعۀ ایران را در آستانۀ یک تحول اجتماعی میدید و برای تحقق آن، برنامهای مبتنی بر یک ایدئولوژی تبلیغ میکرد. شالودۀ این ایدئولوژی سوسیالیسم بر پایۀ خداپرستی بود، یعنی در عین توجه به سوسیالیسم، بر هویت دینی در شکل امر توحیدی تأکید داشت. حزب در ذیل این ایدئولوژی، برنامۀ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مورد نظر خود را دنبال میکرد. دفاع از استقلال و تمامیت ارضی، کوشش برای تکمیل حاکمیت ملی دموکراتیک، عمومی کردن تمام منابع طبیعی و بهرهبرداری سوسیالیستی و ملی از آنها، بسط و توسعۀ ماشینیزم، واگذاری زمین زراعتی به کشاورزان و بسط مالکیت اجتماعی، ملی ساختن صنایع سنگین، تهیۀ وسایل فرهنگی و بهداشتی برای همه، مبارزه با افکار مادی و خرافی، پشتیبانی از مبانی اسلام برای تقویت ایمان، رشد فکری و اخلاقی اجتماع، تأمین حقوق زنان و تحکیم خانواده از مهمترین خواستهایی بود که حزب در پی تحقق آنها بود.

مهاجرت بلوچ های ایرانی به شرق آفریقا: پارادایمی موفق از حفظ هویت و تاثیر و تاثر متقابل فرهنگی

امیربهرام عرب احمدی

دوره 16، شماره 2 ، مهر 1402، ، صفحه 159-182

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.232484.1253

چکیده

این مقاله با بررسی چندوجهی دلایل و چگونگی مهاجرت تاریخی بلوچهای ایرانی به شرق آفریقا، درصدد است تصویری کلی از وضعیت گذشته و حال ایرانیان مهاجر به شرق آفریقا و نحوۀ تطبیق آنها با محیط جدید ترسیم ... بیشتر

معیشت دهقانی در گیلان از ۱۲۵۰ تا ۱۲۸۵ شمسی

سامان رحمانی؛ احمد خالقی دامغانی

دوره 16، شماره 2 ، مهر 1402، ، صفحه 183-206

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.232750.1254

چکیده

هدف این نوشته بررسی وضع معیشت دهقانی و سطح درآمد کشاورزان گیلان از اواخر عصر ناصری تا مشروطه است. دلیل تمرکز بر وضعیت دهقانان گیلانی، ارزیابی احکام عمومی است که در آثار مختلف تاریخ اجتماعی دوران ... بیشتر

تاریخ بیداری زنان فارس: مطالعه موردی نخستین تجربه روزنامه‌نگاریِ زنان فارس در عصر پهلوی

زیبا غفوری

دوره 16، شماره 2 ، مهر 1402، ، صفحه 207-223

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.232997.1259

چکیده

پس از انقلاب مشروطه، به تأسی از زنان پایتخت، زنان سایر ایالات نیز قدم به عرصۀ فعالیتهای اجتماعی نهادند و به تأسیس مدارس و راهاندازی انجمنها و روزنامهها پرداختند. زنان ایالت فارس و شهر بوشهر ... بیشتر

تحلیل چالش مشروعیت‌خواهی حکومت اشرف افغان

سیدمحمود سادات بیدگلی

دوره 16، شماره 2 ، مهر 1402، ، صفحه 225-246

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.233069.1261

چکیده

حکومت صفوی از چنان مشروعیتی در میان مردم برخوردار بود که کمتر کسی فکر می‌کرد کسی جز دودمان صفوی بتواند بر ملک ایران حکمروایی کند. سایۀ سنگین حکومت صفوی تا سال‌ها بعد از انقراض آن هم گسترده بود. چنانکه ... بیشتر حکومت صفوی از چنان مشروعیتی در میان مردم برخوردار بود که کمتر کسی فکر می‌کرد کسی جز دودمان صفوی بتواند بر ملک ایران حکمروایی کند. سایۀ سنگین حکومت صفوی تا سال‌ها بعد از انقراض آن هم گسترده بود. چنانکه مشکل اصلی اشرف افغان عدم مشروعیت حکومتش از سوی مردم بود و همۀ اقدامات او در جهت حل این مشکل بود. این مقاله با روش تاریخی و با استفاده از شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر اسناد و مدارک آرشیوی و منابع اصلی به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که چالش مشروعیتخواهی اشرف افغان چه بود و وی برای رفع آن چه اقداماتی کرد و آیا این اقدامات قرین موفقیت گشت. یافتههای این مقاله نشان میدهد سایۀ مشروعیت حکومت صفوی بر حکومت اشرف افغان سنگینی میکرد و او مجبور بود به طرق مختلف به کسب مشروعیت بپردازد. صدور اماننامه به اهالی اصفهان، تثبیت وقف‌نامۀ اماکن مورد احترام رعایای شیعه، ضرب سکه با سجع مهری که حساسیت رعایای شیعه را تحریک نکند، ایجاد رابطۀ زوجیت با منبع مشروعیت یعنی خاندان صفوی و و سرانجام کسب مشروعیت از طریق شناساندن حکومتش به دولت عثمانی و حکومت روسیه از جملۀ این اقدامات بود. اما این اقدامات نتوانست به اشرف کمکی کند و عدم همراهی رعایای شیعه با او باعث شد که وی نتواند از پس لشکر نادرشاه برآید و طومار حکومتش با حملات نادر درهم پیچیده شود.

دگرگونی در آداب و رسوم معاشرتی ایرانیان در دوره قاجار (مطالعه موردی؛ دست دادن به سبک جدید)

رضا بیگدلو؛ زینب احمدوند

دوره 16، شماره 2 ، مهر 1402، ، صفحه 247-264

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.233109.1262

چکیده

ورود مدرنیته و فرهنگ نوین اروپایی به جامعۀ ایرانی در ساختارهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تأثیراتی بر جای گذاشت و این ساختارها را دستخوش تغییر و دگرگونی کرد. بخش بزرگی از این تغییرات در حوزه‌های ... بیشتر

خوانش صوفیانه و عارفانۀ غزالی از سیاست ایران‌شهری

شهنار حجتی نجف آبادی

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1402، ، صفحه 1-15

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103257

چکیده

گرایش غزالی به جهانبینی و زیست صوفیانه، بهویژه پس از رخداد توبۀ او، بینش سیاسیاش را تحت تأثیر قرار داد. تأثیر این واقعه بر عزلتگزینیهای غزالی و تقویت هرچه بیشتر جهاننگری صوفیانۀ او چشمگیر ... بیشتر گرایش غزالی به جهانبینی و زیست صوفیانه، بهویژه پس از رخداد توبۀ او، بینش سیاسیاش را تحت تأثیر قرار داد. تأثیر این واقعه بر عزلتگزینیهای غزالی و تقویت هرچه بیشتر جهاننگری صوفیانۀ او چشمگیر بود، به نحوی که زبان ویژهاش، بهعنوان یک صوفی برجسته، در تحریراتش به شکل اعم و مکاتیب سیاسی او به شکل خاص بازتاب یافت. این در واقع نوعی تجربۀ فکری بود که به پشتوانۀ تجارب زیستۀ غزالی در زمینۀ زیست صوفیانه و پرهیزکارانه، به نزدیکی و تلفیقِ هرچه بیشتر بینش عرفانی و اصول سیاست ایرانشهری نزد او انجامید. در نتیجه، خطابهای او به سلاطین و ارکان قدرت و سلطنت به جانب توصیههای زهدگرایانه، پرهیزکارانه و معنویتگراتر و عاقبتاندیشانهتر معطوف شد. این پدیده بر ادبیات تفسیری او، بهویژه بر مکاتیب سیاسیاش، عمیقاً تأثیر گذاشت. فرضیۀ این پژوهش این است که توبۀ غزالی موجب تلفیق و امتزاج هرچه بیشتر دو چشمانداز سیاست ایرانشهری و بینش عرفانی ـ صوفیانه در آرای او شد، به گونهای که او مفاهیمی همچون عدل، سلطنت، قدرت، مالیات، وزارت و غیره را در زمینهای آنجهانی و صوفیانه تفسیر و تأویل کرد. در این پژوهش، به روش تحلیلی و بر مبنای رسالۀ مکاتیب، تأثیر جهانبینی و زیستجهان غزالی بر آفرینش روایتی عرفانی ـ صوفیانه از سیاست ایرانشهری مورد تأمل قرار خواهد گرفت.

خاستگاه میان‌رودانی تصویر شیطان در آیین‌های گنوسی و زروانی

سید توفیق حسینی

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1402، ، صفحه 17-33

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103281

چکیده

آموزۀ باور به شر اندیشهای دیرپا و کهن در آیینهای بشری است. به نظر میرسد پنداشت عدم تعادل و تباهی در هستی بنیادیترین ریشۀ اندیشه شر بوده باشد. در تاریخ ادیان مشخصترین تصویر مفهوم شر تجسم ذات ... بیشتر آموزۀ باور به شر اندیشهای دیرپا و کهن در آیینهای بشری است. به نظر میرسد پنداشت عدم تعادل و تباهی در هستی بنیادیترین ریشۀ اندیشه شر بوده باشد. در تاریخ ادیان مشخصترین تصویر مفهوم شر تجسم ذات شیطان است. البته این نکته قابل ذکر است که تصاویر و بنمایههای مفهوم شر در طول تاریخ همواره گوناگون و ناهمسان بودهاند. این گوناگونی نشان از ناهمگونی فهم و پنداشت ریشههای اندیشۀ شر نزد بشر دارد. برخی از پژوهشگران بر این باورند که بنمایههای تصویری و مفهومی در اندیشههای بشر ارتباطی نزدیک با هم دارند. بر این مبنا که هر تصویر، همچون واژه که دربردارندۀ یک دال و مدلول است، حاوی یک بنمایۀ مفهومی ویژه است. از این رو، تصویر شیطان نیز بیتردید حاوی اندیشهای پنهان در روایت آیینی از مفهوم شر و شیطان است. برای نمونه، تصویر شیطان در متون گنوسی حاوی اندیشۀ مفهوم میانرودانی از شر است که خود مؤید این امر است که نه فقط تصویر شیطان بلکه بنمایۀ مفهومی روایت شر و چیستی حضور شر در هستی در این آیینها باید ریشه در اساطیر میانرودانی داشته باشد. بر این مبنا، این پژوهش درصدد است براساس رویکرد تحلیلی و توصیفی منابع دست اول مانوی، گنوسی و میانرودانی به بررسی و واکاوی ریشههای تصویر و پندار شیطان در آیینهای گنوسی بپردازد. یافتههای پژوهش نشان میدهد بنمایهها، مفاهیم و تصویر شیطان در این کیشها ریشهای میانرودانی دارد که در باورهای گنوسی به صورت اسطورۀ شیطان به تصویر درآمده است.

جایگاه حرفۀ "طراحی لباس" از نظر رستۀ شغلی و نحوۀ شکل‌گیری در تاریخ اجتماعی ایران دوره اسلامی

صدیقه نایفی

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1402، ، صفحه 35-55

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103187

چکیده

تأمل در مفهوم طراحی لباس بیانگر ارتباط نزدیک آن با مقولۀ مد و تمایز این حرفه از خیاطی است. گرچه اسناد گسترده و معتبری از تاریخ لباس در ایران وجود دارد، دربارۀ جایگاه حرفۀ طراحی لباس و نحوۀ شکلگیری آن ... بیشتر تأمل در مفهوم طراحی لباس بیانگر ارتباط نزدیک آن با مقولۀ مد و تمایز این حرفه از خیاطی است. گرچه اسناد گسترده و معتبری از تاریخ لباس در ایران وجود دارد، دربارۀ جایگاه حرفۀ طراحی لباس و نحوۀ شکلگیری آن در تاریخ اجتماعی ایران تحقیقات و اطلاعات دقیقی در دست نیست. پژوهش پیش رو با محوریت مسئلۀ چیستی جایگاه و رستۀ شغلی طراحی لباس و چگونگی شکلگیری آن در میان سایر حرف و مشاغل در تاریخ اجتماعی ایران قصد دارد وضعیت مبهم پیشینۀ آن را روشن سازد. پاسخ به پرسشهای پژوهش با جستوجو در منابع تاریخی به روش توصیفی ـ تحلیلی همراه با گردآوری دادهها به شیوۀ اسنادی انجام شده است. یافتهها فرضیۀ وجود نشانههایی جدی از مراحل فرایند طراحی لباس را در میان فعالیتهای خیاطان ایرانی و نیز سایر افراد و مشاغل مرتبط با این حرفه نظیر ناظران صنفی، نقاشان و درباریان رد میکنند. از بررسی اسناد تاریخی معلوم میشود ارتباط با غرب در دورۀ دوم قاجار و تغییر سلیقۀ دربار، حضور خیاطان اروپایی و تأسیس مدارس غربی در شکلگیری و ترویج این مهارت بهعنوان حرفهای جدید در ایران مؤثر بوده است. همچنین یافتهها حاکی از تبحر ایرانیان در حرفۀ خیاطی است و از سوی دیگر بیانگر بیعلاقگی ایشان به عنصر اصلی سازندۀ طراحی لباس، یعنی مد و تغییرات مکرر در طرح لباسها، در پیش از دورۀ دوم قاجار است.

علل مهاجرت نیروی کار ایرانی به قفقاز (نیمه دوم قرن سیزدهم قمری/نوزدهم میلادی)

مهدی احمدی؛ سید هاشم آقاجری

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1402، ، صفحه 57-77

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103330

چکیده

یکی از مسائلی که حکومت قاجاریه با آن مواجه شد، مهاجرت تودههای مردم بود؛ مهاجرتی که از 1266ق/ 1850م، و به نسبتی گستردهتر از 1286ق/ 1870م، از ایالات مختلف به خارج از ایران بهخصوص نواحی جنوب قفقاز اتفاق ‌افتاد، ... بیشتر

دوره 16 (1402)

دوره 15 (1401)

دوره 14 (1400)

دوره 13 (1399)

دوره 12 (1398)

دوره 11 (1397)

دوره 10 (1396)

دوره 9 (1395)

دوره 8 (1394)

دوره 7 (1393)

دوره 6 (1392)

دوره 5 (1391)

دوره 4 (1390)

دوره 3 (1389)

دوره 2 (1388)

دوره 1 (1387)

موضوعات = تاریخ

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده