مجله علمی و پژوهشی تاریخ ایران - مقالات آماده انتشار

مثال انتصاب محتسب قزوین در سال 1058 قمری

امید رضایی

دوره 7، شماره 1 ، فروردین 1393، ، صفحه 43-52

چکیده

شاه صفوی، دیوانسالاران و علما خود را در اجرای دستور الهی «امر به معروف و نهی از منکر،» مسوؤل می‌دانسته‌اند. در ساختار دیوانی دینی صفوی این از جمله وظایف شیخ‌الاسلام بوده است. اما در این نوشتار ... بیشتر شاه صفوی، دیوانسالاران و علما خود را در اجرای دستور الهی «امر به معروف و نهی از منکر،» مسوؤل می‌دانسته‌اند. در ساختار دیوانی دینی صفوی این از جمله وظایف شیخ‌الاسلام بوده است. اما در این نوشتار سندی ارائه شده که طی آن میرزا حبیب‌الله صدرممالک شخصی را به عنوان محتسب قزوین منصوب نموده تا علاوه بر اصلاح اخلاقی و اوضاع اجتماعی آن شهر، امور بازار را نیز ساماندهی نماید. در این نوشتار اطلاعات آن دوره درباره محتسب، اعم از سند و منابع کتابخانه‌ای مورد بررسی قرار گفته‌اند. ماحصل اینکه بایسته است برای مطالعة دوبارة نقش‌های مناصب گوناگون شناخته شده در دیوانسالاری صفوی، به زمان و مکان هر منصب اهتمام داشته باشیم. AbstractThe Safavid shah, political administrators, and the clergy took it upon themselves to implement the divine command of enjoining good and forbidding evil (amr bi l-maʻrūf wa nahī ʻani l-munkar). Within the religious structure of the Safavid state, this was one of the duties of the shaykh al-islam. The present paper, however, presents a document according to which the ṣadr al-mamālek-e maḥrūseh appoints someone as moḥtaseb of Qazvīn with instructions not only to oversee the moral & social reforms, but also to handle the economic affairs of the bāzār. This study then explores all the data gathered on the moḥtaseb, both from the document and other library sources of the period. All in all, what this study deems necessary is to re-examine the roles played by various posts constituting the complex machinery of the Safavid government with great attention paid to the time and place within which such posts were defined and assigned. Keywords: Safavids, moḥtaseb, ṣadr al-mamālek-e maḥrūseh, daftar-e mawqūfat-e dīvān al- ṣādāre, Shāh Abbas II (1642-1666), Qazvīn

واکنش کشورهای منطقه‌‌ای و فرا منطقه‌ای به اعلام خروج بریتانیا از خلیج‌فارس در اواخر دهۀ 1960م.

منصور چهراز ابوالحسنی؛ عبدالرسول خیراندیش

دوره 9، شماره 2 ، خرداد 1395، ، صفحه 43-69

چکیده

دولت بریتانیا پس از سالها حضور در خلیج فارس، سرانجام برآن شد که این منطقه را تا پایان سال 1971 م(1350 ش) ترک نماید. به رغم منافع سرشاری که به واسطه ماندگاری در خلیج‌فارس نصیب آنها می شد،انگلیسیها ناگزیر ... بیشتر دولت بریتانیا پس از سالها حضور در خلیج فارس، سرانجام برآن شد که این منطقه را تا پایان سال 1971 م(1350 ش) ترک نماید. به رغم منافع سرشاری که به واسطه ماندگاری در خلیج‌فارس نصیب آنها می شد،انگلیسیها ناگزیر بودند برای مقاومت در برابر فشار جنبشهای ملی، هزینه‌های کلانی بپردازند. بی تردید تصمیم بریتانیا به خروج از این منطقه، واکنش‌های متفاوتی را از سوی کشورهای حوزه خلیج فارس و قدرت‌های فرامنطقهای به همراه آورد که هر کدام منافع خود را در دوره پسا خروج انگلیسیها جست و جو میکردند. این‌که واکنش آنهایی که از رهگذر این تصمیم دچار سود و زیان می‌شدند، چه بود، عمده ترین پرسشی است که این پژوهش در پی پاسخ دادن به آن است.یافته‌های این پژوهش که مبتنی بر روش توصیفی-تحلیلی است، نشان می‌دهد که با عقب‌نشینی بریتانیا از خلیج‌فارس، کشورهای مختلف این منطقه بر تکاپوهای خود افزودند. ایران به اهمیت حیاتی خلیج‌فارس آگاه بود در صدد افزایش توان نظامی خود به منظور تکیه زدن بر اریکه ابرقدرتی منطقه برآمد. عربستان سعودی با اتخاذ شیوه ای محافظه‌کارانه، پس‌ از آنکه از تهدیدات داخلی عبور کرد، با ایران همسو شد. عراق موضع تندی علیه بریتانیا اتخاذ کرد و به کمک های اتحاد شوروی چشم دوخت. کویت سیاست مسالمت‌آمیز پیش گرفت. مصر نیز منافع خود را در خروج بریتانیا می دید و کشورهای کوچکی نظیر بحرین، قطر و امارات متصالح از وحشت فرورفتن در کام کشورهای توانمندتر چون ایران، عربستان سعودی و عراق دست کمک به‌سوی بریتانیا دراز کردند. ایالات‌متحده و اتحاد شوروی،به عنوان دو قدرت فرامنطقه ای و دو قطب قدرتمند جهان، در پی سود بیشتر از راه خالی شدن میدان از وجود رقیب دیرین بودند.

چگونگی نقش‌آفرینی زنان درباری در حکومت آل‌مظفر

جمشید نوروزی؛ مژگان صادقی فرد

دوره 13، شماره 2 ، اسفند 1399، ، صفحه 43-66

https://doi.org/10.52547/irhj.13.2.43

چکیده

جایگاه اجتماعی زنان و چگونگی نقش‌آفرینی آنها در طول تاریخ ایران، تحت تأثیر اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و مذهبی این سرزمین، تغییر و تحولاتی داشته است. با استقرار ترکان و سپس مغولان در جایگاه حکمرانی ... بیشتر جایگاه اجتماعی زنان و چگونگی نقش‌آفرینی آنها در طول تاریخ ایران، تحت تأثیر اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و مذهبی این سرزمین، تغییر و تحولاتی داشته است. با استقرار ترکان و سپس مغولان در جایگاه حکمرانی ایران، تحت تأثیر سنن قبیله‌ای و شیوه های زندگی این اقوام و نیز موقعیت برجسته برخی زنان درباری آنان، شرایط و فرصت بیشتری برای حضور پررنگ‌تر زنان فراهم گردید. با گذر زمان و افزایش تأثیرپذیری ایلخانان مغول از فرهنگ و مذهب ایرانیان و نیز اندیشه سیاسی دیرینه و عمدتاً مردسالار ایران، نقش‌آفرینی زنان درباری بیش از امور سیاسی به امور اجتماعی و فرهنگی کشیده شد. این تغییر شکل نقش‌آفرینی زنان درباری همانند دیگر میراث‌ها، به برخی حکومت‌های محلی پساایلخانی رسید که بانیان و حکمرانان آنها بیش از ایلخانان متأخر در دامن فرهنگ ایرانی تربیت یافته بودند. تبیین وضعیت زنان درباری و چگونگی نقش-آفرینی آنان در حکومت محلی آل‌مظفر(713-795ق./ 1314- 1393م.)، با استفاده از رویکرد تاریخی و روش توصیفی– تحلیلی، هدف اصلی این پژوهش است. یافته‌های تحقیق، نشان می‌دهد که زنان درباری آل‌مظفر به دلیل ماهیت دینی حکومت آل‌مظفر و فرهنگ دیوانسالاری ایرانی، بیشتر در پس پرده سیاست به ایفای نقش پرداختند. زنان درباری این حکومت، علی‌رغم برخی فعالیت‌های سیاسی چون نیابت چند روزه حکومت برخی شهرها و تحریک گاهگاه شاهان و شاهزادگان مظفری در منازعات سیاسی و نظامی، بیشتر به فعالیت در پشت پرده سیاست از طریق اعمال نفوذ روی تصمیمات و اقدامات شخصیت‌های سیاسی و نیز انجام برخی امور عام‌المنفعه مانند احداث مساجد و مدارس مشغول بودند.

سنجه گونه های روابط ایران و چین در دوره صفویه

جمشید نوروزی؛ نرگس خزاعی

دوره 15، شماره 2 ، مهر 1401، ، صفحه 43-63

https://doi.org/10.52547/irhj.15.2.43

چکیده

روابط ریشهدار و طولانی ایران و چین در دوران حاکمیت مغولان و تیموریان در ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و هنری بسیار رونق گرفت. اما در اوایل سدۀ 10ق/ 16م، به دلیل اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران و چین، تغییر ... بیشتر روابط ریشهدار و طولانی ایران و چین در دوران حاکمیت مغولان و تیموریان در ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و هنری بسیار رونق گرفت. اما در اوایل سدۀ 10ق/ 16م، به دلیل اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران و چین، تغییر جغرافیای سیاسی آسیا و پیدایی قدرتهای جدید در حد فاصل دو سرزمین، تغییر توازن قوای سیاسی و اقتصادی در جهان و نفوذ روزافزون اروپاییان در اطراف ایران و چین، بسیاری از زمینهها و بایستههای تداوم ارتباطات متنوع ایران و چین از میان رفته بود. در ایام حکومت صفویه (907-1135ق) نیز روابط ایران و چین در کانون توجه زمامداران و نخبگان دو سرزمین نبود و تنها به دلایلی چون تأثیرپذیری از میراث روابط دو سرزمین و نیز برخی ضرورتهای اقتصادی، بعضی از گونههای روابط ایران و چین به صورت محدود برقرار بود. این مقاله بر آن است با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و مبتنی بر اطلاعات پراکنده و اندک منابع تاریخی، ادبی، علمی و هنری پاسخگوی این پرسش باشد که روابط ایران و چین طی دورۀ صفویه در چه عرصه‌ها و با چه کیفیتی در جریان بوده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد این روابط عمدتاً در زمینه‌های اقتصادی، علمی و هنری بوده ‌است. بهواسطۀ حفظ این گونههای روابط و نیز تداوم پرتوافکنی میراث دیرینه و غنی روابط گذشتۀ دو سرزمین، چین و دستاوردهای تمدنی و فرهنگی آن کمابیش در آیینۀ ذهن و اندیشۀ حکام و نخبگان ایران عهد صفوی حضور داشت.

اشارۀ ناصر خسرو به نام و موقعیت «تَوَّج» در سفرنامه

عبدالرسول خیراندیش

دوره 7، شماره 2 ، شهریور 1393، ، صفحه 45-53

چکیده

ناصر خسرو قبادیانى در مسیر بازگشت خود از سفر حج به خراسان، از خلیج فارس گذشته و قدم به بندر مهروبان گذاشته است تا از آنجا به ارجان و سپس به اصفهان برود.در این قسمت از سفرنامه، او متذکر مىشود که در ... بیشتر ناصر خسرو قبادیانى در مسیر بازگشت خود از سفر حج به خراسان، از خلیج فارس گذشته و قدم به بندر مهروبان گذاشته است تا از آنجا به ارجان و سپس به اصفهان برود.در این قسمت از سفرنامه، او متذکر مىشود که در سمت راست مسیرش به طرف جنوب، نواحى «توه» و کازرون واقع شده است. در این گزارش، اشاره به توه مربوط به «توج» یا «توز» مىشود که شهر یا ناحیهاى مشهور در متون جغرافیایى سدههاى نخستین اسلامى به شمار میآید.با این حال،گزارش کوتاه ناصر خسرو را مىتوان از معدود مواردى دانست که کمک مؤثرى به شناخت موقعیت جغرافیایى توج میکند. در اغلب متون جغرافیاى تاریخى، نشان دادن موقعیت توج بدین ترتیب است که مىنویسند در گرمسیر فارس و در مسیر رود شاپور قرار دارد. اما سفرنامۀ ناصر خسرو آن را داراى موقعیتى کوهستانى مىداند.بدین ترتیب ناصر خسرو به عنوان کسى که از نزدیک با توج آشنا شده، گزارشى منحصر به فرد از موقعیت آن ارائه مىکند که مبتنى بر دانشى بومى است. چنانکه گزارشى هم که در همین جا از حضور یعقوب لیث در مهروبان به دست مىدهد، حتى در تاریخ سیستان هم دیده نمىشود. چنین مواردى نشان مىدهد که نگرش بومى در شکل گیرى مطالب سفرنامۀ او تا چه اندازه واجد اهمیت است و مىتواند در سنجش اعتبار آن مورد توجه قرار گیرد.AbstractReturning to Khorasān from the Hajj pilgrimage, Nāser Khosrow passed the Persian Gulf and landed in Mahroban Port, heading toward Isfahān. In this part of his travelogue, he mentions To-Wah and Kāzeroon which were located on his right side, along the road which led to south. In this report, To-Wah is Taw-Waj or Taw-Waz: a famous town or region, referred to in the documents of historical geography remaining from the first Islamic centuries. This short description is of special importance because it helps us find the geographic location of Taw-Waj. According to the most of historical geographic sources, that Taw-Waj is located in the Garmsir region of Fārs across the Shāpoor River. However, Nāser Khosrow’s Travelogue states that it is located in a mountainous area. Therefore, Nāser Khosrow, as an eye witness, offers a unique description of this place. The uniqueness of his description does not end here. His report on Ya'qub Layth which describes Mahrooban’s location is also notable, and no such report exists in other famous books such as Tarikh-e Sistan (The History of Sistān). This piece of evidence proves that Nāser Khosrow's familiarity with local areas has an important role in forming the facts and details of his Travelogue and therefore in giving it credit.Keywords: To-Wah, Taw-Waj, Taw-Waz, Taveh Siah, Taviseh

بررسی و تحلیل رویکرد تاریخ‌نگاری دورة صفویه در قبال حملات شاه‌ طهماسب به گرجستان

محمود مهمان نواز

دوره 14، شماره 1 ، شهریور 1400، ، صفحه 45-64

https://doi.org/10.52547/irhj.14.1.45

چکیده

گرجستان به عنوان سرزمینی مسیحینشین در دوران صفویه بسیار مورد توجه شاهان این سلسله بود. شاهان صفوی، بهویژه شاه طهماسب، با هدف جهاد در راه خدا و کسب غنایم به این سرزمین حمله میکردند. نوع و ... بیشتر گرجستان به عنوان سرزمینی مسیحینشین در دوران صفویه بسیار مورد توجه شاهان این سلسله بود. شاهان صفوی، بهویژه شاه طهماسب، با هدف جهاد در راه خدا و کسب غنایم به این سرزمین حمله میکردند. نوع و چگونگی بازتاب حملات شاه طهماسب در تاریخنگاری صفوی موضوعی است که این پژوهش درصدد پرداختن بدان است. پیشفرض پژوهش این است که به سبب ماهیت مذهبی حکومت صفویان و به طور کلی جهانبینی مذهبی حاکم بر این دوره، تاریخنگاری نیز تابع این شرایط بوده و حملات شاه طهماسب به گرجستان بهگونهای مذهبی روایت شده است. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر گردآوری اطلاعات از منابع تاریخی صورت گرفته است. یافتههای پژوهش نشان میدهد مورخان صفوی در روایت حملات شاه طهماسب به گرجستان دو شیوه را دنبال کردهاند: اول، بزرگ جلوه دادن موفقیتهای شاه طهماسب که استفاده از تعابیر حماسی در روایتها پیرو همین رویکرد بوده است. دوم، توجیه قتل و غارتهای رویداده در این حملات، با بهرهگیری از استدلالهایی چون مشرک و کافر معرفی نمودن گرجیان که طبیعتاً در چنین حالتی کشتار و غارت آنان نیز مشروع میشد، دفاع شاهِ صفوی از مرزهای اسلام و ترویج اسلام که وظیفة هر حاکم مسلمانی بود، و تقدیرگرایی به این معنا که چنین سرنوشتی برای گرجیان از ازل رقم خورده است و راه گریزی از آن نیست.

تکوین و دگرگونی شبه نظامیگری دولتی در ایران (1332ـ1320): مطالعۀ موردی «حزب جنگل»

میلاد حیدری؛ کریم سلیمانی

دوره 10، شماره 3 ، بهمن 1396، ، صفحه 46-75

چکیده

شکل‌گیری و فعالیت شبه‌نظامیان دولتی به‌علت زیرپا گذاردن رویه‌های قانونی و یکی از عوامل ایجاد انسداد برای روند دموکراتیزاسیون، همواره یک موضوع مهم برای درک پیچیدگی رابطۀ دولت‌ها و ملت‌ها بوده است. ... بیشتر شکل‌گیری و فعالیت شبه‌نظامیان دولتی به‌علت زیرپا گذاردن رویه‌های قانونی و یکی از عوامل ایجاد انسداد برای روند دموکراتیزاسیون، همواره یک موضوع مهم برای درک پیچیدگی رابطۀ دولت‌ها و ملت‌ها بوده است. در ایران، «حزب جنگل» را می‌توان ذیل چنین سازمان‌هایی صورت‌بندی کرد. هرچند تحقیقات صورت گرفته، آن‌‌را به‌عنوان یک واکنش محلی و موقتی به حضور اشغالگران شوروی در مازندران صورت‌بندی کرده‌اند اما شواهدی از تداوم این سازمان و حضور آنها در کودتای 28 مرداد نشان می‌دهد که باید از این تلقی ساده‌انگارانه فراتر رفت. بنابراین مسالۀ اصلی این مقاله این است که حزب‌جنگل به‌عنوان یکی از سازمان‌های شبه‌نظامی دولتی، تحت کدام شرایط و عوامل بیرونی و درونی تکوین و دگرگونی یافت؟ این تحقیق با استفاده از روش تحقیق تاریخی و ارائه یک طرح تفسیری انجام شده است. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که در فضای نیمه دموکراتیک پس از جنگ دوم جهانی، برخی از جناح‌های دولت و نخبگان سیاسی، به دلیل هراس از دست رفتن منافع خود، با هرگونه ایدئولوژی مخالف و اصلاح‌طلبانه مبارزه می‌کردند و از متنفذین محلی برای این کار بهره می‌بردند که منجر به ظهور شبه‌نظامیان شد اما وجود برخی نواقص در این سازمان‌ و افزایش تمرکز قدرت در دست جناح‌های مزبور، منجر به ایجاد سازمان جدید و با کارایی موثرتر، موسوم به سازمان «کوک» گردید.

رویکرد «معضله شناختی» به مسائل عصر میانۀ ایران

محمد علی اکبری

دوره 4، شماره 2 ، بهمن 1390، ، صفحه 47-78

چکیده

عصر میانۀ تاریخ ایران که قریب به نه قرن به طول انجامید، یکی از مهمترین و اثرگذارترین ادوار تاریخی این سرزمین به حساب می‌آید. تغییر دین، ظهور مکاتب فکری و فرق مذهبی به همراه بروز تحولات گستردۀ سیاسی اقتصادی، ... بیشتر عصر میانۀ تاریخ ایران که قریب به نه قرن به طول انجامید، یکی از مهمترین و اثرگذارترین ادوار تاریخی این سرزمین به حساب می‌آید. تغییر دین، ظهور مکاتب فکری و فرق مذهبی به همراه بروز تحولات گستردۀ سیاسی اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، دگرگونی‌های عمیق و همه‌جانبه‌ای را در این سرزمین رقم زد و معضله‌های بنیادینی را از درون خود خلق کرد. مسأله اصلی در پژوهش حاضر این است که پدیده‌ها و رخدادهایی که در برهۀ زمانی قرون اول تا نهم هجری در ایران‌زمین به وقوع پیوست، کدام صورت‌بندی از «معضله‌های عصری» را پدیدار ساخت؟ و این امر ریشه در کدام روندهای نسبتاً پایدار تاریخی داشت؟ برای دستیابی به یافته‌های توصیفی، به سیاق پژوهش‌های تاریخی، اطلاعات و داده‌های تاریخی از منابع و مأخذ موجود استخراج شدند و سپس یافته‌های توصیفی به عنوان موادی برای شکل دادن به یک طرح تفسیری بکار گرفته شده‌اند. از شواهد و مدارک تاریخی چنین مستفاد می‌شود که در عصر میانه تاریخ ایران سه ضلعی به هم پیوسته‌ای از معضله‌های عصری پدیدار شد. این معضله‌ها عبارت بودند از: 1) معضلۀ تهاجم ادواری بیگانگان و ناپایداری سیاسی با دوام 2) معضلۀ تغییر دین و منازعات پایدار مذهبی ـ فرقه‌ای 3) معضلۀ شکاف‌های فعال اجتماعی و تشدید وضعیت موزائیکی جامعه. یافته‌های موجود نشان می‌دهد که رابطه رخدادها با این معضله‌ها و همچنین ارتباط متقابل معضله‌ها با خود، به‌صورت رابطه‌ای دیالکتیکی برقرار شد. به این ترتیب، داد و ستدی پایدار میان تحولات و معضله‌های عصری این دوره، صورت گرفت.

شناسایی و بررسی تشکیلات نظامی جایگزین دیوان عرض در دوره ایلخانان

هوشنگ خسروبیگی؛ تکتم یارمحمدی

دوره 10، شماره 2 ، آبان 1396، ، صفحه 47-68

چکیده

با هجوم مغولان به ایران، جایگاه و موقعیت دیوان عرض به طور کامل دگرگون شد و تشکیلات اداری و مالی نظامی مغولان جایگزین این دیوان شد.مساله اصلی پژوهش متکی بر این است که مغول ها و ایلخانان حکمران چه سازو کارهایی ... بیشتر با هجوم مغولان به ایران، جایگاه و موقعیت دیوان عرض به طور کامل دگرگون شد و تشکیلات اداری و مالی نظامی مغولان جایگزین این دیوان شد.مساله اصلی پژوهش متکی بر این است که مغول ها و ایلخانان حکمران چه سازو کارهایی برای جایگزینی عملکرد دیوان عرض و عارض و متناسب یا ناهمسان با سنتهای اداری قلمرو متصرفی(ایران) اتخاذ کردند. این تحقیق با هدف بررسی مساله فوق و نیز شناسایی و بررسی تشکیلات نظامی جایگزین دیوان عرض در دوره ایلخانان، فرایند این جایگزینی و نیز نتایج مترتب بر آن و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی در حوزه مطالعات کتابخانه ای سامان یافته است.مغولان به دلیل توانمندی خود در نظامیگری و تشکیلات آن، استفاده از دیوان عرض را منسوخ کردند. در تشکیلات جدید برخی از وظایف دیوان عرض به امرای نظامی و بخشی نیز به الغ بیتکچی و دیگر کارکنان اداری و مالی داده شد.با شروع حکومت ایلخانان و به خصوص ایلخانان مسلمان، علیرغم تداوم سنتهای مغولی در سازمان لشکری و خصوصاً از عهد غازان خان، تغییراتی همسو با سنتهای اداری ایرانی در این حوزه صورت گرفت. این اقدامات-خواسته یا ناخواسته- گرچه نشان از بازگشت کم رنگ دیوان عرض و عارض در این دوره را دارد، ولی به دلیل حضور پر رنگ امرای نظامی و نیز ظاهراً اختلافات دیوانسالاران ایرانی، این دیوان نتوانست همچون برخی عناصر اداری ایرانی به صورت کامل احیا شود. این بازنمایی کم رنگ نیز ناشی از تلاش هوشمندانه دیوانسالاران ایرانی در احیا و یا حداقل در تلفیق سنتهای اداری ایرانی با سنتهای مغولی محسوب می شود.

ویژگی‌های تاریخی و مولفه‌های جامعۀ شهری ایران در اواخر دورۀ ساسانیان

اللهیار خلعتبری؛ عباس پرتوی‌مقدم

دوره 3، شماره 2 ، اسفند 1389، ، صفحه 49-70

چکیده

شهرنشینی در ایران دورۀ ساسانیان تحول و تکامل شگرفی یافت. اگرچه شهر و شهرنشینی در این دوره ریشه در دوره‌های گذشته داشت، اما شهر ساسانی هم از نظر کالبد شهری و هم از نظر کارکرد دوره‌ای از تحول و توسعه و تکامل ... بیشتر

تقابل ستاره‌شناسی سنتی و مدرن در جریان ترجمۀ علوم جدید (دورۀ ناصرالدین شاه قاجار)

غلامحسین زرگری‌نژاد؛ محمدامیر احمدزاده

دوره 3، شماره 3 ، شهریور 1389، ، صفحه 49-70

چکیده

یکی از مسائل مهم تاریخ ایران عصر ناصری شکل‌گیری تقابل دانش و فن‌آوری جدید در مقابل حفظ تلقی سنتی ایرانی از علم و عکس‌العمل عالمان علم سنتی بود. دستاوردهای علمی تمدن جدید مبتنی بر مبانی معرفت‌شناسی ... بیشتر یکی از مسائل مهم تاریخ ایران عصر ناصری شکل‌گیری تقابل دانش و فن‌آوری جدید در مقابل حفظ تلقی سنتی ایرانی از علم و عکس‌العمل عالمان علم سنتی بود. دستاوردهای علمی تمدن جدید مبتنی بر مبانی معرفت‌شناسی جدید و متکی بر روش تجربی در علوم طبیعی از طریق ترجمه‌ها در تضاد با درک سنتی از علم به معنای هرگونه دانستنی و تداوم جهان‌بینی سنتی ایرانی به همراه روش استقراء‌گرایی به عنوان روش کسب معرفت قرار گرفت. تقابل در عرصه‌های گوناگون علوم در عصر قاجاریه ابعاد و نمونه‌های متعدد داشت؛ درگیری منجم‌الدوله‌ها در مقابل مترجم ـ مولفان، مدارس سنتی در برابر دارالفنون و ردّیه‌های سنتی در قبال مقالات ترجمه‌ای و تألیفی روزنامه‌های جدید، مواردی از این دست بودند که عصری جدید را در موضوع مدرنیته علمی برای ایران رقم زد. تلاش گروه‌‌های اجتماعی در دو عرصۀ مذکور فضای چالش‌آمیز علمی و عقیدتی را به‌وجود آورد که در قالب ترجمه‌های علم جدید و رساله‌های سنتی قابل بررسی است. این مسائل به عنوان تقابل ستاره‌شناسی جدید و قدیم و در جریان ترجمۀ علوم جدید در عصر ناصری (1313 ـ 1264 ق)، موضوع مقالۀ حاضر بوده است. در این بررسی ضمن مطالعه محتوای متون ترجمه شده و متون ستاره‌شناسی متعلق به گفتمان سابق که رویکرد غالب عصر قاجار هم بوده است، به چالش‌هایی پرداخته می‌شود. در این بررسی، روش تحقیق تاریخی است و با اتکای به منابع خطی چاپ شده در موضوع مقاله در جهت کشف روابط علِّی بین شرایط تاریخی و رویکرد اندیشگی دو طیف مقابل و متضاد موافقان و مخالفان علم و روش علمی جدید بوده‌است.

قپچاق‌ها و نقش مجادلات اولوس چنگیزی در تداوم حیات آنان پس از هجوم مغول

مریم خسروابادی؛ کیوان کریمی الوار

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1398، ، صفحه 49-70

https://doi.org/10.52547/irhj.12.1.49

چکیده

چاق‌ها که تا قرن سوم و چهارم به زحمت در منابع تاریخی و جغرافیایی نامی از آنها دیده می‌شد، در قرن ششم هجری در قالب لشکرهای خوارزمشاهی به جهان اسلام معرفی شدند. این امر موجب شد در تحولاتی که در داخل ایران ... بیشتر

تحلیل کتاب‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (1345-1357ش)

حسن شمس آبادی؛ حمید بصیرت منش؛ سید محمود سادات بیدگلی

دوره 15، شماره 1 ، فروردین 1401، ، صفحه 49-72

https://doi.org/10.52547/irhj.15.1.49

چکیده

سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در اسفندماه 1345 تاسیس شد. این سازمان توانست با گرد آوردن بهترین نویسندگان، مترجمان، مصوّران ادبیات کودک را به لحاظ کمی و کیفی تا حد زیادی غنا بخشد. سؤال ... بیشتر

بازتاب باورهای زروانی در قصّه‌های عامیانۀ مکتوب ایرانی (مورد پژوهانه: داراب‌نامه، قصّۀ حمزه و امیرارسلان نامدار)

امید گل عنبری؛ امیرعباس عزیزی فر

دوره 13، شماره 1 ، تیر 1399، ، صفحه 51-76

https://doi.org/10.52547/irhj.13.1.51

چکیده

تاریخ عهد ساسانی یکی از مهمترین ادوار تاریخیـ اجتماعی و سیاسیـ اعتقادی سرزمین ایران است. مطالعه جنبههای اعتقادی و باورداشتی مردم ایران در این برهه تاریخی، در بافت متون ادبی و عامیانه، پژوهشی ... بیشتر تاریخ عهد ساسانی یکی از مهمترین ادوار تاریخیـ اجتماعی و سیاسیـ اعتقادی سرزمین ایران است. مطالعه جنبههای اعتقادی و باورداشتی مردم ایران در این برهه تاریخی، در بافت متون ادبی و عامیانه، پژوهشی در خور توجه است. زروانیسم یکی از مهمترین و فلسفیترین مکاتب اندیشگانی و اعتقادی ایران در برهه تاریخی ساسانیان است که تأثیر مستقیمی بر روایات و قصههای عامیانه داشته است. زروان، چنانکه از متون پهلوی برمی‌آید، خدایی مستقل بوده و در رأس اهورامزدا و اهریمن، دوگانهگرایی زرتشتی را تحت تأثیر قرار داده است. این جستار در قالب پژوهشی بینارشتهای و به شیوه توصیفیـ تحلیلی در پی خوانشی تاریخیـ اعتقادی از دوره ساسانی بر پایه متون عامه است. از میان امهات متون قصه‌های عامیانه مکتوب ایرانی دو قصه داراب‌نامه طرسوسی و قصه حمزه گزینش شده است. دلیل گزینش این دو قصه همسانی یا تقریب بُنمایه، زبان و زمان آنها و نیز میزان بازتاب مؤلفه‌های زروانی در آنهاست. مسئله این پژوهش این است که زروانیسم چه تأثیری بر متون عامه داشته است، جلوه باورهای این آیین در این متون شامل چه مؤلفه‌هایی است و بسامد کدام باور بیش از دیگر باورهاست؟ به نظر می‌رسد متون عامه‌ای که دارای بُن‌مایه‌های حماسیـ اساطیری و مربوط به دوره تاریخی ساسانیان هستند، بیش از دیگر متون با این باورها درآمیختهاند. چنانکه میزان بازتاب این باورها در داراب‌نامه بیش از قصه حمزه است. مهمترین باورهای زروانیِ بازتابیافته در این دو قصه شامل این موارد است: فال‌گیری و اسطرلاب‌نگری، نگاه منفی به زن، سرنوشتِ محتوم، اعتقاد به جزا و پاداش این جهانی، نکوهش آز، بازتابِ معنادار اعداد رمزی هفت و دوازده، بخت و اقبال، حضور پربسامد حکیمان و خلقت‌های گوناگون و فراواقعی. اسطرلابنگری با 48 مورد، عدد رمزی هفت با 36 مورد، محتوم بودنِ سرنوشت با 30 مورد، حضور حکیمان با 29 مورد، خلقت‌های گوناگون و فراواقعی با 29 مورد، عدد رمزی دوازده با 26 مورد، نگاه منفی به زنان با 25 مورد، جزا و پاداش این جهانی با 12 مورد، بخت و اقبال با 8 مورد و نکوهش آز با 7 مورد بهترتیب بیشترین بسامد را دارا هستند

جایگاه علمی خراسانیان در مراکز و محافل علمی بغداد در سده‌های سوم و چهارم قمری

محمد حاجی تقی

دوره 2، شماره 4 ، اسفند 1388، ، صفحه 55-72

چکیده

حضور خراسانیان در تشکیل خلافت عباسی، باعث شد تا حضور آنان در تشکیلات و ساختار سیاسی و فرهنگی جهان اسلام نیز نمود بیشتری پیدا کند. محافل علمی بغداد از جمله مراکزی به شمار می‌روند که خراسانیان حضور پررنگی ... بیشتر

بازخوانی مؤلفه‌های مدرنیته در عصر قاجار بر اساس روزنامۀ تمدن

مهدیه حمزه‌ئی؛ محمدمهدی فرقانی

دوره 6، شماره 2 ، آبان 1392، ، صفحه 55-94

چکیده

مدرنیته در غرب، محصول جست‌و‌جوی روشنگرانه در زمینه‌های مختلف فکری بود. این جست‌وجو از رنسانس آغاز شد و پس از اصلاحات فکری و دینی و انقلاب صنعتی، مدرنیته به عنوان محصول این فرایند رخ نمود. رسانه‌های ... بیشتر مدرنیته در غرب، محصول جست‌و‌جوی روشنگرانه در زمینه‌های مختلف فکری بود. این جست‌وجو از رنسانس آغاز شد و پس از اصلاحات فکری و دینی و انقلاب صنعتی، مدرنیته به عنوان محصول این فرایند رخ نمود. رسانه‌های چاپی، به عنوان میانجی اطلاعات و آگاهی‌ها، نقش بسزایی در پیدایش دانش، فرهنگ و بینش جدید، و به‌طور کلی، شکل‌گیری مدرنیته ایفا کردند. در ایران، پیش از وقوع انقلاب مشروطه، مؤلفه‌های سازنده مدرنیته از سوی منابع مختلف، مطرح و در انقلاب مشروطه، برخی از آنها مانند آزادی و قانون به خواست اصلی مشروطه‌خواهان تبدیل شدند. یکی از منابعی که در شناخت جامعه نسبت به این مؤلفه‌ها نقش داشت، مطبوعات بودند که در این مقطع از تاریخ، رسانه اصلی کشور محسوب می‌شدند. از این رو، در صدد بازخوانی نحوه انعکاس مؤلفه‌های مدرنیته در نشریات سال‌های 1330 ـ 1320 ه.ق برآمده‌ایم. مقاله حاضر با استفاده از چارچوب مفهومی مبتنی بر مفهوم مدرنیته، مطالعات نظری مبتنی بر نظریه‌های مدرنیته و میانجی‌گری رسانه‌ها و مدرنیته بومی،‌ با روش تحلیل محتوای کیفی، محتوای روزنامۀ تمدن سال 1325 ه.ق را بررسی کرده‌است. 12 شماره از تمدن با نمونه‌گیری به روش سیستماتیک انتخاب و به لحاظ متغیرهای مؤلفه‌های مدرنیته در مطلب، جهت‌گیری نسبت به هر یک از مؤلفه‌ها، منابع مشروعیت ساز و دلالت‌های ضمنی تحلیل کیفی شده‌است. نتایج نشان می‌دهد عمدتاً آرمان‌های اجتماعی انسان مدرن در این نشریه انعکاس یافته‌است؛ جهت‌گیری نسبت به مؤلفه‌ها با آنچه در غرب پذیرفته شده‌است، انطباق کامل ندارد. از منابع مذهبی و سنت‌های ایرانی برای مشروعیت‌بخشی به استدلال‌‌ها پیرامون پذیرش یا طرد مؤلفه‌ها استفاده شده و دلالت‌های ضمنی، مبین شرایط اجتماعی کشور است که متن در آن تولید شده و هر مؤلفه‌ای، با توجه به ویژگی‌های این بافت اجتماعی مورد تحلیل قرار گرفته‌است.

ناهمگونی دینی؛ زمینه‌سازی برای جدایی قفقاز از ایران (1210 ـ 1135ق)

حسین زرینی؛ غلامحسین زرگری‌نژاد

دوره 4، شماره 1 ، خرداد 1390، ، صفحه 57-76

چکیده

قفقاز با توجه به پیشینۀ تاریخی، شرایط طبیعی و جغرافیای سیاسی از اقوام، فرهنگ‌ها و پیروان آیین‌ها و مذاهب گوناگونی تشکیل شده است. پیوند تاریخی ساکنان قفقاز با فرهنگ و تمدن ایرانی، تبعیت آنان را از حکومت‌های ... بیشتر قفقاز با توجه به پیشینۀ تاریخی، شرایط طبیعی و جغرافیای سیاسی از اقوام، فرهنگ‌ها و پیروان آیین‌ها و مذاهب گوناگونی تشکیل شده است. پیوند تاریخی ساکنان قفقاز با فرهنگ و تمدن ایرانی، تبعیت آنان را از حکومت‌های ایرانی در موازنه با سیاست‌های روم، عثمانی و روسیه در پی داشته ‌است. در پی فروپاشی صفویان، که با عصر اقتدار روسیۀ تزاری همزمان بود، در طی حدود یک‌صد سال تا جنگ‌های ایران و روسیه، عدم ثبات سیاسی در ایران و آمد و شد حکومت‌های متعدد، خلاء قدرت در منطقه، ناامنی و فشارهای داخلی در کنار مداخلات خارجی، زمینه را برای جدایی قفقاز از ایران فراهم کرد. در دورۀ ضعف و نابسامانی حکومت در ایران، ناهمگونی دینی اتباع گرجی و ارمنی ایران و کوشش‌های دولت مسیحی قدرتمند روسیۀ تزاری، به یکی از عوامل زمینه‌ساز جدایی‌طلبی مسیحیان قفقاز از ایران تبدیل شد. هر‌چند ساکنان قفقاز با جدایی از ایران درصدد الحاق به روسیه نبودند، اما روند حوادث به این امر انجامید. این مقاله بر اساس روش تحلیلی در پژوهش تاریخی، بر آن است تا نقش ناهمگونی دینی در فرایند جدایی قفقاز از ایران را تبیین کند. دستاورد تحقیق نشان می‌دهد که گذشته از عوامل متعدد سیاسی، ناهمگونی دینی در آن برهۀ زمانی، نقش مهمی در این فرایند داشته است.

خاستگاه برآمدن اهوره‌مزدا در کتیبه‌های هخامنشی

احسان افکنده

دوره 11، شماره 1 ، فروردین 1397، ، صفحه 57-76

چکیده

بررسی کتیبة سلطنتی داریوش در بیستون (DB) به ما نشان می‌دهد که نام خدای بزرگ پارسیان اهوره‌مزدا یکی از پربسامدترین واژه‌های به‌کاررفته در کتیبه است و به همین ترتیب، وی در این کتیبه و دیگر کتیبه‌های هخامنشی ... بیشتر بررسی کتیبة سلطنتی داریوش در بیستون (DB) به ما نشان می‌دهد که نام خدای بزرگ پارسیان اهوره‌مزدا یکی از پربسامدترین واژه‌های به‌کاررفته در کتیبه است و به همین ترتیب، وی در این کتیبه و دیگر کتیبه‌های هخامنشی نقشی بسیار فعال را ایفا می‌کند. به‌عبارت‌دیگر می‌توان او را خدای حامی داریوش، دودمان شاهی و از همه مهم‌تر خدای مشروعیت‌بخش سلطنت هخامنشیان قلمداد کرد. اهمیت این خدا در کتیبه‌ها در حالی است که وی در گل‌نبشته‌های باروی تخت جمشید برخلاف دیگر خدایان حضوری کم‌رنگ دارد. عموماً اطلاق چنین نقشی به اهوره‌مزدا از سوی محققان با زرتشتی بودن هخامنشیان و یا وام‌گیری آنان از متون اوستایی توجیه می‌شود. به‌رغم این توجیه، سنجش عناصر دینی کتیبه‌های هخامنشی و متون اوستای کهن تفاوت‌های بنیادینی را میان این دو نشان می‌دهد و بنابراین باید در جستجوی خاستگاهی دیگر برای اهمیت اهوره‌مزدا در این کتیبه‌ها بود.مقالة حاضر با بررسی مجدد متون معاصر با هخامنشیان که حاوی اطلاعاتی در خصوص دین پارسی هستند در تلاش است تا خاستگاه اهوره‌مزدای دین پارسی و دلایل اعتلای وی در کتیبه‌های سلطنتی را نشان دهد. بررسی و مقایسة کتیبه‌های هخامنشی، متون کهن هندوایرانی و دیگر منابع نشان می‌دهد که پرستش اهوره‌مزدا احتمالاً گونه‌ای پیش زرتشتی از مزداپرستی است که در آن اهوره‌مزدا تنها به‌عنوان خدای آسمان پرستیده می‌شد. درواقع، اعتلای اهوره‌مزدا و برکشیده شدن وی که نخستین بار در کتیبة بیستون قابل‌مشاهده است توسط داریوش برای مقابله با بحران مشروعیت سلطنت خود انجام شد تا داریوش بتواند سلطنت خود را –در غیاب حق جانشینی موروثی- گزینش آسمانی نشان دهد. گذشته از آن، به نظر می‌رسد که چنین تصویری از اهوره‌مزدا با الگوبرداری از مضامین سیاسی میان‌رودانی اتخاذ شده است که چنین رویکردی در آن قدمتی دیرینه داشت.

تحلیل تبعید اشتراکی‌ها و کمونیست‌ها در دورة پهلوی اول

سیدمحمود سادات بیدگلی

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1397، ، صفحه 57-86

چکیده

در دورة رضاشاه مبلغان اندیشه‌های اشتراکی و بعد کمونیستی دستگیر و تبعید می‌شدند. سیاست حکومت در تبعید این افراد با رویکرد آن در تبعید سایر مخالفان متفاوت بود. اینکه انتخاب این سیاست بر چه اساسی بوده و ... بیشتر در دورة رضاشاه مبلغان اندیشه‌های اشتراکی و بعد کمونیستی دستگیر و تبعید می‌شدند. سیاست حکومت در تبعید این افراد با رویکرد آن در تبعید سایر مخالفان متفاوت بود. اینکه انتخاب این سیاست بر چه اساسی بوده و بر اساس چه مؤلفه‌هایی اتخاذ گردیده است هدف اصلی این پژوهش است. فرضیه این پژوهش نشان می‌دهد که درهم‌تنیدگی فعالیت‌های تبلیغی و جاسوسی اشتراکیون و کمونیست‌ها در دورة پهلوی اول بر نوع برخورد حکومت با آنان تأثیر داشته است که این تأثیر را می‌توان در انتخاب تبعیدگاه، تأمین شغل و معیشت آنها و مدت تبعیدشان مشاهده کرد.این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با کمک اسناد و مدارک آرشیوی و منابع اصلی تنظیم‌ شده است. در هر جایی که امکان کمی‌شدن وجود داشته از اعداد و ارقام برای تحلیل بهره برده شده است.یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهند که درهم‌تنیدگی فعالیت‌های تبلیغی و جاسوسی شوروی در دورة رضاشاه، واکنش حکومت را در انتخاب تبعیدگاه برای تبعیدیان اشتراکی و کمونیستی برانگیخت و تبعیدگاه‌هایی با اقلیم نامناسب برای آنان در نظر گرفته می‌شد. فعالان کمونیست از مناطق عمدتاً سردسیر به شهرهای مذهبی، گرم و خشک و کم‌جمعیت داخلی تبعید می‌شدند. همچنین به علت اختلاط فعالیت‌های تبلیغی و جاسوسی این تبعیدیان و با وجود اینکه آنان از نیروهای متخصصی بودند که می‌شد از وجودشان در نوسازی دورة رضاشاهی استفاده کرد، اما به دلیل انتخاب رویکرد امنیتی، در برخورد با آنان سختگیری صورت می‌گرفت و از ظرفیتشان استفاده نمی‌شد. حکومت رضاشاه تبعیدیان کمونیستی را برخلاف سایر تبعیدیان مدت بیشتری در تبعید نگه می‌داشت؛ تبعیدیان معترض به اصلاحات سه‌گانه معمولاً از چند ماه تا یک سال در تبعید به‌سر می‌بردند اما پایان مدت تبعید تبعیدیان فعالیت‌های اشتراکی مشخص نبود و اجازة آزادی به آنان داده نمی‌شد. مجازات تبعید در آن دوره، کیفری محل‌محور بود؛ برخلاف حبس که زمان‌محور بود و فرد مدت مشخصی را در زندان سپری می‌کرد. اما در باب تبعید در آن دوره و در خصوص تبعیدیان اشتراکی و کمونیستی، زمان اصلاً مدنظر نبود، بلکه مکان تبعید اهمیت داشت و زمانی برای پایان تبعید تعیین نشده بود و بدین خاطر است که زمان پایان تبعید تبعیدیان و آزادی آنان شهریور 1320 ش/اوت 1941 م است.

بررسی آماری علل بی‌ثباتی دولت ایلخانان

عبدالرسول خیراندیش

دوره 2، شماره 2 ، شهریور 1388، ، صفحه 59-71

چکیده

دولت ایلخانان مغول، پس از یک دوره تهاجم چهل ساله در ایران به قدرت رسید و هشتاد سال (736-656 ق) بر سر کار بود. این دولت از نظر قدرت نظامی و وسعت قلمرو، از دولت‌های بزرگ تاریخ ایران به شمار می‌آید، اما به رغم ... بیشتر

اعتقادات هخامنشیان بر اساس سنگ نبشته‌ها

آرزو رسولی

دوره 10، شماره 1 ، فروردین 1396، ، صفحه 59-76

چکیده

این که هخامنشیان بر مذهب زردشت بوده‌اند یا نه، پرسشی است که از دیرباز محققان تاریخ هخامنشی با آن روبرو بوده‌اند. همانقدر که زردشتی بودن هخامنشیان موافق دارد، مخالفان آن هم کم نیستند. هر بار که سخن از ... بیشتر

کاربست نظریۀ حکومت استیلاء ماوردی در ارتباط خلافت و سلطنت در آغاز قدرت‌گیری سلجوقیان

علی رضاییان

دوره 5، شماره 2 ، تیر 1391، ، صفحه 61-72

چکیده

تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دهه‌های 420 و 430 قمری، همزمان بود با ضعف آل بویه، رشد فعالیت‌های اسماعیلیه، ورود صحراگردان ترکمن و غز در شرق ایران و رویارویی آنان با غزنویان. خلیفۀ عباسی، القائم، در طی ... بیشتر تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دهه‌های 420 و 430 قمری، همزمان بود با ضعف آل بویه، رشد فعالیت‌های اسماعیلیه، ورود صحراگردان ترکمن و غز در شرق ایران و رویارویی آنان با غزنویان. خلیفۀ عباسی، القائم، در طی قدرت یافتن طغرل سلجوقی بر آن شد تا قدرت او و به تبع آن گروه‌های سلجوقی را به رسمیت بشناسد. بنابر نظریه امارت استیلاء که ماوردی طرح کرده است، اگر فردی با زور بر قلمرویی مسلط می‌شد، در صورت دارا بودن شرایطی می‌توانست تأییدیۀ خلیفه را نیز به دست آورد. اما رفتار سوء نیروهای سلجوقی در هنگام تسلط بر شهرهای اسلامی و همچنین عملکرد آنان در هنگام حضور در بغداد این تصور را نزد عامۀ مردم و همچنین خلیفه ایجاد کرده بود که طغرل فاقد حداقل شرایط لازم برای تفویض حکومت است. ماوردی راه حلی نیز برای این وضع ارائه کرده بودکه بر اساس آن در صورت عدم کفایت حاکم استیلاءیافته، خلیفه می‌توانست از جانب خود برای وی نایبی تعیین کند تا برخورداری نایب از شرایط لازم، جبران‌کنندۀ کمبود این شرایط در نزد حاکم مستولی باشد. بدین ترتیب خلیفه با اعلام عمیدالملک کندری وزیر طغرل به عنوان نایب خویش سعی کرد تا تفویض حکومت به طغرل را توجیه کند. این مقاله بر آن است تا مبتنی بر روش پژوهش تاریخی و با کاربست نظریۀ استیلاء ماوردی به بررسی ماهیت قدرت‌گیری سلجوقیان در برابر آل بویه بپردازد.

بخشودگی مالیاتی و خدماتی طایفۀ بنی‌اسد سیرجان در اسناد دورۀ صفویه

حسن باستانی راد؛ محسن اسدی زیدآبادی

دوره 8، شماره 1 ، فروردین 1394، ، صفحه 65-87

چکیده

طایفۀ بنی‌اسد به دلیل اقدام گروهی از آنان در دفن شهدای کربلا پس از عاشورا، به شهرتی نیکو در میان مسلمانان و به‌ویژه شیعیان رسیدند. گروه‌هایی از این طایفه در طی فتوح اسلامی به ایران آمدند و در برخی از ... بیشتر طایفۀ بنی‌اسد به دلیل اقدام گروهی از آنان در دفن شهدای کربلا پس از عاشورا، به شهرتی نیکو در میان مسلمانان و به‌ویژه شیعیان رسیدند. گروه‌هایی از این طایفه در طی فتوح اسلامی به ایران آمدند و در برخی از ولایات و به ویژه در بخش‌های شرقی فارس، غرب کرمان و پیرامون بیرجند ساکن شدند؛ سیرجان و برخی از روستاهای پیرامونی آن مسکن اصلی این طایفه است. اسنادی از طایفۀ بنی‌اسد سیرجان به‌دست آمده که مربوط به دورۀ صفویه و به ویژه شاه‌عباس یکم است. بر اساس این اسناد، طایفه بنی‌اسد به پاس تدفین شهدای کربلا از پرداخت هرگونه مالوجهات دیوانی مانند عوارضات و اخراجات و نیز انجام خدمات اجباری معاف و حکام، تیولداران، داروغگان و کلانتران موظف به اجرای فرامین شاه صفوی در خصوص این طایفه شده‌اند. این اسناد بیان‌کنندۀ گوشه‌ای از سنت‌های اجتماعی و فرهنگی عصر صفویه در قبال گروهی مورد احترام است و نگاه حکومت مرکزی را نسبت به نشانه‌های برجای‌مانده شیعی در ایران تبیین می‌نماید. امروزه طایفۀ بنی‌اسد در سیرجان به استناد همین اسناد خود را وارث نیاکان‌شان در روز پس از عاشورا می‌دانند، کاروان‌های شبیه‌سازی شده حرکت می‌دهند و مراسم تعزیه برای دفن شهدای کربلا برگزار می‌کنند. این مقاله در دوبخش اصلی تدوین شده است: در آغاز تحولات تاریخی این طایفه بر اساس روش تاریخی بررسی و تبیین می‌شود و سپس بر اساس روش اکتشافی اسناد را بررسی و بازخوانی می‌کند تا بتواند مبتنی بر این دستاوردها، در نتیجه‌گیری به تأویل و تفسیر اسناد بپردازد.Abstract Banī Asad tribe won a good reputation among Muslims, especially Shi’a, because some of them buried the martyrs of Karbala after Ashura. Some groups of this tribe came to Iran during the Islamic conquests and settled in some provinces, particularly in parts of eastern Fars, western Kerman, and Birjand. Sirjan and some of its surrounding villages is the main residence of this tribe. Some documents are obtained from Banī Asad tribe in Sirjan, relating to Safavid period, especially Shah Abbas era. According to these documents, Banī Asad were exempt from taxing, by that reason that their great grandparents buried the martyrs of Karbala. They were exempt from paying court taxes or and wealth (Mālojahāt) such as charges, dues, taxes and exempt of duty and servitude. The governors were obligated to perform command of Safavid Shah about this tribe. These documents express some of Safavid social and cultural traditions regarding a respected group, and governmental point of view toward Shi'i symbols in Iran. Nowadays in Sirjan based on the same document, Bani Asad introduce themselves as descendents of their ancestors in the day after 'Ashura. They move convoys and play Ta'ziay (passion play) of burial of Karbala martyrs. The present research consists of two parts. Firstly, the historical evolutions of this tribe will be studied, and secondly, the documents will be examined and studies with explorative method in order to construe the documents.Keywords: Bani Asad, Arab Tribes, Sirjan Nomads, Safavid Taxing, Regional History, Historical Ethnography, Tax.

قزلباش اصطلاح منفور عصر شاه اسماعیل زمینه‌های تاریخی پدیداری اصطلاح قزلباش و پی‌آمدهای ناشی از به‌کارگیری آن

عطاالله حسنی

دوره 9، شماره 1 ، فروردین 1395، ، صفحه 69-114

چکیده

صفوی شیوع داشته ‌است. به کارگیری اصطلاح «قزلباش» توسط مورخان پس از شاه اسماعیل برای دهه‌های نخستین عصر صفوی، باعث به کار نبردن مفاهیم و اصطلاحات در غیر زمان تاریخی آن‌ها، لازمۀ روایتگری تاریخی ... بیشتر صفوی شیوع داشته ‌است. به کارگیری اصطلاح «قزلباش» توسط مورخان پس از شاه اسماعیل برای دهه‌های نخستین عصر صفوی، باعث به کار نبردن مفاهیم و اصطلاحات در غیر زمان تاریخی آن‌ها، لازمۀ روایتگری تاریخی است. برخی از مورخان و محققان، آگاهانه یا ناآگاهانه، با به‌کارگیری برخی از اصطلاحات و القاب در بستر زمانی غیر واقع آن‌ها، به تحریف امر واقع در تاریخ می‌پردازند. این پدیده در بین مورخان و محققان تاریخ ایران عصر بدفهمی تاریخ اجتماعی و سیاسی آن زمان شده است. قزلباش، از جملۀ مفاهیم تنش زای عصر صفوی بود. این لفظ در نزد ایرانیان مقبولیتی نداشت و مورد استفاده نبود. با پدیدار شدن این لفظ، فضایی از خصومت در میان ایرانیان و همسایگان‌ ایجادشد. ریشه‌های تاریخیاین فضای خصومت‌آمیز با محوریت پدیدۀ «قزلباش»، مسألۀ تحقیق حاضر بود. نویسنده با ابتناء کار بر روش تاریخی و استفاده از منابع عصر، پس از انجام تحقیق، به این نتیجه رسید که قزلباش لفظی است دشمن ساخته. از این رو، شاه اسماعیل و دولتمردان او از این لفظ استفاده نمی‌کردند. این اصطلاح برای نخستین بار در حبیب‌ السّیر که تحریر آن پس از مرگ شاه اسماعیل به پایان رسید، به کار گرفته شد و پس از آن به تدریج وارد ادبیات عصر، اعم از متون تاریخی و مکاتبات دولتی گردید.

علل انحطاط مشروطه از دیدگاه مجدالاسلام کرمانی

محسن اسدی زیدآبادی؛ محمدمهدی مرادی خلج

دوره 14، شماره 2 ، مهر 1400، ، صفحه 71-96

https://doi.org/10.52547/irhj.14.2.71

چکیده

احمد مجدالاسلام کرمانی از جمله روشنفکرانِ روزنامه‌نگار و مشروطه‌خواهان تأثیرگذار در مشروطه‌خواهی ایرانیان بود که نقش مهمی در آگاهی‌بخشی و بیداری ایرانیان در مقابله با حکومت استبدادی و روی کار آوردن ... بیشتر احمد مجدالاسلام کرمانی از جمله روشنفکرانِ روزنامه‌نگار و مشروطه‌خواهان تأثیرگذار در مشروطه‌خواهی ایرانیان بود که نقش مهمی در آگاهی‌بخشی و بیداری ایرانیان در مقابله با حکومت استبدادی و روی کار آوردن حکومتی مبتنی بر قانون داشت. با توجه به ناآشنایی ایرانیان با اصول و ساختار مشروطه و نهادهای برآمده از آن و نگاه اکثریت مشروطه‌خواهان و سیاستمداران که به دنبال بازتعریف مشروطه براساس دیدگاه‌های خود بودند، بخشی از مهمترین تلاش‌ها را مجدالاسلام دربارۀ ساختار حکومت جدید و تبیین کارکردهای نهادهای نوین عصر مشروطه سامان داد که در چهار نشریۀ او ندای وطن، الجمال، کشکول و محاکمات و همچنین در کتابهای او بازتاب داشت. انحطاط مجلس اول و پیامدهای آن سبب گردید او کتاب تاریخ انحطاط مجلس را بنویسد و به ریشه‌یابی علل انحطاط آن بپردازد. حال این پژوهش براساس روش تحقیق تاریخی، با تأکید بر کتاب تاریخ انحطاط مجلس، نشریة ندای وطن و دیگر منابع، به تبیین دیدگاه‌های مجدالاسلام می‌پردازد تا علل انحطاط مشروطیت را بررسی کند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد مجدالاسلام کرمانی فراهم نبودن بسترهای لازم سیاسی و اجتماعی در ایران و ناآشنایی ایرانیان با مؤلفههای حکومت جدید و دخالت‌های بیگانگان را از جمله مهمترین دلایل انحطاط مشروطیت میداند. از نظر او، این ناآگاهی از ساختار حکومت جدید سبب مداخلة هر یک از گروهها و نهادها در کار یکدیگر و ایجاد اختلاف اساسی میان سه رکن مهم جامعة وقت ایران یعنی دولت، ملت و سلطنت گردید و در نهایت اسباب انحطاط مشروطه را فراهم کرد.

دوره 16 (1402)

دوره 15 (1401)

دوره 14 (1400)

دوره 13 (1399)

دوره 12 (1398)

دوره 11 (1397)

دوره 10 (1396)

دوره 9 (1395)

دوره 8 (1394)

دوره 7 (1393)

دوره 6 (1392)

دوره 5 (1391)

دوره 4 (1390)

دوره 3 (1389)

دوره 2 (1388)

دوره 1 (1387)

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده