مجله علمی و پژوهشی تاریخ ایران - مقالات آماده انتشار

فرآیند اسکان شاهسون‏ های دشت مغان در دوره رضا شاه(1310 -1320ش/ 1931-1941م)

شهرام یوسفی فر؛ محمد کشاورز؛ محمد مهدی مرادی خلج

دوره 12، شماره 2 ، آذر 1398، ، صفحه 1-20

https://doi.org/10.48308/irhj.2019.95874

چکیده

شاهســو نها در دوره قاجاریه یکی از بزر گترین اتحادی ههای ایلی ایران بودند که بخش وســیعی از مراتع قشلاقی خود در دشت مغان را در خلال جنگهای ایران و روس از دست دادند و دامنه ترددشان به مراتع دشت مغان(قشلاق) ... بیشتر

ریشه‌های گنوسی اسطوره آفرینش در کیش مانوی

روزبه زرین کوب؛ سید توفیق حسینی

دوره 13، شماره 1 ، تیر 1399، ، صفحه 1-27

https://doi.org/10.52547/irhj.13.1.1

چکیده

تأثیرپذیری و تأثیرگذاری مفاهیم و عقاید فکری همواره موضوعی مورد بررسی و تحقیق محققان در طول تاریخ بوده است. از جملة این تاثیرگذاری ها تحول و تطّور اساطیر آفرینش ادیان تحت تاثیر پیش زمینههای فکری و اعتقادی ... بیشتر تأثیرپذیری و تأثیرگذاری مفاهیم و عقاید فکری همواره موضوعی مورد بررسی و تحقیق محققان در طول تاریخ بوده است. از جملة این تاثیرگذاری ها تحول و تطّور اساطیر آفرینش ادیان تحت تاثیر پیش زمینههای فکری و اعتقادی ادیان پیشین است. مانی به عنوان پدیدآور کیش مانوی بخش عمده حیات فکری و ذهنی خود را در میان باورمندان به تفکر گنوسی سپری کرد و زمانیکه کیش مانوی به وسیله او شکل و انسجام یافت، از این عقاید تاثیر پذیرفت. بخشی مهم و گسترده ای از تعالیم کیش مانوی عقاید مانی درباره اسطوره آفرینش است بی تردید مانی در تفسیر ظهور کیش مانوی نیازمند بازسازی عناصر و داستان آفرینشی بنیادی بوده است که در بررسی و واکاوی عقاید وی درباره آفرینش به خوبی ریشه های گنوسی این تعالیم پیدار است. مانی نه فقط در متن داستان آفرینش خود، بلکه در مفاهیم و عناصر اساطیر آفرینش خود وامدار آیینهای گنوسی پیش از خود است. هویت و سنخ بن مایه های این داستان اسطوره ای با وجود آنکه رنگی نو دارد اما به واقع مفاهیمی کهن با الگوهای گنوسی است. از این رو این تحقیق با هدف بررسی ریشههای گنوسی اسطوره آفرینش مانوی درصدد است تا با بررسی توصیفی و تحلیلی از منابع دست اول مانی و کیش او به ریشه ها، ساختارها و مفاهیم کیش مانوی و تاثیرگذاری کیش مانوی از آیینهای گنوسی بر اساس منابع دست اول این آیینها بپردازد و به این نتیجه دست می یابد که اساساً مانی نه فقط در بازآفرینی داستان اسطوره آفرینش مانوی از بن مایههای گنوسی استفاده کرده است، بلکه در عناصر و مفاهیم این عقاید از مفاهیم و عناصری گنوسی بهره برده است.

سِیف بن عمر تَمیمی (احیاگر هویت عربی و تقابل با هویت ایرانی)

مریم سعیدیان جزی

دوره 13، شماره 2 ، اسفند 1399، ، صفحه 1-21

https://doi.org/10.52547/irhj.13.2.1

چکیده

ین تحقیق در پی فهم ارتباط میان منابع تاریخی و رویکرد هویت گرایانه برخی از مورخان اسلامی است. برای انجام این تحقیق آراء یکی از اخباریون و فتوح نگاران متقدم و پر ارجاع یعنی سیف بن عمر تمیمی مورد بررسی قرار ... بیشتر ین تحقیق در پی فهم ارتباط میان منابع تاریخی و رویکرد هویت گرایانه برخی از مورخان اسلامی است. برای انجام این تحقیق آراء یکی از اخباریون و فتوح نگاران متقدم و پر ارجاع یعنی سیف بن عمر تمیمی مورد بررسی قرار می‌گیرد. سیف اگرچه مانند برخی دیگر از نویسندگان در تأکید بر نقش اعراب در فتوح و پدیده‌های اسلامی همسو است؛ ولی با مقدماتی متفاوت به نتیجه مذکور دست‌یافته و به علاوه در این زمینه اغراق کرده است. سؤال اصلی این است چه عواملی محیطی و شرایط اجتماعی عامل ایجاد رویکرد هویت گرایانه در سیف شد. سیف چه اهدافی را دنبال می کرد و راه دست یابی به آن را چگونه یافت؟ در این تحقیق با استفاده از روش تحقیق تاریخی که مبتنی بر توصیف و تحلیل داده ها است به این پرسشها، پاسخ داده شده است. متغیّرهای مهمی مانند عنصر عصبیت عربی و نظام قبیله‌ای، مواضع ساسانیان نسبت به اعراب، فتوح اسلامی، سیاست دستگاه خلافت اموی و نقش ایرانیان در خلافت عبّاسی در دیدگاه سیف اثر گذار بود. از نظر سیف، اعراب دارای تاریخی پیوسته بوده و چون اسلام در میان اعراب به پا خاست، تفکر عربی مفاهیم پایه‌ای این دین را به خوبی مشخص نمود. در نتیجه آنچه سبب پیشرفت اسلام و شکل‌گیری تمدن اسلامی‌شد عصبیت قومی و هویت قبیله‌ای و آرمان‌های عربی بود. او برای جبران این خلأ هویتی از جامعه پیرامونی و تخیلات آرمانی خود بهره گرفت و آنها را حول محور عصبیت قرارداد. سیف نماینده احیاگر هویت عربی در تقابل با هویت ایرانی است.

نهاد تظلمات در ایران عصر صفوی؛ از «دیوان عدل» تا «دیوان عدالت‌بنیان»

حسین قاسمی؛ عطاءالله حسنی

دوره 14، شماره 1 ، شهریور 1400، ، صفحه 1-23

https://doi.org/10.52547/irhj.14.1.1

چکیده

رسیدگی به تظلم خواهیها به منظور برقراری عدالت در جامعه همواره یکی از مهمترین وظایف حکومتها در بسیاری از نقاط جهان و از جمله ایران بوده و هست. حکومت صفوی که سعی داشت برای قدرتمند شدن خود از ... بیشتر

بازخوانی مواضع روحانیت در انتقال قدرت از قاجاریه به پهلوی

محمدساجد سلطانی ابری؛ فیاض زاهد؛ سیدمحمد ثقفی‌نژاد

دوره 15، شماره 1 ، فروردین 1401، ، صفحه 1-24

https://doi.org/10.52547/irhj.15.1.1

چکیده

این بررسی می‌خواهد مواضع روحانیت را در فرآیند انتقال قدرت از قاجاریه به پهلوی بازشناسد. هدف تحقیق کندوکاوی ژرف در باب موجبات درگیری این قشر دیرپا در پهنة سیاست ایران از پیدایش سردار سپه تا برآمدن پادشاهی ... بیشتر

نقدی بر تئوری های اروپامحور در دوره بندی تاریخ اقتصادی ایران؛ ایدئولوژی، زمان پریشی و فراروایت

ناصر صدقی؛ عارف نریمانی

دوره 14، شماره 2 ، مهر 1400، ، صفحه 1-22

https://doi.org/10.52547/irhj.14.2.1

چکیده

تاریخنگاری اقتصادی در ایران عموماً در قالب دو رویکرد معرفتی مارکسیستی ـ لنینیستی و نظریة آسیایی نمود یافته است. در این دو رویکرد با وجود آنکه نقش اقتصادی طبقات اجتماعی و دولت در تاریخ ایران نشان داده ... بیشتر تاریخنگاری اقتصادی در ایران عموماً در قالب دو رویکرد معرفتی مارکسیستی ـ لنینیستی و نظریة آسیایی نمود یافته است. در این دو رویکرد با وجود آنکه نقش اقتصادی طبقات اجتماعی و دولت در تاریخ ایران نشان داده شده، اندیشهها و تجربیات تاریخی مربوط به اقتصاد فئودالی و سرمایهداری در اروپا به تاریخ اقتصادی ایران تسری یافته است. به طوری که این وضعیت موجب شده است تاریخ اقتصادی ایران در وضعیتی غیرمرتبط با تجربیات تاریخی جامعه ایرانی مورد توجه قرار گیرد. پژوهش حاضر درصدد پرداختن به این مسئله است که رویکردهای تئوریک حاکم بر تاریخنگاری اقتصادی ایران، به لحاظ مبانی فکری و معرفتی، دارای چه مشکلات و محدودیتهای تحلیلی است؟ این مقاله با روش تحلیل انتقادی نگاشته شده است. نتایج تحقیق نشان میدهد الگوهای تحلیلی حاکم بر دورهبندی تاریخ اقتصادی ایران جنبهای اروپامحور دارد و به خاطر ایدئولوژیزدگی، تحمیل فراروایتهای اروپامدار و زمانپریشی دچار محدودیتهای تحلیلی برای شناخت تاریخ اقتصادی ایران است. آنچه بهواسطة رویکردهای سوسیالیستی و آسیایی بر تاریخنگاری و دورهبندی تاریخ اقتصادی ایران حاکم گشته، نه برآمده از خصوصیات و واقعیات اقتصاد تاریخی جامعة ایرانی، بلکه ناشی از فهم خطی و تکاملی تاریخ اقتصادی ایران براساس مفهوم پیشرفت و ترقی در تفکر و تجربیات تاریخی غرب مدرن است.

تغییرات گفتمانیِ پیرامون هویّت کُردی از پیداییِ انقلاب مشروطه تا ظهور دولت مدرن در ایران

اسعد خانی؛ اکبر زارع شاه آبادی

دوره 15، شماره 2 ، مهر 1401، ، صفحه 1-18

https://doi.org/10.52547/irhj.15.2.1

چکیده

روایتنگریهای تاریخی و توجیهات نظری دالِ مرکزی «کُردبودگی» را در جایگاه مفهومی بتواره و استعلایی قرار دادهاند، تا جایی که از پرداختن به خود این پدیده غفلت شده است. پژوهش حاضر بر آن است ... بیشتر

خوانش صوفیانه و عارفانۀ غزالی از سیاست ایران‌شهری

شهنار حجتی نجف آبادی

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1402، ، صفحه 1-15

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103257

چکیده

گرایش غزالی به جهانبینی و زیست صوفیانه، بهویژه پس از رخداد توبۀ او، بینش سیاسیاش را تحت تأثیر قرار داد. تأثیر این واقعه بر عزلتگزینیهای غزالی و تقویت هرچه بیشتر جهاننگری صوفیانۀ او چشمگیر ... بیشتر گرایش غزالی به جهانبینی و زیست صوفیانه، بهویژه پس از رخداد توبۀ او، بینش سیاسیاش را تحت تأثیر قرار داد. تأثیر این واقعه بر عزلتگزینیهای غزالی و تقویت هرچه بیشتر جهاننگری صوفیانۀ او چشمگیر بود، به نحوی که زبان ویژهاش، بهعنوان یک صوفی برجسته، در تحریراتش به شکل اعم و مکاتیب سیاسی او به شکل خاص بازتاب یافت. این در واقع نوعی تجربۀ فکری بود که به پشتوانۀ تجارب زیستۀ غزالی در زمینۀ زیست صوفیانه و پرهیزکارانه، به نزدیکی و تلفیقِ هرچه بیشتر بینش عرفانی و اصول سیاست ایرانشهری نزد او انجامید. در نتیجه، خطابهای او به سلاطین و ارکان قدرت و سلطنت به جانب توصیههای زهدگرایانه، پرهیزکارانه و معنویتگراتر و عاقبتاندیشانهتر معطوف شد. این پدیده بر ادبیات تفسیری او، بهویژه بر مکاتیب سیاسیاش، عمیقاً تأثیر گذاشت. فرضیۀ این پژوهش این است که توبۀ غزالی موجب تلفیق و امتزاج هرچه بیشتر دو چشمانداز سیاست ایرانشهری و بینش عرفانی ـ صوفیانه در آرای او شد، به گونهای که او مفاهیمی همچون عدل، سلطنت، قدرت، مالیات، وزارت و غیره را در زمینهای آنجهانی و صوفیانه تفسیر و تأویل کرد. در این پژوهش، به روش تحلیلی و بر مبنای رسالۀ مکاتیب، تأثیر جهانبینی و زیستجهان غزالی بر آفرینش روایتی عرفانی ـ صوفیانه از سیاست ایرانشهری مورد تأمل قرار خواهد گرفت.

مهاجرت اتباع عادی روسیه به استرآباد و پیامدهای ناشی از آن در این ایالت (1328-1336 ه.ق / 1910-1918م)

مینا معینی؛ علی اکبر جعفری

دوره 16، شماره 2 ، مهر 1402، ، صفحه 1-23

https://doi.org/10.48308/irhj.2024.104259

چکیده

مهاجرت اتباع روسی به شمال ایران آغاز فصل جدیدی در روابط ایران و روسیه بود. مهم‌ترین علت این رویداد، تغییر سیاست روسیه در قبال مهاجرت‌ها و تبدیل آن به یک استراتژی در سیاست روسیه بود. در واقع دولت روسیه ... بیشتر مهاجرت اتباع روسی به شمال ایران آغاز فصل جدیدی در روابط ایران و روسیه بود. مهم‌ترین علت این رویداد، تغییر سیاست روسیه در قبال مهاجرت‌ها و تبدیل آن به یک استراتژی در سیاست روسیه بود. در واقع دولت روسیه سعی داشت با اسکان مهاجرین در ایالات شمالی ایران، و به‌ویژه ایالت استرآباد، در این مناطق کلنیسازی کند و به‌تدریج نواحی شمالی را از خاک ایران جدا سازد. مهاجرینی که به این منطقه وارد شدند، از گروه‌های مختلفی تشکیل می‌شدند که هر یک، بنا به دلایلی، اقدام به مهاجرت نموده بودند. اینکه چه گروه‌هایی از اتباع روس و به چه دلایلی به ایران مهاجرت کردند، سؤال اصلی این پژوهش است. در پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از اسناد و منابع کتابخانه‌ای، ضمن پاسخگویی به سؤال فوق، روند مهاجرت‌ها به استرآباد و واکنش مقامات ایرانی و حاکمان محلی به این مهاجرت‌ها بررسی میشود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد گروه‌هایی مانند ترکمن‌ها و مالاکان‌ها از جمله مهاجرینی بودند که به دنبال تشویق دولتمردان روس برای تصاحب زمین به ایران مهاجرت کردند و حضور آنها در منطقۀ استرآباد باعث تصرف گستردۀ املاک و زمین‌ها، افزایش قدرت و نفوذ روسیه در این منطقه و به ‌جای نهادن تأثیرات عمیق فرهنگی شد.

دربار ساسانی و مسیحیان: مدارا یا تعصب

علی‌محمد ولوی؛ صفورا برومند

دوره 2، شماره 3 ، اسفند 1388، ، صفحه 131-152

چکیده

مسیحیان از بزرگ‌ترین اقلیت‌های دینی در دورۀ ساسانی به شمار می‌رفتند. با توجه به این که حکومت ساسانی بر بن‌مایه‌های آیین زردشتی استوار بود، مناسبات دربار ساسانی با مسیحیان، از جمله مباحث درخور توجه ... بیشتر

اصناف و صنایع در بازار شیراز در سده‌های هفتم و هشتم قمری

علی بحرانی‌پور

دوره 2، شماره 3 ، اسفند 1388، ، صفحه 1-26

چکیده

شیراز از دیرباز یکی کانون‌های مهم شهری جنوب ایران و نیز از مراکزی بود که وجوه تولید کشاورزی، پیشه‌وری و دامداری را با توجه به رونق سه شیوة معیشت دامداری (شبانکارگان)، روستایی (روستاهای جلگه‌های کربال، ... بیشتر شیراز از دیرباز یکی کانون‌های مهم شهری جنوب ایران و نیز از مراکزی بود که وجوه تولید کشاورزی، پیشه‌وری و دامداری را با توجه به رونق سه شیوة معیشت دامداری (شبانکارگان)، روستایی (روستاهای جلگه‌های کربال، استخر و دشت مرغاب و...)، و به ویژه شهری (شیراز و از آن میان کازرون) داشته است. در واقع بازار شیراز محل تجمع مواد خام و فراورده‌های حاصل از وجوه متنوع تولید در شهرهای دور و نزدیک بوده است که از آن جمله است مروارید خلیج فارس، پشم و کُرک از نواحی شبانکاره و کرمان و... . از سوی دیگر موقعیت جغرافیایی شیراز بر سر راه خلیج فارس به اصفهان و ری (محل اتصال جادة ابریشم و راه‌های دریایی خلیج فارس و اقیانوس هند)، روند مهاجرت پیشه‌وران و مردم شهرهای همسایه به شیراز و تخریب کانون‌های شهری همسایه‌ای چون اصفهان در آغاز عهد مغول، موجب رونق بازار شیراز شد. اوج‌گیری طریقت‌های صوفیانه‌ای چون پیروان ابن‌خفیف شیرازی، شیخ کبیر و شیخ ابواسحاق کازرونی نیز در تقویت همبستگی اجتماعی اصناف و انسجام صنفی بازار شیراز اهمیت داشت. مقالۀ حاضر می‌کوشد تا به این پرسش پاسخ گوید که اصناف و صنایع بازار شیراز در قرون 7 و 8 قمری چه اوضاع و چه نوع تولیداتی داشته است؟ فرضیه بر آن است که برخلاف نظر برخی مورخان اقتصادی که معتقد به غلبۀ صدور مواد خام در اقلام صادراتی ایران سده‌های مذکور هستند، به نظر می‌رسد که درصد قابل توجهی از کالاهای تولیدی بازار شیراز حاصل فرایند کار صناعی و نه تنها تولید مواد خام بوده است.

نقش عبدالرضا خان بافقی در بحران یزد در دومین دوره جنگ‏های ایران و روس

علی اکبر تشکری بافقی

دوره 2، شماره 1 ، خرداد 1388، ، صفحه 17-38

چکیده

دومیّن دورۀ جنگ‌های ایران و روس در عرصه داخلی فرصتی به برخی شاهزادگان داد تا با استفاده از شرایط موجود در صدد بسط قدرت خویش برآیند. دراین میان ، نارضایتی عمومی از عملکرد محمّد ولی میرزا در یزد به شورشی ... بیشتر

تبارشناسی جریان‌‌های فرهنگی در ایران معاصر

رضا بیگدلو؛ محمدعلی اکبری

دوره 4، شماره 1 ، خرداد 1390، ، صفحه 17-56

چکیده

شناخت جریان‌‌های فرهنگی معاصر و چگونگی پیدایش و سیر تحولات آنها از مهم‌ترین مباحثی است، که پژوهشگران را در حوزه‌‌های مختلف به خود مشغول ساخته است. این جریان‌‌ها در تعیین خط مشی اساسی جامعه و جهت‌دهی ... بیشتر

آزاد (āzād) و آزادان (āzādān)؛ منشأ و تحول آن‌ از ایرانی باستان به ایرانی میانة غربی

پدرام جم

دوره 6، شماره 2 ، آبان 1392، ، صفحه 17-54

چکیده

مقالة حاضر به بررسی واژة ایرانی کهن āzāta، سیر تحول معنایی آن در گذر زمان از ایرانی باستان به ایرانی میانة غربی، و تا زمان رواج فارسی نو می‌پردازد و با ارائة شواهد مربوطه از دورة باستان (اوستا) و میانة (پارتی ... بیشتر

اجتماعی‌شدن زنان در عصر پهلوی؛ امکان یا امتناع(1304-1332ش)

پروین رستمی؛ جهانبخش ثواقب

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1398، ، صفحه 17-47

https://doi.org/10.52547/irhj.12.1.17

چکیده

یکی از برنامههای حکومت پهلوی اول و طراحان اصلاحات عصر وی، تلاش برای ایجاد پارهای از تغییرات اجتماعی براساس الگوی جوامع غربی بود. یکی از این اقدامات، تغییر سبک زندگی اجتماعی و فرهنگی زنان بود که ... بیشتر

خاستگاه میان‌رودانی تصویر شیطان در آیین‌های گنوسی و زروانی

سید توفیق حسینی

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1402، ، صفحه 17-33

https://doi.org/10.48308/irhj.2023.103281

چکیده

آموزۀ باور به شر اندیشهای دیرپا و کهن در آیینهای بشری است. به نظر میرسد پنداشت عدم تعادل و تباهی در هستی بنیادیترین ریشۀ اندیشه شر بوده باشد. در تاریخ ادیان مشخصترین تصویر مفهوم شر تجسم ذات ... بیشتر آموزۀ باور به شر اندیشهای دیرپا و کهن در آیینهای بشری است. به نظر میرسد پنداشت عدم تعادل و تباهی در هستی بنیادیترین ریشۀ اندیشه شر بوده باشد. در تاریخ ادیان مشخصترین تصویر مفهوم شر تجسم ذات شیطان است. البته این نکته قابل ذکر است که تصاویر و بنمایههای مفهوم شر در طول تاریخ همواره گوناگون و ناهمسان بودهاند. این گوناگونی نشان از ناهمگونی فهم و پنداشت ریشههای اندیشۀ شر نزد بشر دارد. برخی از پژوهشگران بر این باورند که بنمایههای تصویری و مفهومی در اندیشههای بشر ارتباطی نزدیک با هم دارند. بر این مبنا که هر تصویر، همچون واژه که دربردارندۀ یک دال و مدلول است، حاوی یک بنمایۀ مفهومی ویژه است. از این رو، تصویر شیطان نیز بیتردید حاوی اندیشهای پنهان در روایت آیینی از مفهوم شر و شیطان است. برای نمونه، تصویر شیطان در متون گنوسی حاوی اندیشۀ مفهوم میانرودانی از شر است که خود مؤید این امر است که نه فقط تصویر شیطان بلکه بنمایۀ مفهومی روایت شر و چیستی حضور شر در هستی در این آیینها باید ریشه در اساطیر میانرودانی داشته باشد. بر این مبنا، این پژوهش درصدد است براساس رویکرد تحلیلی و توصیفی منابع دست اول مانوی، گنوسی و میانرودانی به بررسی و واکاوی ریشههای تصویر و پندار شیطان در آیینهای گنوسی بپردازد. یافتههای پژوهش نشان میدهد بنمایهها، مفاهیم و تصویر شیطان در این کیشها ریشهای میانرودانی دارد که در باورهای گنوسی به صورت اسطورۀ شیطان به تصویر درآمده است.

تقسیمات سرزمینی در پیوند با حکمرانی خاندانی در ایران اوایل دوره قاجاریه (1264ق/1210 ق)

فرشید نوروزی؛ هوشنگ خسروبیگی؛ نظام علی دهنوی

دوره 15، شماره 2 ، مهر 1401، ، صفحه 19-41

https://doi.org/10.52547/irhj.15.2.19

چکیده

قاجارها برای حفظ و ادارۀ قلمرو ممالک محروسۀ ایران در اوایل حکومتشان، در کنار استفاده از قدرت شمشیر، از تدابیر و سیاستهای دیگری نیز بهره بردند. سنت حکمرانی خاندانی یا همان بهکارگیری اعضای خاندان ... بیشتر

تلاش برای تغییر جهت تجارت ایران به سمت شرق در دهه های چهل و پنجاه شمسی

مریم شیپری

دوره 12، شماره 2 ، آذر 1398، ، صفحه 21-34

https://doi.org/10.48308/irhj.2019.95900

چکیده

کشور ایران از دیرباز با همسایگان شرقی خود، افغانستان و پاکستان، روابط تجاری و ترانزیتی داشته است. این روابط در طول تاریخ تحت تأثیر عوامل مختلف تغییر کرده است. یکی از دورههایی که ایران کوشید روابط تجاری ... بیشتر کشور ایران از دیرباز با همسایگان شرقی خود، افغانستان و پاکستان، روابط تجاری و ترانزیتی داشته است. این روابط در طول تاریخ تحت تأثیر عوامل مختلف تغییر کرده است. یکی از دورههایی که ایران کوشید روابط تجاری و ترانزیتی خود را با افغانستان و پاکستان توسعه دهد، دهه‌های چهل و پنجاه شمسی بود. اسناد نشان میدهد که حکومت وقت ایران پس از کسب آرامش نسبی سیاسی و اقتصادی در این برهه زمانی، بنا به دلایل مختلفی، به دنبال رهیافت‌های جدیدی برای ایجاد بازارهای خارجی و بهبود وضعیت مسیرهای ترانزیت کشور به سمت مرزهای شرقی بوده است. بدین منظور برنامه‌هایی را طراحی کرد که از جمله آن توسعه مسیرها و را ههای تجاری و همچنین عقد قراردادهای مالی با کشورهای افغانستان و پاکستان بود. این پژوهش درصدد است از طریق روش تاریخی و با تحلیل اسناد و مدارک روابط خارجی و تجاری ایران در این دو دهه به این ســؤال پاســخ دهد که توسعه تجارت و بهبود مسیرهای ترانزیتی با کشورهای پاکستان و افغانستان در دهه‌های چهل و پنجاه شمسی چگونه صورت گرفت؟ بررسیها نشان میدهد قراردادهای تجاری ایران با همسایگان شرقی ابتدا بر مسئله نفت متمرکز بود، اما چون این کشورها در سایر کالاها با ایران بازار مشترک داشتند، در مراحل بعد ایران موضوع ترانزیت کالا را مورد توجه قرار داد. بازگشایی و ایجاد را ههای نوین تجاری که به نوعی بازگشت به موقعیت تاریخی گذشته ایران بود، از جمله برنام ههای حکومت وقت در این خصوص بود. هرچند در نهایت تغییر نظا مهای سیاسی منطقه مانع به ثمر رسیدن تلاشهای ایران شد.

بررسی جایگاه سیاسی ساتراپ‌های هخامنشی در دورۀ داریوش بزرگ با تکیه بر کتیبه‌ها

محمد تقی ایمان‌پور

دوره 2، شماره 2 ، شهریور 1388، ، صفحه 23-58

چکیده

پیروزی کورش بزرگ بر آستیاگ، آخرین پادشاه ماد، در سال 559 پیش از میلاد، آغازگر شکل‌گیری پادشاهی هخامنشی بود. پس از فتح مصر توسط کمبوجیه و تصرف برخی از سرزمین‌های شرقی از جمله هند در زمان داریوش بزرگ، مرزهای ... بیشتر پیروزی کورش بزرگ بر آستیاگ، آخرین پادشاه ماد، در سال 559 پیش از میلاد، آغازگر شکل‌گیری پادشاهی هخامنشی بود. پس از فتح مصر توسط کمبوجیه و تصرف برخی از سرزمین‌های شرقی از جمله هند در زمان داریوش بزرگ، مرزهای این حکومت از شرق تا رود سند، از غرب تا دریای مدیترانه و رود نیل در مصر، از شمال تا دریاچۀ خوارزم (آرال) و از جنوب تا حاشیه‌های جنوبی دریای پارس امتداد یافت. داریوش برای ادارۀ بهتر این قلمرو گسترده، آن را به ساتراپی‌های (خشتره‌پاون‌ها) گوناگونی تقسیم کرد. هر چند که پس از فتح سرزمین‌های هند، لیبی و حبشه توسط داریوش (حدود سال‌های 518 و 517 پ.م) تا پایان شاهنشاهی هخامنشی تغییرات عمده‌ای در مرزهای جغرافیایی و تعداد ملل تحت قلمرو هخامنشیان ایجاد نشد، اما تعداد این ساتراپ‌ها و جایگاه سیاسی آنها آن گونه که در فهرست کتیبه‌های این دوره منعکس شده‌است، دچار تغییرات مکرر و دگرگونی شدند. تعداد ساتراپ‌ها و فهرست ملل و اقوام تحت قلمرو پارسیان از دیرباز مورد توجه و مطالعۀ اندیشمندان تاریخ ایران باستان بوده و پژوهش‌های زیادی در این زمینه انجام شده‌است، اما موقعیت و جایگاه سیاسی و علل برخی از تغییرات و جابه‌جایی‌ها در ترتیب و تعداد این ساتراپ‌ها، مورد توجه جدی قرار نگرفته‌است. این مقاله بر پایۀ روش تحقیق تاریخی ضمن استناد به کتیبه‌های دورۀ هخامنشیان، از آن میان کتیبه‌های داریوش و مقایسۀ آنها با هم و با دیگر منابع و از آن میان منابع یونانی، به بررسی جایگاه سیاسی ساتراپ‌های هخامنشی در دورۀ این پادشاه به عنوان مسألۀ تحقیق می‌پردازد. معرفی کتیبه‌های دورۀ هخامنشی که در آنها نام‌های سرزمین‌های تحت قلمرو این پادشاهی بیان شده‌است و استناد به آنها، بررسی تعداد و جایگاه ساتراپ‌ها در هریک از کتیبه‌های مورد بررسی و علل برخی از تحولات در تغییر جایگاه سیاسی ساتراپ‌ها مواردی است که در این مقاله به آنها پرداخته شده است.

ظهور و گسترش شیخیه در کرمان در دورۀ قاجار

محمد خداوردی تاج آبادی

دوره 3، شماره 2 ، اسفند 1389، ، صفحه 23-48

چکیده

گسترش شیخیه در کرمان، متأثر از عوامل متعددی بود که این پژوهش در پی بررسی آن عوامل و عملکرد شیخیه در این شهر است. بررسی داده‌های تاریخی بر اساس روش تحلیلی در تحقیق تاریخی نشان می‌دهد که عوامل چندی با دامنۀ ... بیشتر

دو پادشاه در آستانۀ نابودی ساسانیان

شهرام جلیلیان

دوره 5، شماره 1 ، خرداد 1391، ، صفحه 23-42

چکیده

از مرگ خسرو پرویز در فوریۀ 628 میلادی تا تاج‌گذاری یزدگرد سوم در ژوئن 623 میلادی بیش از ده پادشاه به تخت لرزان شهریاری ساسانیان نشانده شدند، که هنوز تبارنامه و مدّت شهریاری، و حتی چگونگی پی‌هم‌آیی پاره‌ای ... بیشتر

تأثیر عملیاتی شدن پیمان سه جانبه بر کارکرد راههای ریلی و شوسه در ایران

مرجان برهانی؛ کریم سلیمانی

دوره 7، شماره 2 ، شهریور 1393، ، صفحه 23-44

چکیده

با هجوم نیروهای آمریکا، انگلیس، و شوروی در شهریور1320(سپتامبر1941م) و فروریختن حکومت پهلوی اول، ایران به اشغال متفقین درآمد. حضور تحمیلی نیروهای متفقین در کشور، تبعات مختلفی در زمینههای اقتصادی، سیاسی، ... بیشتر با هجوم نیروهای آمریکا، انگلیس، و شوروی در شهریور1320(سپتامبر1941م) و فروریختن حکومت پهلوی اول، ایران به اشغال متفقین درآمد. حضور تحمیلی نیروهای متفقین در کشور، تبعات مختلفی در زمینههای اقتصادی، سیاسی، و اجتماعی در پی داشت و علاوه بر اینکه از لحاظ روانی و ذهنی، موجب نارضایتی‌های مردمی می‌شد، ‌آثار عملی خود را نیز در امور عینی جامعه بر جا می‌نهاد. در این تحقیق، تسلط این دولت‌های خارجی بر راه‌های ریلی و شوسه ایران، به عنوان نمونه‌ای از این آثار عینی، مورد ارزیابی و پژوهش قرار گرفته است. مقاله حاضر با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی و با به کارگیری اسناد آرشیوی، در پی یافتن پاسخ به این پرسش است که پیامدهای انعقاد پیمان سه جانبه بر راههای ریلی و شوسه ایران چه بود؟ بر اساس یافتههای پژوهش، متفقین برای استفاده از راههای ایران، به تنظیم قراردادی با این کشور مبادرت نمودند که زمینه دخالت مستقیم این دولتها را در امور راهداری ایران فراهم کرد و این تسلط موجب کاهش درآمدها و زیان مالی دولت ایران، افزایش فساد در سیستم اداری راهداری ایران، استهلاک لوکوموتیوهای خطوط ریلی و ساختمان‌های اداری، تضییع حقوق کارکنان وزارت راه، و اخلال در روند رسیدگی به امور مردم گردید.AbstractAfter USA, Britain, and the Soviet Union invasion in September 1941 and the fall of the first Pahlavi, Iran was occupied by the Allied Powers. Their imposed presence in the country had various economic, social and political consequences. Apart from public psychological and mental discontent, the invasion had its operational impact on objective issues of the society. Authoritative dominance of foreign governments on rail and road transports as an instance of such objective effects has been studied and evaluated. Through utilization of descriptive and analytical method and archival documents, the current paper tries to answer the following question, "What are the consequences of the tripartite pact on rail and road transports of Iran?" According to our findings, in order to use Iranian transport, the Allied Powers adopted an agreement with Iran, which led to their direct interference in the transport system of Iran. Their authority caused reduction in income and financial losses for Iranian government, corruption in the administrative system of road transport, depreciation of locomotives in railways and official buildings, violating the right of road ministry staffs and disruption in resolution of problems.Keywords: Iran, Railway, World War II, The Allied Powers, Reza Shah, Mohammad Reza Shah.

بینش و روش ابوالحسن قزوینی در فواید الصفویه

محسن لطف ابادی

دوره 13، شماره 2 ، اسفند 1399، ، صفحه 23-42

https://doi.org/10.52547/irhj.13.2.23

چکیده

اگرچه صفویان به معنای واقعی بعد از حمله افاغنه از صحنه سیاست کنار رفتند، اما نگره‌های ذهنی و خاطرات آنها همچنان باقی بود. یکی از وجوه این استمرار، در زمینه تاریخ‌نگاری است، به طوری که بسیاری از ویژگی‌هایی ... بیشتر اگرچه صفویان به معنای واقعی بعد از حمله افاغنه از صحنه سیاست کنار رفتند، اما نگره‌های ذهنی و خاطرات آنها همچنان باقی بود. یکی از وجوه این استمرار، در زمینه تاریخ‌نگاری است، به طوری که بسیاری از ویژگی‌هایی که در تاریخ‌نگاری دوره صفویه حاکم بود را می‌توان در آثاری که یک قرن بعد از سقوط این حکومت نوشته شد، مشاهده کرد. هدف این مقاله، بررسی بینش و روش ابوالحسن قزوینی، در فواید الصفویه براساس روش تحلیل متن است تا به این سوال پاسخ دهد که قزوینی در کدام چارچوب‌های فکری با تاریخ مواجه شده و کتاب خود را نگاشته است؟ نتایج مقاله نشان می‌دهد که اگرچه قزوینی، کتاب خود را 76 سال بعد از سقوط صفویان و اوایل دوره قاجار و در یک نظام فکری و فرهنگی دیگر یعنی هندوستان نوشت، اما از لحاظ بینشی و معرفتی، همچنان در پارادایم‌های فکری تاریخ‌نگاری دوره صفویه، می‌اندیشیده و فواید الصفویه را در استمرار همان سنت تاریخ‌نگاری نوشت. این مسأله را می‌توان در مواردی چون رویکرد وی به تاریخ، ایران‌گرایی، هویت شیعی و اعتقاد راسخ به حکومت صفوی و تقدس قدرت آنها دید. تفاوت اصلی کار وی با متون تاریخی دوره صفوی، این است که از یکسو به کرّات از منابعی که در کار خود بکار می‌گیرد، نام برده و مطالب را مستند می‌کند و از سوی دیگر، نگاه نقادانه‌ای در استفاده از مطالب آنها دارد.

ساسانیان روحانی‌تبار بودند

شهرام جلیلیان

دوره 14، شماره 2 ، مهر 1400، ، صفحه 23-69

https://doi.org/10.52547/irhj.14.2.23

چکیده

پدرام جم در پژوهش تازه‌ای به نام «آیا ساسانیان روحانی‌تبار بودند؟» به بازنگری روایت محمّد بن جریر طبری دربارة ساسان، نیای ساسانیان، و پیوند او با آتشکدة ایزدبانو آناهیتا در اصطخر پارس میپردازد ... بیشتر پدرام جم در پژوهش تازه‌ای به نام «آیا ساسانیان روحانی‌تبار بودند؟» به بازنگری روایت محمّد بن جریر طبری دربارة ساسان، نیای ساسانیان، و پیوند او با آتشکدة ایزدبانو آناهیتا در اصطخر پارس میپردازد و این گزارش را با آگاهی‌های حقوقی زردشتی دورة ساسانیان میسنجد و نتیجه می‌گیرد که ساسان در این آتشکده «سالارِ آتش» بوده و منصب دینی نداشته است. همچنین او گزارش آگاثیاس، تاریخ‌نگار بیزانسی، را دربارة تبار و پیشینة خاندانی اردشیر بابکان (224-240م)، بنیانگذار شاهنشاهی ساسانیان، با دیگر منابع تاریخی می‌سنجد و باور دارد که از روایت آگاثیاس نیز چیزی دربارة تبار روحانی اردشیر و خانوادة او به‌ دست نمی‌آید. بنابراین، جم دیدگاه پژوهندگانِ ایرانی و غیر ایرانی را دربارة روحانی‌تبار بودن ساسانیان درست نمیداند و اینکه آنها، بر پایة روایت طبری، ساسان را «موبد»، «هیربد» و یا «نگهبان آتشکدة آناهیتا» در اصطخر پارس انگاشته‌ و یا، بر پایة روایت آگاثیاس، اردشیر را مردی روحانی پنداشته‌اند، برداشت‌های نادرستی از روایت‌های طبری و آگاثیاس می‌انگارد و نیاکان اردشیر را از اشراف محلّی استان پارس می‌داند. با وجود این، به باور ما برداشت‌ها و نتیجه‌گیری‌های جم نادرست‌اند و ساسانیان به‌راستی روحانی‌تبار بوده‌اند. در این پژوهش، با تحلیل گزارش‌های طبری و آگاثیاس و نیز دیدگاه پاره‌ای از پژوهندگان ایرانی و غیر ایرانی دربارة تبار ساسانیان و کیستی و پایگاه ساسان و بابک و پیوند آنها با آتشکدة آناهیتا در اصطخر پارس، به نقد رویکرد و دیدگاه تازة جم دربارة خاستگاه اشرافی ساسانیان و روحانی‌تبار نبودن آنها خواهیم پرداخت.

فرایند شکل‌گیری اوروغ‌های دولت ایلخانان

عبدالرسول خیراندیش

دوره 3، شماره 1 ، خرداد 1389، ، صفحه 25-36

چکیده

هرچند جامعه ایرانی تحت سلطه مغولان، دولت ایلخانان مغول (736 ـ656 ق) را به صورتی یکپارچه می‌دید و حتی تاریخنگاری ایرانی عصر ایلخانان بیشتر آنان را به عنوان مغولان چنگیزخانی می‌شناساند، اما چنین دیدگاه کلی‌نگری ... بیشتر

دوره 16 (1402)

دوره 15 (1401)

دوره 14 (1400)

دوره 13 (1399)

دوره 12 (1398)

دوره 11 (1397)

دوره 10 (1396)

دوره 9 (1395)

دوره 8 (1394)

دوره 7 (1393)

دوره 6 (1392)

دوره 5 (1391)

دوره 4 (1390)

دوره 3 (1389)

دوره 2 (1388)

دوره 1 (1387)

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده